Абай институты ашылса, қазақтың даналығын әлемге танытар орталық болар еді

Ерлан Сыдықов, Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің ректоры, тарих ғылымының докторы, профессор:
– Білім мен ғылым жаңа заманда адам­­­заттың барлық салада дамып же­­­тілуінің негізгі факторы болып отыр ғой. Білім жүйесінің қазіргі қо­ғам­­ның да­муындағы орны мен ерек­­шелігіне тоқ­талып, ойыңызды ор­­таға сал­саңыз...
– Сіз осы сауалыңыз арқылы, шын­ды­­­ғында, ХХІ ғасырдың адамзат өр­ке­ние­­тінің ал­дына аса өзекті мәселе қой­ға­­нын көтеріп отырсыз. Бүгінгі таңда бі­лім мен ғылым жеке адамның, тұтас бір ел­дің, тіпті әлемнің жаңара да­муы­ның не­гізгі тірегіне айналып отыр. Жа­һан­дану дә­уірінде әрбір ел, әрбір этнос жақ­сы ма­ғынасында интел­лек­туал­дық жа­рысқа тү­сті. Алды-артын ой­ла­маған елдің шаң қауып, артта қалары сөз­сіз. Елбасы Нұр­сұлтан Назарбаев Әл-Фа­раби атын­да­ғы қазақ ұлттық уни­­вер­ситетінде оқы­ған лекциясында «Алыс­тан ой­ламаған, жа­қыннан уайым таба­ды...» деген да­на­лық ой айтып, Ота­нымыздың өр­кендеуі жо­лындағы ғы­лым мен білімнің ор­ны­ның өл­шеу­сіз қажеттілік екеніне баса на­зар ау­дар­ған еді. Осы тарапта «Ғылым ту­­ра­лы» Заңның және «2011-2020 жыл­дар­­ға арналған білім беруді да­мы­ту­дың мем­­лекеттік бағдарламасының» жо­ба­­лары бо­лашаққа деген интеллек­туал­дық се­­кі­рістің алғышарттары ре­тін­де қа­был­да­­на­ты­ны анық. Бұл жо­ба­лар жа­л­пы­ха­лық­тық тал­қыға ұсы­ныл­ды, баспасөз бет­терінде ке­ңінен әңгіме өзегіне ай­нал­ды.Түйіп айт­сақ, Елбасының ғылым мен білім беру жү­йе­сінің алдына қойып отырған талабы аса биік, ал уақыт болса, қашан да шап­шаң, тоқтаусыз жылжымақ. Осындай мақ­сат­тар­дың үрдісінен шығу­ды ой­ла­ған Білім жә­не ғылым министр­л­ігінің жа­ңа бас­шы­лығы да осы саладағы іс­ті қар­қынды да­мыту мақсатында мә­се­лені турасынан қо­йып, жаңа методоло­гия­лық ізденістерімен бір­ден ой бөлісті. Бі­лім беру саласының бар­лық дең­ге­йін­дегі құрылымдармен тал­даулар жүр­гізіліп, мақсаттар нақты ай­қын­да­лып, қай бағытта жұмыс істеу қа­жеттігі де көрсетілді. Біріншіден, Елбасының Қа­­зақ­станның жаңарып, жандана да­муына сай жоғары мектептің де алдына қо­йып отырған басты талабы – әлемдік деңгейге ин­новациялық экономика қа­лыптас­ты­ра­тын қазақ­стан­дық маман даяр­­лау міндеті. Оған апа­­ратын кілт – тек қана сапалы білім. Әрі Отанымызды же­делдете ин­дус­трия­лық-ин­но­ва­ция­лық тұрғыдан дамы­туға үлес қоса ала­тын жа­ңа буынды қалы­п­тастыру міндеті ай­қын­далды. Осындай абыройы зор, ауырт­палығы мол мін­дет­ті орын­дау біз­дің үлесімізге тиесілі болып отыр. Бұл бағдарда атқарылатын жұмыс­тар­дың түпкі мақсаты – мамандар даяр­лауда ха­­лық­аралық деңгейге ұмтылу. Ол үшін мы­на мәселелерді жетілдіру – бүгінгі күн­­­нің талабы. Мы­са­лы, кредиттік тех­но­­ло­­гиямен оқытуды түпкілікті шешу күн тәр­­ті­бінде тұр. Білім порталы толық, жү­­йелі, са­палы қызмет етуі қажет. Бар­лық оқу-әдіс­темелік материалдарға сту­­дент­тер еш қиын­дық­сыз қол жет­кізуіне мүм­кін­шілік жа­салып, ол жоғары оқу орын­да­рын­дағы ең үздік жүйеге айналуы шарт. ҰБТ жаңа фор­маты қа­лып­тасты­ры­лып, та­лап­кер­лерді таң­дау­да әділет­ті­лікке, сапаға қол жет­кізілуі де – заман талабы. Бо­лон де­кла­ра­ция­сына қо­сылу – осы са­ла­дағы соны да жарқын ба­­ғыт. Бұл жо­ғары оқу орындарына ака­­­де­миялық ав­тономияға қол жет­кі­зуіне жол ашады. Осы еркіндік өрісі жұ­мыс бе­рушілердің де элективтік пәндер ка­та­логын қа­лып­тастыруға қаты­суы­на мүм­кіндік береді. Бі­лім беру қызметі са­пасын ин­сти­ту­цио­налдық және ха­лық­ара­лық ак­кре­ди­тация арқылы бағалау жү­йесі – бұл жетістік жолы. Нақтылап айт­сақ, уни­вер­ситет үшін интеллек­туал­дық мен­шік өні­мін нарыққа бейімдеуге ықпал ете­ді. Бұл – біздің университетте жүзеге асы­ры­лып жатқан ізгі қадам­дар­дың бір па­расы. Ұлт­тық білім беру мо­де­лінің жа­ңа үлгісі ре­тінде іргелі білім беру қыз­ме­тінің басты те­тік­тері – әлеу­меттік бе­йім­делу, еңбек на­ры­ғын қам­тамасыз ету, ин­новация өн­дірісін іске асыру да қо­сылады. Менің ойым­ша, Қазақстанда ғылым мен білім бе­рудегі қойылған жа­ңа міндеттер елімізде пост­ин­дус­триал­­ды ойлау қабілеті жоғары ин­тел­лек­туалды жаңа буынды әзірлеп, олар­ды тиімді пайдалану жолын нақты бел­гі­леуге мүм­кін­дік туғызады. Бұл – бар­лы­ғымыздың ал­­дымызда тұрған міндет, әрі үлкен жа­уап­кершілік.
– Білім мен ғылымның ота­­­­нымыз үшін ерекше ма­ңыз­ды­лығын те­рең айтып бердіңіз. Енді өзі­­ңіз бас­қарып отырған Шәкәрім атын­дағы Се­мей мемлекеттік уни­вер­­ситетінде ға­лым­дар қандай жа­ңа тех­нологиялық-ин­н­овациялық бағ­­дар­ламалар аясын­да еңбек ет­у­де?
– Нақтылап айтар болсақ, Шәкәрім атын­­дағы Семей мемлекеттік универ­си­те­тінің жанында бірнеше ғылыми-зерт­теу ор­талықтары жұмыс істейді. Олар: Шә­­кә­рім­тану ғылыми-зерттеу ор­та­лығы, Алаш­­тану ғылыми-зерттеу о­рталығы, Ра­­дио­эко­ло­гия­лық зерт­теу­лер ғылыми орта­лығы, Бол­жау және әлеуметтік мониторинг ор­талығы. Бұл орталықтар мен институттар Қа­зақстан Республикасы Ұлттық ғылым ака­де­мия­сы институтта­ры­мен бірлесе жұ­мыс іс­теу­де, халық­ара­лық грант не­гіз­де­­рінде ғылы­ми-зерт­теулер жүргізуде. Мә­се­лен, ветеринария са­ласында, ет және сүт өнім­дерінің қа­уіп­сіздігі, радиоло­гия­лық қа­уіпсіздік бо­йын­ша т.б. са­ла­лар­да фун­да­мен­тальді зерт­теулер жүр­гі­зілуде. Әсіресе, Ел­басы Нұр­сұлтан Назарбаевтың тікелей тап­сыр­масымен жасақталған инженерлік ла­­боратория университет ғылымының қа­­на­тын ке­ңей­тіп, Ұлттық ядролық ор­та­лық жә­не Радиациялық медицина орта­лық­­та­ры­мен бірлесе үлкен ғылыми нә­ти­желерге қол жеткізуге мүмкіндіктер ту­дырып отыр. Мен ғылыми-зерттеу ор­та­лық­та­ры­ның жұ­мысын жинақтап, бір ауыз сөзбен айтып отыр­мын. Қазіргі таңда Шәкәрім атындағы Се­мей мем­ле­кеттік университеті тек қана жо­ғары оқу ор­ны емес, еліміздің күн­шы­ғы­сындағы ірі ғылыми орталық дәрежесіне жет­кен­ді­гін мақтанышпен айта аламын.
– Қазақ даласының қай өңірін ал­­­ма­ңыз, көптеген даналардың шық­қа­нын тарихтан білеміз. Бас­қа­сын айт­­па­ғанда, әлемдегі екі­нші ұстаз атан­ған әл-Фарабидің атын атаудың өзі кімді де болса, асқақ күй­ге ша­қы­рары сөзсіз. Семейді мә­дени-рухани ор­талық деп жатамыз. Бар­лығын ті­зіп шығу мүмкін емес, әрі міндетті емес шығар, деген­мен хакім Абай, да­нышпан Шәкәрім, ғұ­лама Мұхтар шық­қан өлке. Осы хал­­қы­мыздың мақ­танышына ай­налған да­ра тұл­ға­ларды зерттейтін Шә­­кә­рім­та­ну ғы­лы­ми-зерттеу ор­та­лығы сіз бас­қа­рып отырған уни­верситет жа­нын­да зерттеу жұ­мыс­тарын атқарып жат­қа­нына он жыл­ға жуық болды. Осы ор­та­лық­тың жетістігіне, болаша­ғы­на тоқ­та­лып өт­сеңіз?
– Сіз дәл байқапсыз, Шәкәрімтану ғы­­­лыми-зерттеу орталығы бүгінде елі­мізге та­нымал, отандық ғылымда өз ор­­ны бар ба­сым бағытты ғылыми фе­но­мен ре­тінде қа­былданады. Осы жер­де сізге өзім­нің «құпия» жаңалығым ту­ра­лы айт­қым келіп отыр. ХХІ ғасыр ба­сын­да ака­демиялық инс­ти­туттардың қар­жылық жағдайы күр­делі болып тұр­ған кезеңде, дарынды ға­лым­дар эко­но­мика, бизнес, мәдениет және ақпарат са­ласына кетіп жатты. Сол кезде елден шық­қан, қолынан іс келетін, іргелі ғы­лыми жобаларға қа­тыс­қан, та­нымал бо­ла бастаған ға­лым­дарды елге ша­қыр­дым. Пәтер беріп, ғы­лыммен ай­на­лы­суға жағдай жасадым. Нә­тиже көп күт­­тірген жоқ. Дүниеге «Шә­кәрім» тұл­ға­лық энциклопедиясы келді. Елбасы өзі­нің жағымды бағасын берді. Шәкә­рім­нің 150 жылдық мерейтойына кел­ген ғалым­дар, атап айтсақ, академик Ше­риаздан Елеу­кенов бұл қазақ мә­ден­иетіндегі ерек­ше құбылыс екендігін атап көрсетті. Сон­дай-ақ «Шәкәрімтану мә­­селелері» се­рия­лық ғылыми жинағы дүниеге келді. Бүгінде оның алты томы жарық көрді. Бұл жинақ Шә­кәрімнің өмірі мен шығар­ма­шылығын зерт­теп жүрген, әдебиеттану, философия, та­рих, тіл білімі, өнертану тағы басқа ғы­лым саласының маман­да­рының бас қо­суы­на мүмкіншілік туды. Бұл – жеке тұлғаға ар­налған отандық ғылым­дағы тұңғыш се­риялық ғылыми жинақ. Биыл жетінші томы жа­рық көрмек. Сондай-ақ ор­та­лықтың ғылыми концеп­ция­сы­ның ая­сында «Шә­кәрім әлемі» сериясы дү­ниеге келді. Бұл серия бойынша Ғарифолла Есімнің «Наука совести», Балтабай Әб­ді­ға­зидың «Шәкәрім әле­мі», менің «Шә­кәрім және Алашорда», Арап Еспен­бе­товтің «Шәкәрім және Сұл­­тан­махмұт», Тұрдықұл Шаңбайдың «Ұғым мә­де­ниеті» еңбектері жарық көр­ді. Қазір ор­­та­лық Шәкәрім шы­ғар­маларының текс­то­логиясымен ай­на­лы­су­да. Бастапқы мә­тін­ді қалпына келтіріп, ака­демиялық толық жи­нағын шығару бағытында ор­талық қыз­мет­керлері ең­бек етуде. Мер­зімдік «Шә­кә­рім» жур­на­лы жарық көріп ке­леді. Айт­пақ­шы, таяу­да ғана белгілі ақын Бақытжан Қа­на­пьяновтың ред­ак­ция­сымен Шә­кә­рім­нің орыс тіліндегі өлең­дері мен ең­бек­терін ба­сып шы­ғар­дық. Алдағы уа­қытта «Тамаша тұлғалар өмірі» се­рия­сынан «Шәкәрім» жарық көрмекші.
– Осыдан екі жыл бұрын Алаш қоз­­ға­лысының 90 жылдығына орай Се­мей­­­де алқалы жиын өтті. Сол кез­де осы Шәкәрім атындағы Се­мей мем­ле­кет­­тік университеті жа­ны­нан Алаш­­та­ну ғылыми-зерттеу ор­та­лы­ғы ашыл­ған еді. Осы ор­та­лықтан шық­қан ең­бе­ктер туралы ақпарат көз­дері жиі мә­лімет бере бас­тады. Уни­верситет жа­нынан ғы­лыми-зерт­­теу орталықтарын ашу же­ңіл нәр­­се ме? Бірнеше орта­лық­тардың бо­луы көптік қылмай ма?
– Мен сізге айтайын, бұл тіптен де аз. Бү­­кіл әлем осы бағытта дамып отыр. Білім мен ғылым бейнелеп айтсақ, егіз нәрсе. Таяу­да ғылым мәселелері жө­нінде өткен үл­кен жиында сала басшысы Б.Жұмағұлов мыр­за жоғарғы мектеп пен ғылым ара­сындағы алшақтықты жою қажеттігін ба­сып айтты. Сондықтан олар қатар, әрі бірге жү­руі қажет. Сту­дент, ма­гистр, философия док­торы уни­­верситетте оқып, қызмет ат­қара жү­ріп ғылыммен ай­н­алысуға міндетті. Жоғарыда ай­тыл­ғандай, алыс­тан ойла­ма­сақ, уа­йым та­ба­рымыз сөзсіз. Ен­ді нақ­­ты са­уа­лы­ңызға жа­уап берейін. Осы­дан екі жыл бұрын, Алаш­тану ғы­лы­­ми-зерттеу орта­лы­ғын аш­қа­нымыз рас. Алаш қозға­лы­сын зерттеп жүр­ген бар­­лық ғалымдар бір­ауыздан «Семейде Алаш­тану ғылыми-зерт­теу орта­лы­ғы­ның ашыл­­ғаны дұрыс, әрі орынды» де­ген жақ­сы ниет білдірген еді. Орталық ғы­­лыми концепциясының он жылға жос­­парланған бағдарламасы бар. Оған елі­­міз­дегі осы салада зерттеу жасап жүр­ген ға­лымдар түгелге дерлік тар­тылған. Ат­қа­рылар ғылыми, мәдени жұ­мыс­тардың бір­не­шеуін атап өтейін. Жүз томдық «Алаш қа­ласының кітап­ха­насы» сериясы қол­ға алын­ды. Онда Алаш алыптарының шы­­ғар­ма­лары мен еңбектері жарық көр­мек. Бұл жұ­мыс қазір бел ортасына келді. Осы жер­де айта кететін мәселе, Семей қаласы Алаш­орданың орталығы ғана болған жоқ, рес­ми түрде қаланың сол жағалауы 1917-1927 жылдары Алаш қаласы атан­ды. Биыл менің «Алаш қаласының та­рихы» атты еңбегім жарық көрді. Ондағы мақсат Алаш қа­ласының та­ри­хын айта отырып, сол кез­дегі та­ри­хи-қоғамдық ахуалдың табиғатын ашу еді. Орталықтан «Күншығыс Алаш­ор­да», «Алаш қаласы», «Гонимые голодом», «Си­бирь и Казахстан» атты құжаттар жи­на­ғы мен зерттеулер жарық көрді. Ор­та­лық­тың екі жыл бұрын бастап кеткен іргелі ең­бегі – «Алаш» энци­кло­педиясы. Бұл ұлан-ғайыр еңбекті талап ететін ел­дік мәні бар жұмыс екенін атап өткім келеді. Жа­қын­да «Алаштану мә­селелері» сериялық ғы­лыми жинағының бі­рінші то­м­ы жарық көр­мек. Шәкәрім атындағы Семей мем­ле­ке­т­тік уни­вер­ситетінде 30 қарашада рес­пу­бликалық «Ке­шегі Алаш идеясы – бүгінгі Тә­уелсіз Қа­зақстан» де­ген конференция өт­кіз­бек­піз. Сол кез­де осы еңбектердің тұ­сау­­кесері бол­мақ, нақтылап айтсақ, ғы­лы­ми талқылаудан өтпек. Әрине, біз тек Шә­кә­рім шығар­ма­шылығына не­ме­се Алаш қоз­ға­лы­сына байланысты зерттеулермен шек­тел­мейміз. Күзде хакім Абайдың 165 жыл­дық мерей­то­йын да абыроймен өт­кіз­дік. Алты жыл­ғы еңбегіміздің нәтижесі «Семей» эн­ци­кло­педиясы келер жылдың ба­сында жарық көрмекші. Жалпы, біздің кре­домыз – той ғылым мен мәдениетті­кі бо­луы тиіс. Сіз «ғылыми-зерттеу орта­лы­ғы көп емес пе?» дейсіз. Ал біз Абай ин­с­титуты деген үлкен ғылыми жоба (проект) әзірлеп жатырмыз. «Ғылым ту­­­ра­лы» жаңа заң қабылданса, мұндай күр­­делі ғылыми жобалардың жолы ашы­лары сөзсіз.
– Абайдың 165 жылдық ме­рей­то­йы нағыз ғылымның, мәдениет­тің то­­йы бол­­ды деп естідік. Әлемнің көп­­теген ел­дерінен ғалымдар мен мә­­дениет қай­­раткерлері келіп, Абай­­­дың да­на­лы­ғын тамсанып айт­­қан екен. «Адам­зат­тың бәрін сүй ба­­уы­рым деп» деп тек қа­на үлкен жү­рек­ті тұлға ғана айтса ке­рек. Осы той­да Абай институтын құ­ру идеясы ортаға салынды. Үлкен жа­ңа­лық екен! Ойыңызды өрбітсеңіз бай­­қаймын, бұл жаңалыққа жақсы тың­­­дарман ке­рек. Сөз өзіңізде...
– Бұл мәселені, аталған ғылыми-зерт­­теу орталықтары мамандарымен, уни­­вер­си­теттегі профессор-ұс­таз­дар­мен, мә­де­ниет қайраткерлерімен бір­не­­ше рет тал­қы­ладық. Бұл – әрине үлкен жо­ба. Абайдың да­налығы туралы Елбасы Нұр­сұлтан На­зар­баев: «Абай сөзі – қа­зақ­тың бойтұмары. Абай­дың мұ­расы – қа­зақтың ең қасиетті қа­зын­а­сы», – деп ашып айтты ғой. Абай әлем­дік мә­де­ниетпен сұхбатқа түскенде жа­лау етіп ұс­тай­тын символ болуы қажет деп ой­лай­мыз. Біз ашқалы отырған Абай инс­титуты тек ғылыми-зерттеу инс­титуты емес. Бұл инс­титуттың алдына қой­ған ма­қ­саты – Абай арқылы хал­қы­мыздың саяси өмі­рін, тарихы мен мә­дениетін, әдебиеті мен салт-дәстүрін, ұлы тұлғалары мен ру­хани дүниета­ны­мын әлем жұрт­шы­лы­ғына таныту. Абай­ды тану қазақ халқын та­нумен бірдей. Өйт­кені қазақ халқын дәл Абайдай танып, Абайдай түсіндірген ешкім жоқ. Сондықтан да Абай – қазақ халқының рухани көшбасшысы, жол сіл­тер бағ­дары. Ұлы ақынның жасампаз­дық­қа, па­ра­сат­тылық пен ынтымаққа үн­деуші идея­лары – Қа­зақстанды ме­кен­деуші бар­лық ұлт­тардың өкілдеріне бір­дей құнды, ортақ қа­зына. Енді осы қа­зы­наны әлем халқына жет­кізуіміз, со­лар­мен орт­ақтасуымыз қа­жет. Міне, осы аталған б­а­ғыттардың бар­лығы Абай инс­титу­тының ғылыми ба­ғыт­тары бол­мақ. Гер­ма­ниядағы «Гете ин­сти­ту­ты­мен», Ре­сей­дегі «Пушкин үйімен» тағы бас­­қа көп­те­ген халықаралық деңгейде жұ­мыс істеп жат­қан орталықтармен те­ре­зесі тең тұрса дей­міз. Бұл ізденісімізде бір­неше шетел ғалым­дарын бірлесе, ынтымақтаса жұ­мыс жасауға иланд­ыр­ған сыңайымыз да бар. Бұл – жаңа жо­ба­ның деңгейі биік бо­латындығын бел­гілейтін фак­тор­лардың бірі.
– Рақмет. Алға қойған мақ­­­са­тыңызға жетіп жүрсіз. Осы жо­­лы да жолыңыз ашық болсын деп ті­лей­мін.

Датым бар...
Қазіргі таңда Қазақстанды әлемге танытудың
ең бір тиімді жолы – Абай мұрасын, баға жетпес
мол қазынасын өзгелерге бүгінгі күн
тұрғысынан таныту. Сол арқылы шетелдердің
қазақ халқына, оның рухани құндылықтарына
деген оң көзқарасын қалыптастыруымыз қажет.