Бізде есірткілік заттарды таратуға рұқсат беретін заңдық база жоқ

Нәйлә ТОҚТАРҚЫЗЫ, нарколог-дәрігер, медицина ғылымының докторы, профессор:

– «Еліміздегі нашақорлар саны азайып келеді» деген әңгіме елең еткізді. Шынын айтсақ, оңайлықпен сене қою қиындау екен...
– Сіз ҚР ІІМ-нің жуырда жариялаған «Қазақстанда 2009 жылы тіркеуде тұрған нашақорлар саны 54 081-ді құраса, 2011 жылы бұл көрсеткіш 8 пайызға төмендеді, яғни осы жылдың қаңтар айындағы есеп бойынша елімізде қазір 49 795 нашақор бар» деген мәліметін меңзеп отырсыз ғой. Бұдан мен де хабардармын. Алайда мен де мұндай ресми дерекке сенбеймін. Құзырлы сала нақты ақпаратты жасырып отырған жоқ, әрине. Статистикалық көрсеткіштің «жаңылысып» кетуі – нашақорлардың түгелдей дерлік тіркеуде тұрмауында. Олар өздеріне өздері тілеп алған бейнетпен жеке-жеке арпалысып, нашақор екендік­терін жасырып, жұрт көзінен таса жүруді қалағандар. Араларында өзгеден көмек сұрауға дәрмені жетпей, қыршынынан қиылып кетіп жатқандары да аз емес. Нақ­ты санын анықтау қиын. Сондықтан да қанша нашақор бар екендігін кесіп айтуға болмас. Негізі, еліміздегі нашақорлар саны ресми деректен әлдеқайда көп. Бір сөзбен айтқанда, нашақорлық проблемасы бәз баяғысынша, тіпті ахуал мүшкіл дер едім.
– Метадондық бағдарлама төңірегінде дау туындап жатыр. «Алаш айнасы» да бұл тақырыптан сырт қалған жоқ. Нарколог-дәрігер ретінде не айтар едіңіз?
– Метадондық бағдарлама – жағдайды ушықтырмаса, опа таптырмас. Жалпы, мета­донның өзі – синтетикалық апиын алколоиді. Былайша айтқанда, апиындық препараттар тобынан.
Метадон өткен ғасырдың 30-жылдары синтезделген. Оны фашистік Германия ойлап тапқан-ды. Қолданысқа есірткінің жаңа түрін енгізудің не қажеті болды? Оның себебінің өзіндік тарихы бар. Сол кезде фашистік Германия әскерлерінің арасында героин пайдаланатындар өте көп болған. Ал героин кезінде апиынға тәуелділерді емдеу мақсатында шығарылған. Түсіндіре кетейін, Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде әскерлерді апиындық нашақорлықтан құтқармасқа амалдары қалмайды. Міне, сонда апиынның орнын героин басқан-ды. Негізі, героин «героизм» деген мағынаны білдіреді. Нашақорлықтың «әскери ауру» деп аталып кетуінің себебі – осы. Героин – жартылай синтетикалық алколоид. Героин пайда болғаннан кейін, әлбетте, апиын тұтынушылар саны күрт төмендейді. Десек те, нашақорлардың бір есірткіден екінші бір есірткіге ауысқандары болмаса, әскерилер арасындағы иненің ұшына байланғандардың дерті асқынып, қатты алаңдаушылық туғызады. Героин ғалым­дардың үміттерін ақтамайды, керісінше, әскерде нағыз зобалаң басталып, кезінде апиынды героинмен алмастырғандай, енді героиннің орнына метадонды жасап шығу­ларына тура келеді.
Метадон да – кәдімгі есірткі. Метадон­ның героиннен еш ерекшелігі жоқ. Героин сияқты бұл есірткі де улы ұнтаққа тәуелді­лерді тұңғиыққа тарта береді. Метадондық нашақорлықтың алдын алу тіптен қиын. Героинге қарағанда есірткінің бұл түрінің ағзаға кері әсері өте көп және оны емдеу де өзге есірткілік заттармен салыстырғанда қиындау.
Метадондық бағдарлама, былайша айтқанда, бір затты екінші бір затпен ал­мас­тыру. Оны ұсынып отырғандар «мета­дондық бағдарлама арқылы есірткілік заттарға тәуелділердің наркологиялық орталықтарға өз еріктерімен келулеріне қол жеткізуге болады» дейді. Бағдарламаға сәйкес, метадонды емдеу орындары өздері таратып береді. «Нашақорлар күніне екі рет көрініп, оларды қадағалап отыру да оңайырақ болады-мыс». Сондай-ақ «ине, есірткі іздеп жүрмейді» дегенді алға тарта­ды.
Әрине, сөз жүзінде бәрі тамаша. Бәрі – бос әңгіме, ондай тәртіп орнату тіптен мүм­кін емес. Мұнымен кімді алдауға бола­ды? Өйткені кез келген нашақор тұты­нып жүрген мөлшерін алмай, тыншымайды. Ал нашақордың ағзасы есірткілік заттың мөл­шерін уақыт өткен сайын еселей түсуді қажет етіп отырады.
Арнайы тіркеуде тұрған нашақорлар – кәнігі нашақорлар. Олардың есірткі пайдаланғандарына бірнеше жыл болған. Сондықтан да олар рұқсат етілген метадонға қанағаттанбайды. Оған қосымша өзінің үйреншікті мөлшерін пайдаланып отырады. Сонда бұрынғы тұтынып жүрген есірткісіне олар енді метадонды қосады. Бір адамның екі бірдей есірткі түрін пайдалануы да – аса зиян. Демек, жағдайдың тіптен қиындап кету қаупі бар.
Бұл – бір, екіншіден, ертеңгі күні меди­циналық ұйымдардан метадонды жасырын сататындар пайда бола бастайды, яғни былық-шылықтың көкесі сонда бастала­ды.
Үшінші, бір кері жағын айтсам, ауруға қарсы күресуге тиіс дәрігердің нашақорға есірткілік затты өзі беріп отырғаны моральға жат емес пе?
– Нәйлә Тоқтарқызы, Қазақстанда, жалпы, осы метадондық бағдарламаны пайдалануға рұқсат беретін заң бар ма?
– Өте орынды сауал. Мені таңғалдыра­тыны, сіз айтып отырғандай, Қазақстанда есірткілік затты таратуға рұқсат беретін заңдық база жоқ. Нақтырақ айтсам, мета­донды медицинада пайдалануға рұқсат беру үшін заңдық нормаға жүгінуіміз керек еді. Бұдан шығатын қорытынды: метадонды заңсыз қолданғалы отырмыз. Кез келген заңға қайшы әрекет – қылмыс. Ал ондай заң шығару көп уақытты алады.
Оны айтасыз, метадоннан әлемдегі бар­лық елдер осыдан жетпіс жыл бұрын бас тартқан. Оның зардабынан әлі арыла алмай келеді. Оның зияндылығы тәжіри­беде әлдеқашан анықталған. Тиімсіздігі дәлел­деніп, жарамсыз етіп тастады. Ал тәжір­ибе – ақиқаттың өлшемі. Жылдар бойы бір есірткіні пайдаланып жүріп, екінші бір түріне өту ағзаны азаптаумен бірдей. Оны емдеу де қиын.
Бұл – кәдімгі есірткі бизнесі. Метадонды ойлап тапқандар әлі де жұмыс істеп жатыр. Кешегі тапсырыс берушілер қатары тары­лып, олар бұрынғы Кеңес үкіметі елдеріне ауыз салып отыр.
Қазақстанды арам пиғылдары үшін көздеп отырғандар аз емес сияқты. Әрине, бұл тұспал ғана. Қазақстанның талайларды қызықтыратыны рас. Халқымыз аз, жеріміз ұлан-ғайыр. Қарусыз жаулап алу деген – осы. Метадон арқылы да адам өлімін көбейтуге болады. Былайша айтқанда, геноцид болуы әбден мүмкін. Бұл – адам санын табиғи өліммен азайтудың ең ұтым­ды жолы.
– Метадонның зардабын біле тұра, құзырлы орындар оған қалай рұқсат беріп отыр?
– Бұл жерде құзырлы министрліктің еш қатысы жоқ. Мана айттым ғой, бұл – есірткі бизнесі. Метадонның қолданылуын көздеп отырғандар басқалар. Олар осы жолмен пайда табуды ойлайды. Халқының аман-саулығына қарағанда оларға оңай жолмен пайда табу артық болып тұр.
– Депутаттар нашақорларды қылмыстық жазаға тартуды ұсынады. Сіз қалай ойлайсыз?
– Нашақорларды қылмыстық жазаға тарту үрдісі Кеңес үкіметі кезінің алғашқы жылдарында болған. Кейін Қылмыстық кодекске өзгертулер енгізіліп, бұл медици­налық жолмен ғана шешілетін проблемалар қатарына жатқызылды.
Мен депутаттардың ұсыныстарына үзілді-кесілді қарсымын. Нашақорлық – дерт. Көптеген аурулар сияқты, мәселен, жүрек-қан тамырлары, өкпенің қабынуы, демікпе ауруларын айталық. Сонда осы аталған ауруларға шалдыққандары үшін адамды кінәлауымыз керек пе? Бұл – ақыл­ға сыймайтын нәрсе. Әрине, әрбір адам өз денсаулығын сақтауы керек. Егер әңгіме осы тұрғыдан айтылса, оған еш дауым жоқ. Оларды соттаймыз деп, есесіне түрмедегі нашақорлардың санын көбейтіп аламыз.
– Түрмедегі ахуал қандай? Естуі­мізше, еліміздің ҚАЖК мекеме­ле­рінде 60 мыңға жуық адам қамау­да отырса, соның 35 мыңнан астамы нашақор көрінеді.
– Ол әбден мүмкін. Темір тордың ар жағындағы жағдай, шынымен, қиын. Онда нақты қанша нашақор бар екендігі белгісіз. Оларды ойлап ешкімнің бас қатырғысы жоқ сияқты. Бірқатары нашақор болып сот­талып жатса, түрменің өзінде қаншасы бар. Әйтеуір, аз емес, соны білемін.
Абақтының өзі – кез келген адамның жүйке жүйесін жұқартпай қоймайтын орта. Көбі күйзелістен есірткінің көмегімен шығуға әуестеніп алған. Осылай есірткі иіріміне бірін-бірі сүйрейді. Соның салда­рынан ВИЧ инфекциясын жұқтырғандар көбейіп барады.
Қазір мен наркологиялық орталықта жатқан бір науқасты емдеп жүрмін. Түрме­ден ВИЧ инфекциясын жұқтырып шыққан екен. Оны өзі де білмеген. Қасірет шалды деген – осы, онысын әйеліне жұқтырады. Соны ойлап, өзін өзі жегідей жеп жүрген еркек депрессияның ауыр түріне ұшырап қалды. Енді қайтсін, әйелі көз алдында солып бара жатса. ВИЧ инфекциясымен өзінің ағзасы белсенді күресіп жатса, әйелінің иммунитеті әлсіз болса керек, барған сайын нашарлап барады. Әйелді не күтіп тұрғаны айтпаса да түсінікті. Екі бала­лары бар. Бұл шаңырақтың шайқал­ғаны менің де жаныма қатты батты.
Қысқасын айтқанда, нашақорлар үшін түрме – нағыз тозақтың өзі. Бір татым есірт­кі жолында еш нәрседен тайынбайды. Түзеу мекемелеріндегі нашақорлықтың алдын қалай алуға болады? Кейде өзіме осындай сауал қоямын. Бірақ жауабын таба алмаймын. Есірткінің жолын кесу үшін түр­ме­лерге сезгіштігімен теңдесі жоқ құрал-жабдық қой мейлі, «сәлемдеме» бәрібір өтіп кетеді. Өйткені түрме қызметкерлерінің барлығының бірдей ары таза екендігіне күмәнім бар. Осы тұста айта кетейін, олар­дың түрмеде тәркіленген есірткілік зат­тар­дың барлығын бірдей жойып отыратында­рына да сенімсізбін. Яғни «ұмыт» қалған ұнтақтарды түрме қызметкерлері соттал­ған­дарға қайтадан сататын көрінеді. Соны­мен қатар адамдар да әккі болып алған. Түрме қызметкерлері аса мұқият тексеріп, қанша шалымды болса да, күмәнді заттарды көзге іліндірмеудің неше түрлі жаңа бір тәсілдерін ойлап тауып жатады. Мұндай зардабы ауыр істің шешімін табу үшін, бәлкім, түгел дерлік колония қызмет­керлерін рухани жағынан тазартып отыру керек шығар? Ал бұл – өте қиын шаруа. Бірін­шіден, оған көп уақыт кетеді. Екінші­ден, адамды қайта тәрбиелеу анау айтқан­дай оңай емес-ау... Қысқасы, бұл – түйіні көп түйткіл.
ҚР ҚК-нің 17-бабына өзгеріс енгі­зілген, яғни қамауда отырған нашақорлар­ды емдеудің ереже-тәртібі қазір басқа. Мәсе­лен, қылмыскер қылмыс жасаған кезде есі дұрыс деп табылса және сол сәтте ол алко­голизммен не нашақорлықпен ауыр­са, ол сол түрме аумағында мәжбүрлі түрде ем­деу қабылдайды. Ал басқаларды ол жер­де ешкім емдемейді.
Иә, сан мыңдаған нашақорды емдеу біздің түрмелердің жағдайында мүмкін емес. Бұл қомақты қаржыны, қаншама маман­ды қажет етеді. Қажетті дәрі-дәрмек­термен де қамтамасыз етілмеген. Амал жоқ, сотталғандар өзінің өмірі үшін өздері күресіп бағуда. Тағы бір айта кетерлігі, сотталғандар үшін психотерапия бөлімшесі бүкіл республикамыз бойынша ҚАЖК-нің бір ғана мекемесінде бар. Ол – Заречный елді мекеніндегі ЛА -155/12 түзету меке­месі. Психозбен ауырған қылмыскерлерді сонда алып келеді. Ал нашақорлықпен ешкімнің ісі жоқ. Әрине, пенитенциарлық жүйе де нашақорлықпен күресті тұрақты жүргізуді ұйымдастырса жақсы-ақ болар еді.
Біреулер қылмыскерлерді қоғамға қауіпті, тіпті жат санайды. Бірақ ұмытпайық, олар да адам баласы. Оның үстіне ертең олар арамызға келеді, яғни тағы бір наша­қор кеп қосылды дей беріңіз. Ал сарапшы­лардың зерттеулеріне қарағанда, бір наша­қор жылына 15-тен астам адамды тартады екен.
– Алысты айтпай-ақ қояйық, бұрынғы КСРО елдерімен салыстырғанда Қазақстан медицинасы нашақорлыққа қарсы күреске жаңалықтар енгізе алды   ма?
– Иә. Мақтана алатын тұстарымыз бар­шылық. Бізде, сіз айтқандай, бұрынғы КСРО елдерінің бір-екеуінде ғана болмаса, басқа ешқайсысында жоқ «Нашақорлықтың медициналық әлеуметтік проблемалары­ның Республикалық ғылыми-практикалық орталығы» ашылған-ды. Бұл орталық Павло­дар қаласында орналасқан. Онда квотамен еліміздің кез келген аймақтарының тұрғындары емделе алады. Бірақ ескерте кетейін, бұл – қордаланған мәселені шешу­де мысқалдай ғана көмек. Осы сынды орта­лықтар көптеп ашылса, онда әңгіме басқа болар еді.
Бұл орталық сан-салалығымен ерекше. Ол ғылыми да, практикалық та міндеттерді жоғары деңгейде атқарып отыр. Онда есірт­кіге тәуелділерді емдеуде жоғары сапалы технологиялар пайдаланылуда. Әсіресе психотерапия саласы сапалы жұмыс істеуде. Өйткені, өздеріңіз білесіз­дер, нашақорлық – адамның өзінің адасуы­нан, жігерсіздігінен табатын дерті. Өзінің тағдырына жауапсыз қарағандық. Есірткінің арбауына түсіп қалғандар. Кім болса да есірткіні бірінші рет пайдаланып көргенде «мен оған еш уақытта әуестенбеймін, өзімді-өзім тоқтата аламын» деп ойлайды. Алайда ол мүмкін емес. Бір рет дәмін татып көрдің бе, екінші рет қалай пайдаланғанын өздері де білмей қалады. Негізі, героиндік, апиындық, метадондық нашақорлық адам­ды тез жеңіп алады. Демек, нашақор­ды емдеуде ең алдымен психотерапияның маңызы өте зор. Дәрі-дәрмектермен сауықтыра отырып, дәрігер кеселге қарсы тұруға нашақордың санасын ұмтылдыруы тиіс. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, Павлодардағы орталықтағы белсенді жұмыс істеп жатқан психотерапия саласын ерекше атап өтер едім.
– Сонда Алматыдағы наркологиялық орталықтың мүмкіндігі шектеулі болып тұр ғой?
– Иә. Бұл қаладағы психотерапия және наркология ғылыми-практикалық орталы­ғы Павлодардағыдай жан-жақты емес.
– Есесіне «Алматыда жекеменшік клиникалар көп» деп жатады...
– Ол да рас. Жекеменшік клиникалар баршылық. Алайда олар тек есірткіні қажет кезінде пайдалана алмай қиналған наша­қорды жан азабынан құтқара алады, яғни «жедел жәрдем» іспетті. Олар, негізі, ем-дом да жасай алады, бірақ оны екінің бірі­нің қалтасы көтере бермейді, қымбат.
Жалпы, еліміздің барлық аймақтарында наркологиялық диспансерлер, орталықтар бар. Олардың барлығы Павлодардағы орталыққа бағынады.
– Нашақорды құлантаза емдеу мүмкін бе?
– Жоқ, мүмкін емес. Емдеу курсынан кейін нашақор есірткісіз – алты ай, бірлі-жарымы әрі кеткенде бір жыл шыдауы мүмкін. Нашақорлық – созылмалы індет, демек, ешбір науқас одан мүлде айығып кете алмайды.
– Нашақорлардың біржолата емделіп кетпегендігінен болар, бәлкім, ел арасында «полицейлер де, дәрігерлер де есірткі бизнесінің тоқтамауына мүдделі, өйткені бұл – олардың табыс көзі» деген әңгіме айтылып қалады.
– Полицейлер үшін жауап бермей-ақ қояйын. Ал дәрігерлерге қатысты айтсам, бұл – жаңсақ пікір. Бұл, әлгінде ғана айт­тым, тағы қайталайын, еш уақытта емдел­мейтін ауру. Біз дәрігерлер тек оларды өмір бойына бақылауда ұстап өтеміз. Мүмкін, бір дәрігердің осылай айтқан сөзін әлде­біреулер бұрып әкетіп, теріс пікір таратып жіберген шығар. Дәрігерлер ісіне адал. Нашақорлық бұрыннан бар, бола да бер­мек.
– Елімізде 400-ге жуық нарколог-дәрігер бар көрінеді. Аз емес пе?
– Әрине, өте аз. Қазақстан психоте­рапев­терге де аса зәру. Медициналық білімі бар психологтер жоқтың қасы. Бос тұрған орындарды педагогика саласы бойынша маманданған психологтер жауып отыр. Ал нашақормен олар жұмыс істей алмайды. Бұл – аса ауыр дерттің бір түрі. Олар­ды тек дәрігер ғана емдеуі қажет. Нормаға сәйкес стационарда 30-35 нау­қас­қа бір маманнан келуі тиіс. Ал енді есептеп көріңіз, егер 50 мыңға жуық наша­қор бар десек, 50 мыңды 400-ге бөліңіз, сонда бір дәрігерге 125 науқастан келеді екен.

Алашқа айтар датым...
Нашақорлықпен күресте тек оларды емдеумен ғана шектелмеуіміз керек, ең тиімді жолы – алдын алу, яғни үгіт-насихатты күшейту. Қазіргі алдын алу шараларына көңілім мүлде толмайды. Баршаны, әсіресе жастарды салауатты өмір салтын ұстануға үндеуіміз керек. Мектептерде де нашақорлыққа қарсы үгіттейтін сабақтар енгізілсе, тіптен жақсы. Осы мақсаттарда кешенді жұмыстар ұйымдастыру қажет. Соның ішінде ең бастысы – психолог, психотерапевт мамандарының санын көбейтіп, соларды жаппай жұмылдырмасақ, қазіргі беталысымыздың бәрі бекер. Қазір медициналық білімі бар психологтердің санын күрт көбейту көзделіп отыр. Бұл – өте дұрыс шешім. Ал бұрындары біздің елде педагогикалық білімі бар мамандар көп болған. Бүгінгі таңда осы мамандарға сұраныс артып отыр. Өкінішке қарай, біздің жоғары білім жүйесінде аталған мамандарды даярлау жолға қойылмаған. Егер маман даярлау мәселесі оң шешілсе, нашақорлықтың алдын алуға айтарлықтай септігі тиген болар еді.