Еліміздің зейнетақы жүйесіне қатысты тыңнан түрен салатын реформа қажеттігін біз бұған дейін де сөз еткенбіз. Жалпы, біздегі зейнетақы жүйесі 1998 жылдан бастап жинақтау жүйесіне көшіп, елде жинақтаушы зейнетақы қорлары құрылып, қазірде еңбек ететін азаматтардың барлығы тапқан табысының 10 пайызын сол қорға салып келеді. Отандық мамандарымыздың қайсыбірі бүгінде жинақтаушы зейнетақы қорларында жиналған қаржыны дұрыс жұмыс істете алмай жатқанымызды, азаматтардың өз болашағын ойлап салған 10 пайыздық қаржысы құнсызданып бара жатқанын, жинақтаушы зейнетақы қорларындағы активтердің 50 пайызы қауіпті саналатынын жасырмайды. «Егер болашақта қаржы саласындағы салалық дағдару салқыны сезілсе, халықтан 10 пайыздан жиналған ақша көбеюдің орнына кеміп қалуы мүмкін. Бұл халық арасында зейнетақы жинақтаушы жүйесіне деген сенімсіздікті тудырады. Міне, осындай сенімсіздік пен күдікке бой алдырмау үшін зейнетақы қорларын бір орталыққа бағындыру қажет» деген пікірлер бүгінде қызу талқылануда. Осы орайда біз зейнетақы қорларын бір орталыққа бағындыру жүйесіне ену турасында арнайы мамандардың пікірін талқыға салып көрдік.
Ғалым БАЙНАЗАРОВ, қаржыгер:
иә
– Байыбына үңілсек, зейнетақы қорын бір орталыққа бағындырудың өзіндік тиімділіктері бар. Нақты мысалдармен сөйлесек: зейнетақы жүйесін бір орталыққа бағындыру зейнетақы қорларының табыс көлемін еселей түсу үшін қажет. Жасыратыны жоқ, қазір еліміздегі бірқатар зейнетақы қорлары шығынға жұмыс істеп жатыр. Осы мәселемен ғана алып қарағанда бір орталыққа бағыну мұндай шығынға жұмыс істеп жатқан зейнетақы қорлары үшін тиімді болмақ. Абзалында, қазір елімізде зейнетақы қорларының ұзын саны көп. Тіпті олардың жұмыстарында ашықтық жоқ. Ал зейнетақы қорын бір орталыққа бағындыру арқылы сол қарақұрым қорлардың жұмысына бақылауды күшейтуге болады. Бақылау орталықтанғаннан кейін олардың жұмыстарында да бірізділік пайда болып, халықтың мүддесі үшін жұмыстар істеліне бастайды.
«Бірыңғай зейнетақы қоры биылғы жылдың 1 шілдесінен бастап тәжірибеге алғаш ене бастауы тиіс» делінгелі бері біраз қауым әр қилы пікірлер тудыра бастады. Тіпті қайсыбір мамандар тарапынан «мұндай асығыстықтың қажеті қанша?» деген сауалдар да болды. Бұл жерде басымдық беріп айта кететін дүние – халықаралық тәжірибені ескерсек, мемлекеттік бірыңғай зейнетақы жүйесі көптеген дамыған және дамушы елдерде бар. Мысалы, Германия, Финляндия, Голландия, Америка тәрізді елдердің зейнеткерлері бірінші – жинақтаушы зейнетақы қорының есебінен, екінші – кәсіпорындық зейнетақы қорынан, үшінші – мемлекет қоры есебінен зейнетақы алады. Демек, бұл дегеніңіз – аталмыш елдердің өз қарттарына үш жүйе бойынша зейнетақы беретінін көрсетеді. Міне, осы үш бірдей қордан алынатын қаржы Еуропа қарттарының өмірін қамсыз етері анық. Бұл елдерде біздегі тәрізді зейнетақы жүйесінде тек әлеуметтік жекеменшік қорлар ғана қызмет атқарып отырған жоқ. Өзге елдерде мемлекеттік жинақтаушы қорларының да өзіндік маңызы бар. Мәселен, елімізде бүгіндері жинақтаушы зейнетақы активтерінің 45 пайызы – мемлекеттік бағалы қағаздарға, 15 пайызы – шетелдік мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздарға, 32 пайызы – қазақстандық ұйымдардың қағазына, ал тек 5 пайызы депозиттерге салынған. Алайда одан түсетін табыс еліміздің инфляция көрсеткішінен төмен. Сондықтан аталмыш жүйені жандандыруға қатысты тың механизмдер керек. Зейнетақы жүйесіне өзгеріс жасап, осы саладағы заңнамаға толықтырулар енгізу керек. Бүгінде жинақтаушы зейнетақы қорының кірісі инфляция деңгейін де жаппайтыны, зейнетақы қорларының топ-менеджерлері өздеріне үлкен жалақы тағайындап, әкімшілік шығындардың мөлшерін асырып жіберетіні және өздеріне сеніп тапсырылған қаржыны тиімді басқара алмайтыны да айтылып жүр. Ал мына біз сөз етіп отырған жаңа құрылымның тиімділігі сол – оның қаншалықты ашық және жария басқарылатынына, қандай жобаларға салынатынына тәуелді. Сондықтан келешекте зейнетақы жүйесіне жаңа механизмдер енгізгіміз келсе, зейнетақы қорын бір орталыққа бағындыру тиімді болмақ. Мұны қолдау керек. Бұл – халықтың мүддесі үшін жұмыс істейтін дүние. Қай кезде де халықтың мүддесін басты бағыт етіп алсақ ұтылмасымыз анық. Сондықтан бұл – бізге қажет дүние.
Тимур НАЗХАНОВ, Тәуелсіз кәсіпкерлер қауымдастығының вице-президенті:
жоқ
– Бұл халықаралық тәжірибеде бар үрдіс десек те, әзірге бұл бастамаға бірден ену асығыстық болар еді. Сондықтан мұны қолдау да қиын. Өйткені біздегі зейнетақы қорларының дені – жекеменшіктікі. Ал енді олар бірден барып барлығын «ортақ қазанға» салуға келіседі дегенге сену қиын. Мысалы, қазірде қандайда бір қорды зейнеткер таңдаған кезде егер ол қор көңілінен шықпаса, жинақтаған ақшасын басқа қорға ауыстыра алады. Егер енді бір қор құрылса, амал жоқ, қандай кіріс болса да көнуге тура келе ме? Негізінде, инвестициялық көрсеткіштері мен қызмет сапасы жағынан қорлардың арасында айырмашылықтар бар ғой. Сондықтан барлық қорды бірдей деуге болмайды.
Бұл – әркімнің таңдау еркі, оны құрметтеуге тиіспіз. Зейнетақы қорларын біріктіруден жалғыз табар пайдамыз – әкімшілік шығындар қысқаруы мүмкін. Ал қалғанына қоғамның дайындығы аз.
Жалпы, еліміздің Зейнетақы қоры қауымдастығының төрағасы Айдар Әлібаев бұған қатысты «Мен сол зейнетақы қорын басқаратын шенеуніктерге мүлдем сенбеймін. Неге дейсіз ғой? Өйткені жылдар бойы қазақстандық шенеуніктер өздерін мықты менеджер ретінде көрсете алған жоқ. Бүгінгідей қаржы инструменттерінің тапшы кезде аяқасты олар табыс көзін тауып, қорға ақша құя қояды дегенге иланбаймын» деп еді. Расымен де, бұл пікірдің жаны бар.
Елімізде бұған дейін де зейнетақы жүйесіне қатысты біршама бастамалар қолға алынды. Негізінен, зейнетақы жүйесіне қатысты мамандардың пайымына жүгінсек, бізде бірнеше жыл өтсе де, зейнетақы санаудың тиімді әдістемесі әлі күнге қалыптаспаған. Нарықтық экономикаға енген тұста біз зейнетақы қорларын жекелеген басқаруға бердік. Сол сәтте мұны «нарық заңы» деп қабылдадық. Енді келіп қайтадан орталықтан басқару жүйесіне енсек, бұл нарық заңына қайшы әрекет болмай ма?! Ал зейнетақы жүйесіне өзгеріс енгізу үшін заңдық нормалар қарастыру керек. Әбден зерттеп, зерделеп алмай, бастаманы бірден тәжірибеге енгізу жөн емес. Зейнетақының мәні – зейнет жасына жеткенде адамды табысы болмай қалудан сақтандыру. Осы орайда зейнетақы жүйесі ел экономикасының құрамдас бөлігі екені де даусыз. Меніңше, елдегі қарияларымыз «қартайғанда зейнет көрсін» десек, бұл бастаманы әбден зерттеп алып барып содан кейін талқыласақ жөн болар еді. Қалай десек те, насихаты, зерттеуі сауатты болуы қажет.
Бейтарап пікір
Рахман АЛШАНОВ, экономика ғылымының докторы, профессор:
– Қазір елдегі зейнетақы қорларының қайсыбірі шығынға жұмыс істеп жатыр. Ертеңгі күні ол қорлардағы салымшылардың қаржысы жоғалып «күйіп» кетсе, оны өтеу мемлекет мойнында қалмақ. Міне, осындай қауіптердің алдын алу үшін бізге нақ қазір керегі бірыңғай зейнетақы қорын құрып, зейнетақы жүйесін бір орталыққа бағындыру болып тұр. Сондықтан бұл – қолдайтын нәрсе. Қазір жинақтаушы зейнетақы қорының кірісі инфляция деңгейін де жаппайтыны белгілі болып отыр. Біздегі инфляция көлемі 6 пайыз десек, зейнетақы қорының кірісі 1 пайыздан сәл ғана асады. Айырмашылық едәуір болғандықтан, мұндай өзгеріс біз үшін керек. Демек, мұны қолдау қажет деп ойлаймын.