Біз ғылымда объективті болмасақ, ол ғылым емес

Раушан Елемесов, экономика ғылымының докторы, профессор:

– Раушан аға, Елбасының халыққа биылғы Жолдауы Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы қарсаңында жария етілді. Егемендікке қол жеткізгеннен бері жүріп өткен жолымыз осы Жолдауда нақты көрсетілгені анық. Әлбетте, кез келген мемлекет биік белесті бағындырғанда өткенге көз тастап, сол арқылы болашағын бағамдайды. Ал халықтың күнкөріс деңгейін көрсететін деректерге қатысты есеп-қисап жүргізгенде, сіздіңше, қандай критерийлерді басшылыққа алған жөн?
– Иә, жуырда Президентіміз Нұрсұлтан Әбіш­ұлы Назарбаев Қазақстан халқына кезекті Жолдауын жариялады. Оны бәріміз тыңдадық. Осы Жолдауында Елбасы соңғы жылдары экономика саласында, әлеуметтік салада, халықаралық деңгейде және өзге де жетістіктеріміз жөнінде қысқа ғана айтып өтті. Қарап отырсақ, шынымен еліміз мақтанатындай-ақ белестерге жеткен. Оның ішінде біздегі жалпы ішкі өнімнің жан басына шаққанда 9 мың доллардан асып кеткені айтылды. Өзім экономист болғаннан кейін мына жайтқа назар аударғым келеді. Елдің ішкі дамуы тұрмақ, жалпы адамның өзін-өзі бағалауы өте қиын. Біз әр уақытта еліміз жақсы дамып, жылдан-жылға жұрт­тың табысы, тұрмыс деңгейі жоға­ры­лап келе жатыр деп заңды түрде мақтана ала­мыз. Ал, шындығында, өзіңнің қандай күйде екеніңді білгің келсе, онда бас­қа­лар­мен салыстырған жөн болады. Қазақтың қара шаңырағы ҚазҰУ-дің халықаралық қатынастар факультетіндегі біздің кафедра «Әлемдік экономика» деп аталады да, біз мемлекеттерді әртүрлі экономикалық көр­сет­кіштері жағынан салыстырмалы түрде қарастырып отырамыз. Міне, менің қолым­дағы мәлімет – елдердің эконо­ми­ка­лық даму деңгейін айқындаған Дүниежүзілік банктің ресми рейтингі. Бұл өзі бес жылда бір рет қаралады. Мынау – соңғы өткен 2010 жылғы әлем елдерінің жан басына шақ­қандағы табысының көрсеткіші. Әдет­те, әлем топтары төрт топқа – жоғары, жо­ға­ры орта, орта және төмен орта топ деп бөлінеді.
Қазақстан 90-жылдардың аяғына дейін орта төмен топта болса, қазір жоғары орта топта. Дүниежүзілік банктің көрсеткіші бойынша біздегі жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 6740 долларды құрайды. Сонда жалпы тізімде біз 90-орында, жоғары орта топта 20-орындамыз. Енді көршілермен салыстырып көрелік. Мәсе­лен, Өзбекстанда ЖІӨ жан басына шақ­қан­да – 1100 доллар, бізде – 6740. Демек, Өзбекстаннан 6 есе жоғары деген сөз. Қырғызстан 178-орында – 870 доллар, Тәжік­стан – 700 доллар, сонда бізден 10 есе төмен.
Мен бұл деректі бекерге келтіріп отыр­ған жоқпын. Өзіңізге белгілі, қоғамда елдің экономикалық-әлеуметтік дамуы туралы әртүрлі көзқарас бар. Үкіметті қолдайтындар заңды түрде жеткен табыстарын бірінші орынға қояды. Оппозиция, керісінше, жетіс­тікті кемітіп, тиімсіз жақтарын көбірек алға шығаруға тырысады. Ал ғылымда біз объективті болмасақ, ол ғылым емес. Елдің жетістіктерін объективті түрде бағалағымыз келсе, өзімізді дамыған мемлекеттермен, не болмаса, жетістіктерімізді арттыру үшін Африканың артта қалған мемлекеттерімен салыстыру ғылыми тұрғыда дұрыс емес. Біз өз деңгейімізді шын мәнінде бағалағымыз келсе, алдымен көршілермен салыс­тыр­ма­лы түрде қарастыруымыз қажет. Өйткені біз осыдан 20 жыл бұрын бір мемлекетте өмір сүр­дік. Демек, орта деңгей – бәрімізде бір­дей болды деген нәрсе. Бәріміз стартқа бірге шыққанбыз. Биыл 20-шы жыл. Нәти­же әртүрлі.
– Бірақ Дүниежүзілік банктің мәліметі өзімізде жарияланған мәліметтен төмен ғой. Мұны қалай түсіндіресіз?
– Иә, халықаралық мәліметке қарағанда біздің мәлімет жоғарылау. Бірақ ол асырып көрсеткендік емес. Өйткені әр елдің өзінің есептеу жүйелері бар. Соған байланысты халықаралық көрсеткіш пен ұлттық көрсет­кіш бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Қайт­кенде де Тәуелсіздік алғаннан бері еліміз әлеуметтік-экономикалық даму қар­қыны жағынан посткеңестік кеңістікте ғана емес, дүние жүзінде алдыңғы қатарлы ди­на­­микалы елдердің біріне айналды. Оны ресми халықаралық және ұлттық көр­сет­кіш­тер дәлелдейді.
– Өткен ғасырдағы 70-жылдардың соңында түрік экономикасы тығырыққа мықтап тірелгенде, сол кездегі үкіметтің Бас уәзірі Сүлеймен Демирел «Түркия 70 цент инвестицияға зәру» деген екен. Түріктер капитализмге бөтен емес. Ал 70 жылдық социалистік жүйеден нарыққа көшкен Қазақстанға шетелдік инвестицияның әсері қандай?
– Жаһандану заманында әр елдің дербес дамуы мүмкін емес. Қазақ­станның объективті түрде көрсет­кіштері жақсы болса, ол тек ішкі экономикалық саяс­ат қана емес, сыртқы экономикалық саясатты да елге тиімді болатындай қолдана білгеніміз. Жаһандану деген түсінікке әркім әртүрлі қарайды. Біреулер жақтайды, біреу­лер қарсы. «Антиглобалистер қозға­лы­сы» деген бар. Бірақ әңгіме ол туралы емес. Қазақстанның жетістікке жетуіне әлем­дік экономиканың ықпалы зор. Прези­дент­тің Жолдауында ең бірінші көрсет­кіш­тердің қатарында «Тәуелсіздік жылдарында ел экономикасына 120 млрд доллардан астам шетелдік инвестиция тартылды» деген дерек бар. Қазақстанның өзінің рес­ми санағы бойынша 2010 жылғы жалпы ішкі өнім шамамен 128 млрд долларды құрады. Сонда осы Тәуелсіздік жылдары біз елге өзіміздің жылдық ішкі өнімімізбен салыстыруға болатындай көлемде шетелдік инвестиция тартыппыз. Экономикада сіз ақшасыз ештеңе тындыра алмайсыз. 120 млрд доллар – үлкен ақша. Шетелдік инвес­торлар ішкі ахуалы тұрақсыз елге қомақ­ты қаржы салмайды. Бұл да Қазақ­станның үлкен көрсеткіші деуге болады. Ал жаһандану заманында шетелдік ин­вес­ти­ция­ның түрлері де көп. Оның ішінде халық­аралық қаржы нарығы, халықаралық ва­лю­талық қатынастар, тағы сол сияқты мәселелер шығады. 2008 жылдан бастап әлемдік экономика дүниежүзілік қаржы дағдарысына ілінді де, ол біздің еліміздің даму қарқынына кері әсерін тигізді. Сон­дық­тан ішкі әлеуметтік, саяси тұрақтылыққа қоса, бізге әлемдік экономикалық тәртіптің де тұрақты, анық болғаны өте қажет.
– Ғаламдық экономикалық тәртіп демекші, бұрын әлемдік саяси жүйе екі өрісте өмір сүргенде экономикалық қарым-қатынастар басқаша-тұғын. Ал қазір коммунистік партия басқаратын Қытайдың өзі нарық заңымен өмір сүреді. Жаһандық экономикадағы соңғы дағдарыс әлгі тәртіпті түбегейлі өзгерту керек деген мәселені күн тәртібіне қойды. Алайда биылғы Давос форумы бұған пәтуалы пікірін айта алмады. Тіпті биыл оған айтарлықтай көңіл де бөлінбей қалған сияқты. Мұның себебі неде деп ойлайсыз?
– Дүниежүзілік экономикалық тәртіп деген – өткен ғасырдың 70-жылдарынан бас­тап шыққан үлкен мәселе. Әртүрлі топ­тар, ұйымдар, ресми, бейресми ұйымдар бар. Әлемдік  экономикалық дамуды са­рап­­тау­шылар да жетерлік. Олардың ішін­де­гі ең беделдісі – жыл сайын өтетін Давос эконо­ми­калық форумы. Өткен айдың аяғын­да кезекті форум болып өтті. Бірақ биыл шы­нында да әртүрлі әлемдік оқиға­лар­дың ішінде Давос көзге де түспей қал­ды. Оның себебін қазіргі әлемдік эко­но­ми­ка­ны әрмен қарай дамыту, тұрақтандыру тура­лы кон­цеп­цияның жоқ болғандығынан іздеу керек шығар. Соңғы екі жылда әлем­дік эконо­микалық деңгейде өте көп кон­фе­рен­­ция, симпозиумдар өткізілді. G 8 (үлкен сегіздік), G 20 (үлкен жиырмалық) та бас қосты. Дағдарыстың шығу себептері, шығу жолдары қалай, дағдарыс аяқталған соң әлемдік экономика қалай дамиды, валюта жүйесі қандай болуы қажет, халықаралық валюта қатынасы қайта қаралу керек пе, АҚШ долларының тағдыры, күшейіп келе жатқан Қытайдың жағдайы не болады, оның әлемдегі орнының өзгеруі халық­ара­лық экономикалық тәртіпке не алып келеді деген сияқты көптеген сауалдар жауапсыз қалып отыр. Әрине, дүниеде экономика сала­сында қарастыра берсе, әрбір үлкен мемлекетте, елдер топтарында (біз аймақ дейміз), экономикалық дағдарыстан шығу жолдары, АҚШ долларының үстемдігінен құтылу жолдары қалай деген көптеген мәсе­ле бар. Бірақ жауап жоқ.
Өзім биылғы Давостан ештеңе күткен емеспін. Себебі қазір барлық елдің басын қосатын ортақ идея жоқ. Ол да белгілі нәрсе – адамның іс-әрекеті жақсы жүріп келе жатқанда қайшылықтар онша көзге түсе қоймайды. Қиын кезеңде, дағдарыс бол­ғанда, әлем елдері үшін қандай мәселе ортақ, қандай мәселелер бағалы екені айқын­далады. Бірақ әлемге ортақ идея жоқ. Мемлекет аралық экономикалық мүд­делердің алшақтығы мен біркелкі көз­қарастың жоқтығы бізге белгілі. Меніңше, арада ондай ортақ идеяның пайда болуы да қиын. Өйткені халықаралық сауда, халықаралық экономикалық қарым-қаты­нас дегеніңіз валюталық қарым-қатынассыз еш уақытта іске аспайды. Валюталық қаты­нас – халықаралық қатынастардың ең ма­ңыз­ды бөлігінің бірі. Әлемдегі дамыған немесе экономикалық қуаты жағынан өте күшті мемлекеттің валюталық саясаты басқа елдерге өз ықпалын тигізбей қоймайды. Қазір АҚШ долларына қарсылар көп. Бұл – Ресей, Қытай ғалымдары, көптеген саяси қайраткерлердің де аузынан шығып жүрген мәселе. Доллардың әлемде үстемдік етуі ешкімге ұнай қоймайды. Өйткені валютасы үстем ел әлемдік экономикада бірқатар артықшылықтарға ие. Оның өз мәселесін ше­шу жолында басқа елдер қолдана ал­май­тын құралдары бар. Бұл да басқа ел­дер­ге ұнап отырған жоқ. Бірақ әңгіме АҚШ долларының біреулерге ұнама­ға­нын­да емес, одан басқа құралдың жоқтығында. Ұсыныс көп. Біреулер болашақта юань, евро басым болады дейді. Ондай пікірмен келісу қиын. Евроның жағдайы төмендеп барады. Қытай юаны да жақын арада кө­те­ріле қоймас. Бұл арада әңгіме Қытай­дың экономикалық қуатында емес, әңгіме Қытай үкіметінің валюталық саясатында. Қытай экономикалық даму қарқыны жоға­ры болғанымен, дүниежүзілік экономи­ка­лық қуаты жағынан ІІ орынға шыққанымен, ұлт­тық валютасы осы күнге дейін АҚШ дол­ла­рына тіркелген. Ол тіркеуден кетіп, ев­ро­мен, не жапон иенасымен ашық бәсекеге тү­се қалса, Қытайдың валюталық саяса­ты басқаша болады. Ондай жағдайда өзінің көп­теген экономикалық артық­шы­лық­тарынан айырылуы мүмкін. Сондықтан қы­тай үкіметі жағдайды жақсы түсінеді де он­­дай шешуші іс-қимылға бара қой­май­ды.
– Ал ТМД аймағында ортақ валюта енгізу мүмкін бе?
– Әлемдегі экономикалық үрдістердің қазіргі бір бағыты – аймақтық валютаға қатыс­ты әңгіме. Экономикалық қауым­дас­тық, Кеден одағы, экономикалық одақ атау­лының ортақ валютаға көшуіне көп шарт қажет. Оған жол ұзақ болады. Бір-екі валюта ғана үстемдік құрған кезде көп ел ортақ валютаға талпынады. Ол эконо­ми­калық потенциалы жағынан да, өзінің ха­лық­аралық экономикалық қатынас­та­ры­ның көлемі жағынан да валюталық саясатқа тигізетін әсері өте көп. Сондықтан ұлттық валю­талар халықаралық жетекші валю­та­мен бәсекелес бола алмайды. Аймақтық валюталарды жақтаушылардың ойында – егер біз экономикамызды біріктіріп, ортақ валюта құрсақ, басқа валюталарға қарсы тұра аламыз деген үміт. Ортақ валютаға жету үшін не керек? Ортақ валютаға кірген соң ертең елдің жағдайы қалай болады, ол кімге тиімді, кімге тиімсіз болады деген қырын ашып алуымыз керек. Эконо­ми­калық әде­биеттерде де ол жөнінде көп ештеңе айтылмаған.
Европа одағының дамығанына жақын­да 60 жыл толады. Ал ортақ валютаға жету үшін оларға жарты ғасыр уақыт қажет бол­ды. Дағдарыстан кейін евро шынымен дол­лар­мен тайталасып, долларды халықаралық экономикалық секторлардан ығыстыра бас­­тады. Статистикасын қарасақ, евро шы­ны­­мен дүниеде доллармен тайталаса алатын жалғыз валюта болатын. Дағда­рыс­тан кейінгі евроның жағдайын болжай қою өте қиын. Оның себебі, евро валюталық кеңістігіне енген елдердің даму деңгейі де, олардың әлеуметтік қорғау жүйелері әртүрлі. Сосын ондай валютаны кіргізу үшін барлық әлеуметтік қорғау жүйелері, салық жүйелері, көптеген мәселелер бір-біріне өте жақын, сәйкес болуы қажет. Әр елдің де­мографиялық жағдайы, халықаралық қа­­тынастары, міндеттемелері әртүрлі бол­ған­дықтан көптеген қайшылық тууы мүм­кін.
Қалай болғанда да, әлеуметтік-эконо­ми­калық даму еш уақытта тұрақты, біркелкі болуы мүмкін емес. Әрбір жеке адамның өмірі сияқты, елдердің экономикалық да­муында өзінің белестері бар. Біреуі биік, біреуі ой дегендей. Сондықтан уақытша қиыншылық болса, оған да ашық көзбен қараған дұрыс. Пессимизмге ұрынудың қажеті жоқ. Елімізді алға жылжытамыз, ал­ға ұмтыламыз десек, жалғыз халық­ара­лық емес, ішкі саясат та шетін қалмауы тиіс.
– Қалай десек те, әлі толық аяқ­талмаған дағдарыс экономикаға қаржы емес, адамның басты капитал екенін көрсеткендей. ХХІ ғасырда білім мен ғылымға сүйен­­ген адам әлеуетінің эко­но­ми­­каға қосатын үлесі қандай болмақ?
– Расында, жаһандану заманында бас­ты капитал адам десек, ал адамның капи­талы – білім. Тұрақты әлеуметтік-эконо­мика­лық дамудың негізінде жатқан білім жүйесі деп саналады. Біздің Прези­ден­тіміздің Жол­дауын­да да бұл салаға, оның ішінде ЖОО қалай дамиды деген мәселеге көп көңіл бөлін­ген. Классикалық негізден зерттеу университеті дейтін жүйеге көшіп жатырмыз. Бұл да – үлкен талпыныс. Қазіргі дүниежүзінде ғылыми даму, білім деңгейінде ондай университеттердің ала­тын орны ерекше. Америкада мыңдаған университет болса, зерттеу университеттері 200-ден аспайды.
Әр істің өз қиыншылықтары болады. Бас­шыл­ық көмек қолын созып, алға қойған мақ­саттарды жүзеге асыра алсақ, қара ша­ңырақ халықаралық деңгейге көтерілетін университетке айналады. Таяуда ғана «Экономика-бизнес» факультетінде рек­тор­­дың шешімімен «Экономикалық зерт­теу» дейтін орталықтың тұсауы кесіліп, ол өз жұмысын бастады. Бұл орталық тек қана университеттің, факультеттің білім деңгейін көтеріп қоймай, елдің экономикалық да­муы­на болашақ үлкен үлесін қосады деген үміт бар. Рас, елімізде экономикалық зерт­теу институттары, ресми, бейресми орта­лықтар көп. Біздің мақсат – беделді уни­вер­­ситеттің, осындағы экономист ма­­ман­­дардың әлеуетін пайдалана білу. Өйт­кені өзара бәсекелестік жағдайында ғана ғылым дами алады. Бұл жағынан мен де болашаққа оптимизммен қараймын.

Бір пікір
Әлемдік нарықта шикізат бағасы ешқашан тұрақты болған емес. Соңғы жарты ғасырды алып қарасақ, энергетикалық шикізат дағдарысы болып тұрды. 60-жылдары мұнайдың бағасы 2 доллар болса, дағдарыстың алдында 200 долларға көтерілуге сәл-ақ қалды. Ол жалғыз мұнайға ғана қатысты емес. Әлемдік экономикалық даму циклдеріне орай шикізатқа сұраныс азайып-көбейіп, соған қарай шикізат бағасы да ауытқып тұрады.
Әлемдік экономика ішінде Қазақстан сияқты өзінің экономикалық дамуында табиғи ресурстарға сүйенетін елдер бір топқа жатады. Біз онда жалғыз емеспіз. Табиғи ресурстарын өз болашағына жаратқысы келетін елдер бар. Бірақ олар қандай саясат жүргізуі керек, мәселе сонда. Үкіметтің тұрақты белгіленген экономикалық саясатында белгілі бір ерекшелік болуы керек. Бізде Ұлттық қор құрылған. Ол экономикалық даму циклі жағынан «қауіпсіздік құралының» рөлін атқарады. Баға жоғары деңгейге көтерілгенде біз өзімізге қор жасап, шикізат құны төмендеген кезде оны тиімді пайдаланамыз. Экономикалық саясат Үкіметтің қолында. Сондықтан ол әлемдік экономиканың ерекшеліктерін ескеріп, соған орай өзінің экономикалық саясатын реттеп отырады.