Заңды тұлғаларға қатысты қылмыстық жауапкершілік институтын енгізу қажет пе?

Соңғы уақытта экономикалық қылмысқа қарсы іс-қимылды үдете түсу үшін заңды тұлғаларға қылмыстық жауапкершілік қарастыру мәселесі бизнес қауымдастығынан бастап, қарапайым азаматтарға дейінгі үлкен пікірталастың көрігін қыздырып келеді. Әлемдік тәжірибелерден көрініс тапқан заңды тұлғаларға қылмыстық жауапкершілік институтының өрісі мен терісі сараланғалы да біршама уақыт болды. Әйтсе де Мәжілісте осыған дейін «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін енгізу мәселесі бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы бірінші оқылымда мақұлданғанына қарамастан, қоғамда пікір қайшылықтары еңсерілген емес. Оның үстіне заң жобасы заңсыз әрекеттерге барған бизнеске айыппұл мөлшерін арттыруды қарастырса, Парламентте жатқан басқа бір заң жобасы заңды тұлғалар үшін айыппұл санкцияларын төмендетуді көздейді. Сонда мемлекет бір заң жобасымен бизнес қауымдастығы үшін айыппұл мөлшерін арттырса, екіншісімен оның мөлшерін төмендетіп жатқан тәрізді. Сондықтан да бұл қайшылықтарға ой жүгіртіп, айтарманның ғана емес, оқырманның да талқысына мәселені ұсынғанды жөн көрдік.

Мақсұт Нәрікбаев, «Әділет» партиясының төрағасы
Иә
– Заңды тұлғаларға қыл­мыс­тық жауапкершілік институтын енгізудің дұрыстығы туралы пі­кірталасқа түспей тұрып, осы ба­ғыттағы проблемаға тере­ңі­рек үңілсек. Мәселен, заңды тұл­ғаның қылмыстық жауапкер­шілігі АҚШ-та 1977 жылы Пара алу­ға қарсылық актісімен бекі­ті­ліп, кейін бұл норма осы аттас БҰҰ конвенциясында көрініс тап­ты. Әрине, бұл жерде заңды тұл­ғаны түрмеге жаба алмаймыз, әңгіме – басқада. Әдетте фир­малар, трансұлттық компаниялар қандай да бір клеркті (кеңсе қызметкерін) немесе тіпті директорын түрмеге жауып, сонымен құтылып кете беретіні белгілі. 
Солай болса, фирманың келтірген миллиардтаған шығыны өтелмей жатады. Сондықтан да бұл жерде заңды тұлғаның қылмыстық жауапкершілігі туралы әңгіме негізінен оларға қатысты жасалатын санк­циялар, айыппұлдар турасында болып отыр. Сол себепті заңды тұлғалардың қыл­мыстық жауапкершілігі туралы инс­титутты енгізе отырып, фирмалардың, корпорация­лардың міндеттемелерін жеткілікті дең­гейде қамтыған орынды. Ал оны заң аясында фирмалардың жарғылық қоры мөлшерін арттыру жолымен жүзеге асы­руға болады. Бұл, ең алдымен, жапа ше­гу­шіге келтірілген шығынның ішінара өтелуіне де септігін тигізер еді. Осыған орай жа­уапкершілігі шектеулі серіктестік­тер үшін ең төменгі жарғылық қорлары­ның мөлшерін арттырған ләзім. Бұл әділ шешім болмақ. Өйткені заңды тұлғаларға ең алдымен мүліктік мәселелеріне байла­нысты жазалау шаралары қарастырылады. Соны­мен қатар заңды тұлғаларға қылмыс­тық жауапкершілік қарастырылған шетел­дерде осындай істер­дің басым бөлігінде айыппұл төлеу, мүлкін тәркілеу түріндегі жазалар таға­йын­далады. Ал оларды жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда, заңды тұлғаны мәжбүрлеп тарату жүзеге асады. Осы­лайша экономикалық қылмыс­пен күресу­дің тиімділігі арта түседі. Бұдан бөлек, 2008 жылы Қазақстан БҰҰ Сыбай­лас жемқор­лыққа қарсы конвенциясын қа­былдағаны бел­гілі. Бұл құжат та заңды тұл­ғаларға қыл­­­мыстық жауапкершілік инс­титутын енгі­зуді қарастырады.

Арман Евниев, «Атамекен одағы» ұлттық экономикалық палата төрағасының орынбасары
Жоқ
– Біздің алдымызда шағын және орта бизнесті одан әрі да­мытудың үлкен міндеттері тұрғандығы айқын. Ал бизнес қа­уымдастығына санкциялар жа­­сап, айыппұлдар салу бизнесті жоюмен, кәсіпкерлікті бан­кроттау ісімен тең. Бұл ретте мейлі мемлекеттік кәсіпорында болсын, мейлі жеке бизнесте болсын, менеджерлер өзінің жеке бас пайдасын ойлап, заң­сыз әрекетке бару фактілеріне де назар аударған орынды деп ойлаймын. Заңды тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тар­ту арқылы әлгіндей қыз­мет­керлердің залалды әре­кет­терін тоқтата аламыз ба? Бұл – үлкен мәселе.
Сонымен қатар қылмысқа баратын жеке тұлғаларға жоламай, тұтас заңды тұл­ғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартудың бірқатар теріс қырлары да бар­шылық. Мәселен, бизнес қауымдастығы тергеу органдарының нақты жеке тұлғаның кінәсін бұлтартпай дәлелдеп жатудың орнына заңды тұлғаға бірден «күйе» жағып, қылмысқа тұтастай тартудың оңай жолын қалыптастырып алудан қорқады. Бұл «тисе – терекке, тимесе – бұтаққа» де­ген жеңіл-желпі мәселе болмауы шарт. Заң­ды тұлғаларға қылмыстық жауапкер­ші­лік­ті көздейтін қадам соған келіңкірейді.
Екіншіден, біздің жағдайымызда заңды тұлғаларға қылмыстық жауапкершілік инс­титутын енгізудің салдары қандай бо­ла­тындығы әлі де терең зерделенген жоқ. Төтенше «жаңалықтың» бизнес климатқа, іскерлік белсенділікке, шағын және орта кәсіпкерлікке тигізетін әсерімен санассақ игі. Өйткені қылмыстық жауапкерші­лікті арт­тыру, айыппұлды өсіру бизнестегі жағ­дайды еш жақсартпайды. Сондықтан да шағын және орта бизнеске қатысты әрбір құралды тиісті мөлшерде, қажетті кезеңде, керекті орында ғана жүргізген ләзім. Қазір­гі күні ұзақ жылдар бойы жүзеге асқан ре­форманың нәтижесінде елімізде жағымды бизнес ахуалы қалыптасып отыр. Оның белгісі ретінде Ресейден соңғы жылдары 400-ден астам кәсіпорынның Қазақстанға келіп тіркелгенін айтуға болады. Яғни Қа­зақ­станның бизнеске жасап отырғаны бас­қа­ларға қарағанда оңды. Ал ендігі күні заң­ды тұлғаларға қылмыстық жауапкер­ші­лік­ті енгізіп, осы бағыттағы мәселені қиын­датып алмаймыз ба деген күдік те басым.

Түйін
Расымен, заңды тұлғаларға қылмыстық жауапкершілік институтын енгізу мәселесі төтенше даулы әрі күрделі дүние екендігі анық. Бұл туралы сөз қозғалғанда бірін-бірі жоққа шығаратын қарсы пікірлердің көбірек орын алуы да осыны аңғартса керек. Мәселен, заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігіне қарсы топ заңсыз қызметі үшін корпорациялардың материалдық жауапкершілігін азаматтық һәм әкімшілік құқықтар шеңберінде де жүзеге асыруға болатынын алға тартса, қылмыстық жауапкершілікті қолдайтын топ азаматтық-құқықтық және әкімшілік шаралардың тиімсіздігін бұған қарсы қояды. Сондай-ақ алдыңғылар заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігі кінәлінің жеке басының жауапкершілігіне қатысты қағидатқа қайшы келетінін айтса, соңғылары бұл жерде жеке тұлғаның жауапкершілігі жоққа шығарылмайтынын, сондықтан жеке басты кінәлілердің жауапкершілік қағидаты қоса сақталатынын алға тартады. Мұндай мысалдар жеткілікті. Дегенмен пікірталастың жан-жақты өрбуі дұрыс қадамды екшеуге септігін тигізетіні айқын. Сондықтан да заман ағымына қарай – заңды, заң арқылы қоғам дамуын жетілдіру маңызды.