Ескінің бәрі ессіз емес...

Біздің қазақ еліктегіш. Біреудің қаңсығын таңсық көріп, аузын ашып көзін жұматындар да өзіміздің қаракөздер. Елдің есін алып, таңдай қақтырар небір кереметтері болса да көзге ілмеуге бар. Ауылдағының аузы жұпар аңқымайтындығының кері. Қынжыларлығы ғасырлар қойнауынан көмбеге көміліп қалмай, қанға сіңген керемет қасиеттерінен айырылып тынды. Дұрысы социализмнің жолына құрбан етіп жіберді. Басынан бақайшағына дейін қып-қызыл коммунист көкелеріміз өзін тым «қазақбайский» етіп көрсеткісі келмей, көп өнегені өз ұрпағына өсиет етіп, үйретпей-ақ кетті. Өткенде осы «Алаш айнасы» сайтынан ене мен келінге қатысты, сондай-ақ, баланы бесікке бөлеуге қарсылық білдірген материалдарды оқыған едім. Бәрін саралай келе, өзімнің ойымдағы, өмірлік тәжірибемнен қалыптасқан мына жайттарды ортаға салу үшін қолға қалам алған едім.
Көне замандардан бері қалыптасқан, тасқа басылмаса да қанға сіңген әдеп ережелерін, ұлттық моральдық кодексімізді біз қолдан құрттық. Мұны мақтаныш көретіндер де баршылық. Бірақ не еуропаланып кетпей, не азиялыққа келмей әрі-сәрі күйде тұрған жәйіміз бар. Ұлттық салт-дәстүрлеріміздің көбі сыннан өткен, сындарлы үрдіс болатын. Табиғатпен тілдесе білген, үндесе білген ата-бабаларымыз тамаша үрдістерді ой сарабынан өткізіп, өзінен кейінгілерге өсиет етіп қалдыра білген. Өткенін өшіргісі келетін кейбіреулер тарихқа тас атып бұрмалауға дейін барып жүр. Алайда қанға сіңген қасиет тегіне тартып тұратын болса керек. Текті ұрпақ барда тереңге тамыр жайған қасиет жойылмақ емес. Болашаққа баспалдақ болар...
Шарана бойға бітісімен-ақ ата-баба жолымен түрлі салт-дәстүрлерге мойынсұнған ақ жаулықты аналарымыздың айтар өсиеті мол. Бүгін біз соның бір парасын әңгіме өзегіне айналдырмақпыз. Келінді үйдің күтер үміті бар емес пе? Оның көжеге тойған күнін байқаған соң-ақ қызу дайындық басталады. Көпті көрген көнекөздердің жолымен ең алдымен «Құрсақ шашу» тойы жасалады. Бұл ертеңгі күні дүниеге келер нәрестенің алғашқы тойы болса, екінші жағынан аяғы ауыр ананың да қамын ойлап, соған жағдай жасаудың амалы. Бойына бала бітісімен-ақ кейбір ананың асқа тәбеті шаппай, жерік болады. Тіпті, кейбіреулері ішкен суына дейін құса беретін болса, оны итжерік деп атайды. Тәбеті шабатын тамағын тауып беру де ененің мойнында. Өйткені ертеңгі күні жерігі қанбаса баланың толыққанды болып жетілуі екіталай деп есептеген. Анасы жерігі қанбай дүниеге әкелген баланың аузынан сілекейі аға беретін болады. Жеріктікке байланысты көне аңыз еске түсіп отыр. Ерте замандарда төрт түлігі сай, байлығы асып төгілген бір патшаның баласы ұрлық істеп қолға түсіпті. Ханзадаға лайықсыз тірлікке барған ұрыны уәзірлер ұстап алып әкесінің алдына әкеледі. Патша баласы үшін жерге кірердей болып ұялып, ойға шомады. «Ештеңеден таршылық көрмей отырса да, мұнысы қай қылығы?» деп әйеліне айтады. Сонда патшаның әйелі: «Хан ием, осы балаға жерік кезімде ештеңеге зауқым соқпай, көршінің бағындағы алмаға аңсарым ауды да тұрды. Өзіміздің алманы қанша жесем де құмарым қанбайтын. Сұрап жеуге ұялдым. Содан амалымның жоқтығынан көршімнің алмасын ұрлап жеп, жерігімді басып едім» дейді.
Жерік кезде жеген аста да көп мән бар екені, баланың болашақта кім болатындығын соған қарап болжауға болатындығы ғылыми түрде дәлелденіп те отыр. Мысалы анасы көкөніске жерік болса, бала ширақ, елгезек, өмірге құштар болады екен. Кесек, көмірге жерік болса бала болбыр, өмірге икемсіз, болмақ. Ал, тек біреудің үйінің тамағын жегісі келіп тұрса, бала келешекте үйде тұрмайтын, үнемі түздің тірлігін тындыратын болып өседі екен...
«Құрсақ шашу» тойына жиылған көргенді абысындар құр қол келмей, өз үйлерінен бір- бір дәм дайындап әкеліп, келіннің жерік асын тауып беруге көмектескен. Бұл не жерін білмей әрдеңеге аңсары ауған болашақ анаға көп көмек болған. Көнекөздердің айтуынша жерік ананың қалауын тауып тойдырған адам сауапқа қалады деген де ырым бар. Бойына бала біткен ананың көңіл күйінің көтеріңкі болуы да назардан тыс қалмаған. Ол үшін «келін көңілі» деп аталатын жастардың бас қосуын ұйымдастырып, әзіл әңгімелер айтқызып, ән күй тыңдататын болған. Келіннің іші біліне бастағаннан-ақ кіндік шеше таңдалған. Баланың кіндігін кім кессе, соған тартады деген жоралғы бар. Ол үшін көпке сыйлы, өнегелі аналарға таңдау түскен. Бала шыр етіп дүние есігін ашқанда оның таза тәнін ұстап, кіндігін бірінші ұстаған адамның бойындағы биоөріс, оның қасиеттері, энергиясы балаға беріледі. Сол себепті де, кейде баланың әке шешесінен гөрі кіндік шешеге тартып кететіні бар. Баланың анасынан кейін ардақтайтын адамы кіндік шеше болған. Айы күні жақындағанда бөлек отау тігілген. Шаранаға осыншама мән берген апа әжелер баланың дүниеге келер күнінде де ата-баба жолына иек артқан. Толғақ басталғанда ене дереу жылы жұмсағын салып, «жарыс қазанын» асады. Бұл жарыс қазанмен жарыса толғағы пісіп, тез босансын деген тілектен туған. Толғағы тым ауыр болмасын деп әшекей заттарды бір-біріне қосақтамай, бос шашып тастаған. Алдын ала таңдау түскен кіндік шеше нәрестенің кіндігін кескен соң оның «жолдасының» түсуін күткен. «Баланың жолдасы» яғни, жатырда нәрестені қоршап, қоректендіретін қабыршақ. Кейде жолдасы түспей қалуы да ғажап емес. Ондайда ананың басына қауіп төнуі мүмкін. Тәжірибелі аналар ондай жағдайда келіннің табанын қыздырады. Бұл жолдасының тез түсуіне септігі тигізеді. Жолдасын түсіріп алған соң, кіндігін жолдасына қарай сауып, кіндігін кеседі. Дәстүр бойынша ер баланың кіндігін ырымдап үйкүшік болмасын деп үйден алыс, адам аяғы баспайтындай жерге көмген. Ал, қыз болса үйдің берекесі болсын деп от басы ошақ қасына көмген. Сондай-ақ төрге шығатын төре болсын деп баланың кіндігін кептіріп, төрге ілсе, оқымысты болсын деп кітап арасына салған, атқұлағында ойнайтын шабандоз болсын деп аттың жалына байлайтын ырымдар да бар. Іште жатқанда ана мен баланы байланыстырып тұратын кіндікке үлкен мән берген...
Баланы бесікке бөлеу өзінше атап өтер бір рәсім есепті. Жын шайтан жоламасын деп бесікті аластайды. Ең бірінші күні атасының шапанын жауып, өрілген қамшы іліп қояды. Көз тимесін деп үкі, көзмоншақ тағады. Бесікке бөленген баланың беломыртқасы, қол аяғы түзу болып жетіледі. Асты да құрғақ болып, жылы жатады. Баланы қырқынан шығаруға да үлкен мән берген. Шілдеханадан кейін қырық күнге дейін аластап, баланы аяқасты етпейді. Қырық күн толғанша баланы бұ дүниенікі деп санамаған. Өйткені оған дейін баланың көзі бұлыңғыр болып, тіктеп қарай алмайды. Қалай қырқынан шығарады солай көзі жылтырап, көз тоқтатып қарайтын болады. Қырқынан шығарарда қырық қасық су құяды. Су құйып тұрып тілек айтады. Әр адамның айтқан тілегі су құйған сайын сіңеді. Ұл баланы 30 күн асқан соң шығара берсе, қыз баласын толық қырық күнін толтырып барып шығарады. Оған дейін баланы бір күн тұзды сумен, бір күн сабынды сумен шомылдырады. Емдік қасиеті мол маралоты атты шөппен шомылдырудың да пайдасы мол. Негізі қаратікен тұзді пайдаланған дұрыс. Тұзға піскен бала шымыр боп өседі. Кейін өскенде денесі жарақаттанса тез жазылатын болады. Шомылдырып болған соң баланы қаныққан маймен сылау керек.
Енді қалжа жөнінде бір екі ауыз сөз. Жас босанған ана шамамен жиырма сағаттай мерзімде өмірден бөлек жағдайға түседі. Әл қуаты кеміп, жүйкесі қатты шаршайды. Мұның бәрі де тамақпен орнына келуі керек. Ең алдымен ақ уызы мол тағамдар сіңімді болады. Негізі ет пен сорпаның алар орны бөлек. Оны қазақтар ешбір ғылымның дәлелдеуінсіз-ақ сан ғасырлық тәжірибеге сүйеніп білген. Қатты қалжыраған адам ет жеп, сорпа ішсе қуат алады, жәйлап қалпына келеді. Жас босанған ананың әл қуаты артып, белі бекіп кетуі үшін оған арнап арнайы мал сойылып қалжа беріледі. Оны дер кезінде берген дұрыс. Екі-үш күн өтіп кеткен соң берілген ет пен сорпаның әсері болмауы да мүмкін. Әу баста қалжа жемеген ана көпке дейін әлсіреп, күш қуатын жинай алмай әлекке түседі. Соның салдарынан ауруға шалдығуы да ғажеп емес. Босанған анаға жас сойылған күйлі малдың еті мен сорпасы берілсе сол арқылы оның қан айналымы жақсарады, қанын толықтырып, оның құрамындағы белокты көбейтуге сеп болады. Сондықтан қалжа жеген әйелдің сүті молайып, ертерек организмі өз қалпына келеді. Қалжаға жарымаған әйелдің сүті шықпай қалы да мүмкін. Ондай жағдайда бала уыз сүтке жарымайды. Уыз сүтке тоймаған бала нәзік, аурушаң болып жетіледі. Бала бар витаминді анасының сүті арқылы қабылдайды. Сол себепті де баланы емшек сүтімен екі үш жасқа жеткенше қоректендіру қажет. Шілдеханаға арнап сойылған малдың мойын омыртқасын былбыратып пісіріп босанған әйелге береді. Оны сүйекке тісін тигізбей, яғни етін қолмен алып жеуі тиіс. Омыртқаны боршаламай тұтас пісіреді. Мүжілген соң оны сол күйі тұтастай төрге іліп қояды. Бұл нәрестенің басын ұстап, мойнының тез қатаюы үшін жасалынатын үрдіс. Жас анаға не нәрсе болса да үйір келеді деген пайыммен оған аса көңіл бөлініп, дұрыс күтім жасайды. «Шілде қағып кетпесін» деп суықтап қалудан сақтандырған. Келінге тізе қап, кигізіп, аяғының да жылы болуын қадағалайды. Қолын суық суға салғызбайды. Бүкіл организмі босап, сүйегіне дейін «еріп» тұрған анаға салқын тимесін деп тісіне күтім жасап аузы басына орамал байлайды. Нәрестені қырық күн өткенше қандай күтім керек болса жас анаға да сондай күтім жасалған. Емізулі кезінде шаш түскіш болады. Сондықтан шашты түбінен қатты өріп, қырық күнге дейін тарқатпаған. Жын шайтан үймелейді деп тырнағын алғызған. Бала таза болып өссін деп анасының дәретпен жүріп тұруын қадағалаған. Дәреті жоқ анаға бала емізбеуді ескерткен.
Мұндай ұлттық салт-дәстүрлеріміз озық болып болашаққа жете ме, әлде заманның тозығы болып шаң қауып қала ма ол өзімізге байланысты. Ұлттық дәстүрлерімізді ұлықтасақ ұтылмасымыз хақ. Оны өмірдің өзі дәлелдеп отыр...