Біз тарихи тұлғаларымыздың экрандағы бейнесін толық аша алған жоқпыз

Ұзақбай ДОСПАНБЕТОВ, жазушы:

– Тарих көп жағдайда тарихшы, қаламгерлердің өз қолымен жасалады, яғни әрқай­сы­сы өзінің мүддесіне қарай тарихи шындықты жасайды деп жатады. Соның салдарынан кейбір тұлғалар асыра мақталып, енді бірі тарихи бағасын кешеуілдетіп алып жататыны да жасырын емес...
– Бұл – өте өзекті мәселе. Зерттеу деген үздіксіз, ұзақ мерзімдік ізденісті қажет етеді. Қазір бір-екі еңбекті оқи сала, газет­ке мақала жазып, өзін «пәленшетану­шы­мын» дейтіндер жетерлік. Ешкім жанын салып ізденбейді. Себеп – ғылымға деген жанашырлықтың жоқтығы. Байқайсыз ба, бүгінде осындай дағды белең алып кетті... Біреу бір фактіні оқып алады да, байыбына бармастан көлдей етіп мақала жариялап, ғалым болып шыға келеді. Мен ғылымда ондай атүсті­лік, жүрдім-бардымдықты жою керек деп бір жиналыста айттым. Ғылым жалғандықты емес, жаңалық­ты сүйе­ді. Сондықтан сүбелі зерттеуге ден қоятын кезіміз жетті. Біз бертінге дейін орыстың атақты ақыны  Пушкинді  дуэль кезінде Дантес атқан деп келдік қой. Ақи­қатында, олай болмай шықты. Баспасөз бетінде жарияланған зерттеу мақаласы Пушкинді Дантес емес, үшінші біреудің атқанын дәлелдеп берді. Мақала авторы ақын өліміне қатысты осы шындықты анықтау үшін 20 жыл ғұмырын сарп еткен көрінеді. Сол материалды оқып отырып, ақын өмірі мен өлімінің ақиқатын ғана емес, Ресейдің Пушкин заманындағы бүкіл көрінісі, заман келбеті көз алдыңыз­дан өтеді. Міне, зерттеу деген осындай болуы керек. Бірақ, өкінішке қарай, біздің ғылым бұл деңгейге жете алмай келе жатыр. Басқаны айтпағанда, Төле бидің еңбегін дұрыс бағаламай жүрміз. Егер ұлтымыздың барлық тарихын алып, қазақтың халық болып қалыптасуына, жойылып кетпеуіне ықпал еткен қандай адамдар бар десе, мен бес адамды айрықша атап айтар едім. Олардың алғашқылары – Қордай асуында ту тігіп, хандық құрған Керей мен Жәні­бек хандар. Бұл екеуінің татулығы керемет болған деседі. Ол кезде хандар­дың ара­сын­да алауыздық, көреалмаушы­лық, тақ­қа таласушылық жиі болып тұрған. Соған қарамастан, араларына пендеуи қылау түсірмей өткен бұл хандардың өмірі – ұрпаққа өнеге. Қазақ хандығын құрған осы Керей мен Жәнібекті қанша мақтасақ  да артық емес. Одан кейін Әз Тәукенің еңбегін ерекше атап өтуге тиіспіз. Әз Тәукенің тұсында Қазақ хандығы нығайып, бір хандыққа біріккен. Оған дейін хандар болғанымен, бірақ әрқайсысы жеке дара күн кешіп, оқшау билік жүргізген болатын. Қалмақтарды қырып, қазақтың кемел келешегіне қызмет еткен келесі кемеңгер –  Төле би. Ол кезде Ташкент қаласының күш-қуаты артып, гүлденіп тұрған тұсы болған. Сол себепті де  Ташкент хандары жеңілеміз деген ойдан азат болып, тек нығаятындықтарына ғана сенімді еді. Төле бидің  Ташкентті басқарып тұрған тұсында соғыс басталады. Сонда бабамыз «Барлы­ғымыз мұсылманбыз» деп, бұл сұрапыл соғысқа қоқандықтарды да қатыстырып, өздері де қатысып, Ташкенттің түбінде қалмақтар біржола қырылған. Бұл жөнінде орыс ғалымдары: «Ташкент түбіндегі қазақ­тардың ұлы жеңісінен кейін қалмақ­тар күйреп бітті. Қайтып қазаққа қарсы шабуыл жасауға шамасы келмеді», – деп  жазады.  Қазақ тарихындағы келесі киелі есім – Абылай хан. Қалмақтар күйрегеннен кейін, қытай мен қазақтың арасындағы алып дала бос қалды. Қытай деген аждаһа халық қой. Олардың қазақ жеріне кіріп, басып алу қаупі тұрды. Сол кезде Абылай ханның мәмілегерлік қабілеті көзге түсті. Әрі қол­басшы әрі саясаткер әрі дипломат ретінде өлшеусіз еңбек сіңірді. Яғни Қытайдың қазақ жеріне басып кіруі­нен сақтап қалған – Абылай хан. Осыны біз ашып айтуымыз керек.
– Бұл тұрғыдан, яғни тарихи тұлғалар еңбегін дәріптеуде  өзіңізді қаламға қаншалықты адалмын деп есептейсіз?
– Егер Абылай ханды зерттегің келсе, өміріңді соған арна. Абылай ханның өмірі де, заманы да өте күрделі болған. Бұл тақырыпқа қалай келгенімді айтсам, қазір көпшілік сене бермейді. Мен Абылай ханға  30 жылдан аса ғұмырымды арнаған адаммын. Ресей асып, мұрағат мұрасына ден қойдым. Ұзақ күн отырып, деректерді сараладым. Тіпті жұмысымды да тастап кетіп, архив аралап, шетел кезіп кеткен ке­зім болды. Тарихи тақырыпта қалам тарт­қан көлемді туындым – екі роман-дило­гиядан тұратын роман-тетралогия, яғни эпопея. Алғашқы екі томы «Қызыл жолба­рыс» деп аталады. Соңғы қос бөлімін «Абылайдың ақ туы» деп атадым. Бұл еңбекті жазуға шамамен 1989-90 жылда­ры кірістім. Ертеден-ақ ойға алып жүрген тақырыбым болғандықтан, жазу үстеліне үлкен дайындықпен келгім келді. Бұған дейін баспа бетін көрген тақырыбыма қатысы бар, яғни Абылай хан, Төле, Ес­кел­ді билер хақында, Балпық әулие жайлы шыққан материалдардың барлығын қиып алып, жинастырып жүрдім. Мұрағатымда осы еңбекті жазу үшін жиналған, тек қана газет қиындыларынан тұратын үлкен папка бар. Жазуға отырмастан бұрын осы жиыл­ған дүниелерді алып, саралап көрсем, газетте жарияланған деректердің барлығы бір-біріне ұқсас көрінді. Мазмұны бірдей, тек стилі бөлек. «Абылай бала кезінде Түр­кістанда жүр екен, содан кейін Төле бидің түйесін бағыпты, «Абылайлап» шауыпты» деген осы үш фактімен бір мақала екінші­сіне айна-қатесіз көшіп отырады. Басқа ештеңе жоқ. Мынау атақты «Аңырақай», «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» шайқастары дәйектік тұрғыдан әлі де толыққанды зерделенбей келеді екен. «Қал­мақ бізді шапты, қан судай ақты,  қа­зақ босып кетті» дегеннен өзге түк те кезік­тіре алмайсыз. Бірінен-бірі көшіріп басып, жаза береді. Міне, біздің ғалымдардың, ғылымның сиқы. Сондықтан да отандық ғалымдардан көңілім қалып, Мәскеу мұрағаттарын жағаладым. Қалмақтардың ішкі өмірін зерттедім. Капитан Унковский­дің жазбаларындағы көптеген деректік құжаттарға кезігіп, жазар материалымның мазмұндық, деректік мәнін байыттым. Қазақ зерттеушілерінің еңбектерін жинай жүріп енді орыс ғалымдарының еңбектері негізінде ізденуге көштім. Тарих институ­тына барып, Кеңес Нұрпейісов, Мәмбет Қойгелділермен кездесіп, көкейімдегінің барлығын ақтардым. Содан ол кісілер мені К.А.Пищулина, И. В.Ерофеева, В.В.Мои­сеев атты орыс ғалымдарымен таныстыр­ды. Осы үшеуі маған көп бағыт берді. Әсіресе ғалым Ерофеева мен Моисеевтің еңбегін ерекше атап өтер едім.  Әрине, ол кезде заман қиын болды. Әсіресе Тәуел­сіздік алғаннан кейінгі кезеңде Қазақстан экономикасы тоқырауды бастан кешті. Содан 9 жыл бойы кітап шығара алмай қалдым. 1991 жылдан 2001 жылға дейін еңбегім баспа бетін көрмей жатып қалды.  Кітап­тың кешеуілдеп жарық көру себебі – осы. Қазір де жазудан алыстағаным жоқ. 1846 жылы туып, он алты жасында Балқаш өңірінде болыс болып, өңір халқын отырықшылыққа үйретіп кеткен Жәлменде би мен оның ұлы Пышанның өмірі мен өнегелі істерінен сыр шертер тарихи еңбек­ті қолға алдым. Жәлменде би кезінде Абаймен жақын араласқан, Құнанбайдың көзін көрген, ел ішінде аса сыйлы адам болған. Баласы Пышан да әке жолын абыроймен жалғастырады. Сол Пышан  Жәлменде би өлгеннен кейін, 1916 жылы болыс болып, 1921 жылы атылып кеткен. Осы жайлы кітап жазып жатырмын.
– Ғылымға атүстілік дегеннен туып отыр, тарихтағы аттас тұлғалардың еңбектері де жіті зерттелмегендіктен, бір-біріне телініп кетіп, үлкен талас, дау-дамайға да арқау болып жата­тын­дығын ара-тұра оқып қала­мыз...
– Тарихты терең білмегеннен кейін де осындай  шатасулар шығып, дау туып жата­ды. Қазақ тарихында аттас тұлғалар­дың көптігінен олардың өмірін, ерлік істерін зерттеуде әрқилы қиындықтар туып келеді. Әрине, шынайы зерттеу жұмыстары жүргізілсе, ондай қайшылықтарды жеңуге болады. Алайда біздің қазақтың табиға­тын­дағы ерекшелік, бәлкім, кемшілік дейміз бе, бір жерден бір деректі оқи қалса, ат басындай алтын тапқан адамша еліріп шыға келеді, мәселенің байыбына бармай оны аспандата көтеріп, жалпақ жұртқа жариялап, тіпті аста-төк той жа­сауға дейін барады. Тек сабыр сақтап, шы­найы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүр­гізуге ғана орашолақ.  Мәселен,  Барақ де­ген атпен 13 адам тарихта белгілі. Аңы­рақай шайқасының өзінде қазақтан шық­қан екі Барақ болған. Бірі – Барақ сұлтан Тұрсынханұлы. Әбілқайырды өлтірген Барақ – осы.  Ал екінші Барақ найман руы­нан шыққан. Осыдан біраз жыл бұрын «Ақиқат» журналынан «Шанышқылы Бер­діқожа» деген тақырыппен берілген мақа­ланы көзім шалып қалды. Ішінде зерттеуіме қажетті тың деректер кездесіп қалар деп, мұқият оқып шықтым. Авторы жап-жас тарихшы аспирант қыз екен. Сол жас талапкер тарихшы өз мақаласында қазақ тарихындағы аса ірі тұлғалар Барақ сұлтан Тұрсынханұлы мен Көкжарлы Көкжал Барақ екеуін бір адам етіп жіберген. Сөй­тіп, аттас адамдарды  тарихшы мамандар­дың өздерінің шатастырып жүрген жағ­дайы бар. Міне, мұндай олқылық кезінде Өтеген Өте­ғұлұлы мен жалайыр-мырза Өтеген Сәб­денұлының төңірегінде қылаң берген еді.
– Деректерді көркем шындықпен бейнелеудегі реалистік ұстаным жөнінде не айтар едіңіз?
– Әдебиетте жинақтық образ деген бо­лады. Мәселен, «Абай жолындағы» Құ­нан­байдың образы – ол бір Құнанбайдың емес, сол кездегі бүкіл үстем таптың, шон­жарлардың жиынтық бейнесі. Сол секілді мен де жиынтық бейне жасауға тырыстым. Кітабымдағы басты кейіпкерлердің бірі – Ескелді би Жылгелдіұлы. Төле бидің жиен немересі болғанымен, екеуінің жас айыр­машылығы 32-ақ жас. Яғни Төле би 30 жасында немерелі болған. Ол кезде қазақ балаларын  ерте үйлендіріп, қыздарын жастайынан ұзатқан. Ел ішінде бұл туралы аңыз көп.  Бұл тақырыпты алғаннан кейін, жаяулап-жалпылап жүріп ел арасынан сол заманның кейіпкерлерінің мінезін, болмысын іздедім. Ескелді қандай адам болған? Жиналған деректерге сүйенсек, ол заманның адамдары сары, көзі көкшілдеу, ұзын бойлы, дені пішіні еңгезердей болған екен. Бұл үш ғасыр бұрынғы кезең ғой.  Содан сұрастыра, іздестіре жүріп, Ескелді бидің жиынтық образын жасап шықтым. Тарихи еңбек жазудың бір қиыншылығы  авторға үлкен ізденісті талап етеді. Бірақ дерекпен жұмыс істедім деп, ғылыми стильге түсіп кетуге тағы болмайды. Ғы­лым­ның стилі басқа да, көркем әдебиеттің жолы өзінше бөлек. Сондықтан жазуға кіріспестен бұрын, әуелі осы жайтқа көңіл бөлу керек. Мәселен, менің өз басым бұл төрт томдықты жазуға келгенге дейінгі дайындыққа кеткен 30 жылдың ішінде тек мұрағатты ғана ақтарып қойғаным жоқ, көркем әдебиетке де кеңінен ден қойдым. Л.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігін», М.Шолоховтың «Тынық Донын», П.Сен­кее­­вич­тің, Ф.Достоевскийдің  және тағы да басқа әлем классиктерінің шы­ға­рма­шылығымен сусындап барып қана қолыма қалам алып, жазуға отырдым.
– Отандық киноөндірісте тарихи киноларға бетбұрыс байқалады. Өткен жылдары «Көшпенділер» түсірілді, былтыр  «Жаужүрек мың бала» кинокартинасының тұсауын кестік. Жалпы, өзіңіздің киногер­лерге көзқарасыңыз қалай? Тарихи кино түсіру үдерісінде кинорежиссер, сценаристердің тарихшы ғалым, жазушылармен байланысы қаншалықты?
– Киноның маманы емеспін. Дегенмен бұл салада да үлкен тақырыпқа келу үшін режиссерге де, актерлер қауымына да жан-жақты тыңғылықты ізденіс керек. Бір мысал айтайын, Египет ханшайымы  Клео­патра жайлы түсірген Американың киносы бар ғой. Бас кейіпкер бұл заманнан бірне­ше мыңдаған жыл бұрын өмір сүрсе де, фильмнің өн бойы тарихи дерекке тұнып тұр. Көрерменіне де танымдық тұрғыдан берері мол. Киноны көріп отырып, патша­йым өмір сүрген заманды өзіңіз де кешіп жүргендей әсерге бөленесіз. «Спартак» деген бір фильм  бар, ол да – дәл сон­дай деңгейде. Біз тарихи тұлғалары­мыздың экрандағы бейнесін толық аша алған жоқпыз. Әрине, тарихшылармен ақылдас­қан да жөн. Бірақ біреудің ақылы­мен кино түсіру тағы қиын. Сондықтан қай­талап айтамын, киногерлер қауымына жан-жақты жіті ізденіс керек. Ал ізденістің көзі – мұрағатта.
– Әдебиет саласында да сыншы ретінде есіміңіз қалыптасқан қаламгерсіз. Бүгінгі әдебиеттің аяқ алысын қалай бағалайсыз? Әдеби әлемдегі сынның салмағы қан­дай?
– Сыншы –  қандай да бір жазушының дәріптеушісі не қаралаушысы емес, оның өнерінің ақ-қарасын ашып, шеберлік дең­гейін анықтаушы, одан әрі жалғастырушы, тіпті бәсекелесі десек те артық айтпағандық болар еді. Бірақ, бір өкініштісі, біздегі қаламгерлер  қауымының осы бір қарапа­йым шындықты түсіне алмайтын дәрмен­сіздігі мен сауатсыздығына қарның ашады. Сын жоқ деп зар қағатыны­мыз сондықтан Сүзгі болмаған соң, плагиаттық дү­ние­лер әдебиетте бой көрсете бастады. Сынды жоқтаудан бұрын әуелі осындай ұрлықтарға тосқауыл қойып алу керек. Қазір біреу сын айтса, оның соңына түседі. Сыншы болу үшін дәл бүгінгі қоғамда жа­ғымпаз болуың, бастықтарды мақтап жазуың керек. Сонда ғана еңбегің жанады, қадірлі боласың. Бүгінде әдебиеттің дең­гейі мүлдем құлдырап кетті. Қазір баспа­сөз­ге шығып жатқан жастар шығармашы­лығын бағдарласам, жазуларында кә­­сі­билік жоқ. Деңгейлері газеттің тілі­мен бірдей. Газеттің тілі жақсы болған күннің өзінде, көркем әдебиеттің стилі бас­қа ғой, соны қаперден шығармау керек. Жас­тардың әдебиет туралы ұғымы да бас­қа болып кетті.
– Қаламгер азамат ретінде сізді тағы қандай мәселелер алаңда­тады?
– Мұрағаттарда тарихи деректермен жұмыс істеу барысында сонау «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» аталған аса қиын кезеңде елге 40-50 жылдай басшылық жасап, әрі ата жауға қарсылық ұйымдастырған, әрқилы тән, жан жарасы­на қарамастан, ұзақ ғұмыр кешкен баба­ларымыздың өз шешелерінен өте жас ке­зінде туғандығын байқадым. Одан кейін қазір де «өмірі дәрігердің алдын көрмегем»  дейтін қариялардан «анаңыздың қанша жасында тудыңыз?» деп сұрап көріңізші. Анасының 15-16 жасында туғандығынан хабардар боласыз. Жалпы, ерте тұрмыс құру – бұл қазақтың менталитетінде бар дүние.  Қыз баласы перзентті өмірге неғұр­лым жас шағында әкелсе, ұрпағы да соғұр­лым мықты болады. Сондықтан та баланы ертерек үйлендіру керек. Қазір не болып кетті? Бұрын 20-дан асқан бойжет­кенді кәрі қыз дейтін, қазір жасы 30-дан асса да, тұрмыс құру қаперлеріне кіріп шықпайтын нәзікжандыларымыз жетерлік.
Ел ішінде жүрген соң әрнеге алаңдамай тұра алмайсың. Қай салада да қабілетті адам көрсек, оның аяғынан шалмай ты­ным таппайтын жаман әдеттен арылуы­мыз керек. Мейлі ол ғылымда, әдебиетте, өнер­де болсын.
Себебі ондай ерекше жандар халқына сенен әлдеқайда көп пайда келтіруі мүм­кін. Бір-бірімізге болысып жүрейік!
– Әңгімеңізге рақмет.

Алашқа айтар датым... 
Халықаралық терминдерді қазақшалауды доғарайық! Егер халықаралық терминдерді жаппай  қазақшалап жіберсек, қазақшасы былай, орысшасы олай деп тағы да бір шатасып, адасушылық пайда болады. Халықаралық терминдерден қазақтың тілі шұбарланбайды, тек қана байиды. Мысалы, паспортты төлқұжат дегеннен тіліміз байып кетті ме? Сол секілді аптека, ресторан, патриот сөздері де қазақтың тілін шұбарлан­дыр­майды. Одан кейінгі қызу талқыға түсіп жатқан келесі мәселе – оқыту жүйесіне он екі жылдық мектеп бағдарламасын енгізу мәселесі. Мен еңбек жолымды ең алғаш  мектеп мұғалімі болып бастап, ұстаздық еткем. Сондық­тан мектеп бағдарламасының құрылымы мен жүйесін жақсы түсінемін. 12 жыл бала үшін тым көп. Тұрмыс құрып, нағыз еңбек етіп, елге пайдасын тигізе бастайтын шақта қазақ баласы әлі партада отыра бермек пе?