Еліміз Тәуелсіздік алған соң Кеңес Одағы кезінен өнер адамдарына беріліп келген бірқатар ресми атақ-дәрежелер алынып тасталды. Олардың орнын басқа атауы бар атақтар алмастырды. Ол туралы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградалары туралы» заңда нақты айтылған. Тыңнан қосылған мемлекеттік бағалаудың қатарында «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» деген атақ бар. Алайда мұндай атақ тек өнер адамдарына ғана емес, республикаға сіңірген зор еңбегі үшін көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлеріне, ғылым, өндіріс және әлеуметтік саланың барлық өкілдеріне беріліп жүр. Көпшілік «бұл атақ өнердің лайықты бағасын толық бере алмайды» десіп жүр. Сондықтан болар, соңғы уақыттарда «Халық әртісі» атағын қайта қалпына келтіру қажет деген ұсыныстар жиі айтыла бастады. Қалай ойлайсыз, осы атақты қайта қалпына келтіру қажет пе? Тақырыпты талқыға салып көрсек...
Дулат ИСАБЕКОВ, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері:
Иә
– «Халық әртісі» деген атақтың болғаны өнер адамдары үшін ғана емес, жалпы халықтың өзі үшін де қажет деп есептеймін. Мысалы, көрерменнің көпшілігі театрдағы кейбір қойылымдарға немесе белгілі бір концерттерге «Халық әртісін» көріп, тыңдау үшін барады. Егер де театрда немесе басқа да өнер ұжымында ресми мойындалған бірде- бір биік атағы бар әртіс болмаса, ол ұжымның өзгелердің алдында беделі де болмайды. Еңбегі ескерусіз қалған өнер адамдары қызмет ететін мұндай ұжым «жетім бұрыштың» күйін кешіп қалмай ма? Өнер адамын халық бағалап, билік мойындап отырса, ол оған айтарлықтай стимул болады. Осындай бағалаулар болмаса, белгілі бір дәрежеге жетіп, биікті бағындырмаса, әртіс не үшін талпынып, тер төгеді?
90-жылдардың басынан бері «Халық әртісі» деген атақ берілмейтіндіктен, оған лайықты таланттарға тек «Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер» атағы ғана беріліп жүр. Ал бұл атақты бүгінде кімдер алмай жатыр?! Қазір айналаңызға қарасаңыз, құрылысшы, инженер, сәулетші де, көмірші мен темірші де – бәрі «қайраткер» болып жүр. Мысалы, көршілес Ресейде және өзге де өркениетті елдерде өнер адамына берілетін мұндай атақтар сақталып қалған. Меніңше, бізде жағдайдың басқаша өрбуі кезіндегі асығыс жасалған шешімнің салдарынан болса керек. Қазір, Құдайға шүкір, еліміз еңсесін тіктей бастаған кезеңде ұлт өнеріне қалтқысыз қызмет етіп жүрген тұлғаларға өз дәрежесіне сай сый-сияпат көрсетіліп, мемлекеттік деңгейдегі атақ беріліп жатса, одан қазақ руханияты өркендемесе, бір мысқал да кемімейді. Бұған қоса өнер ұжымдарында қызмет ететін адамдарының әлеуметтік жағдайларын жақсартуға мүмкіндіктер ашып, олардың табыстарын арттыру қажет. Өйткені мемлекеттің қазіргі тағайындап жатқан атақтары оны алған өнер адамына бәлендей артықшылықтар бермейді. Әрі-беріден соң атақ алғаның үшін еңбек табысың да өспейді. Осы орайда өнердің маңайында жүрген зиялылар бас қосып, ақылдасып, өнердегі өзекті проблемаларды қозғап, «Халық әртісі» атағын қайта қалпына келтіру жөнінде жоғарыға арнайы ұсыныспен шығуы керек. Жоғарыда отырғандар өнер адамына «Халық әртісі» деген атақты керек кезінде халықтың өзі береді деп ойлайтын шығар. Әрине, жалпы халықтың сүйіспеншілігі бір басқа да, ресми мойындалу бір басқа. Қазақ өнеріне қызмет еткен таланттар бақилық болғанда жоғарыдағылар алдымен «бұл кісі кім еді, қандай атағы бар» деп сұрайды. Шынын айту керек, тірісінде атақ алмай кеткен қаншама таланттарымыз әлі ескерусіз қалып жатыр! Жалпы, қандай үлкен атақ болсын, ол ең алдымен ұлт өнерінің абыройына, мемлекеттің өркендеуіне қызмет ететіні – ақиқат.
Жарылқап ҚАЛЫБАЙ, «Жұлдыздар отбасы» журналының бас редакторы:
Жоқ
– Қай қоғамда болсын өнер адамы, ақын-жазушы я болмаса басқа да талант иесі өз еңбегінің халықтық атақ-дәрежедегі жоғары деңгейде бағаланып, еңбегінің жемісін көргенін қалайды. Әсіресе қазіргідей қиын-қыстау кезеңде атағың болса, өзіңе қатысты көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік алатының сөзсіз. Биік дәрежелі атаққа бөленгендерді әншейінде өзгеге пысқырып қарамайтын әкім-қаралар мен түрлі деңгейдегі лауазым иелерінің өзі қабылдап, құрметтейтін болады. Жалпы, атақ атаулы өнер иесіне көптеген артықшылықтар береді. Бәлкім, өнер адамының осы атақтың қайта жандануына мүдделі болу себебінің бірі осында шығар... Бұдан қарапайым халыққа келіп-кетер ештеңе жоқ.
Халық кімді әртіс, әнші деп мойындайды, соны бағалап тыңдайды. Бәлкім, алдағы 20-30 жылда мұндай атақтың мүлде қажеті болмауы мүмкін. Кезіндегі Ақан сері, Балуан Шолақ, Біржан салдардың да ешқандай ресми атақ-даңқтары болмаған. Бұларды қарапайым халық қолдап, қошеметтеп, мерейін асқақтатып отырды. Оларға атақты билік емес, халық өзі беріп отырған. Бізде Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарына дейін «Халық әртісі» деген атақ сақталды да, кейін алынып тасталды. Оның үстіне ол белгілі бір табысқа жеткен бірнеше өнер адамына жыл сайын беріліп келді. Осыдан екі-үш жыл бұрын елдің сүйікті әншісі Мейрамбек Беспаев сырқаттанып қалғанда бір топ зиялылар біздің басылым арқылы оған «Халық әртісі» атағын беру мәселесін көтерген едік. Біздікі халық бағалаған әншінің қиын кезде рухын көтеру және талантты жастарға жоғарыдағылардың беті бері бұрылса деген ниет қана еді. Мұндай атақ бізде ресми түрде берілмейтіндіктен, мәселе ұсыныс күйінде қалып қойды. Әрине, заңмен алынып тасталған бұл атақты қазір ешкім қараптан-қарап қайтадан қалпына келтіре қоймас. Мүмкін, өнер адамын бағалаудың басқаша критерийлерін белгілеу керек шығар. Егер де барлығы бұрынғысынша болса, бұл атақты қайта қалпына келтіргеннен не ұтамыз? Тіпті бес жылда бір рет осы атаққа лайық адамды табу да оңай емес қой. Ал кейбір зиялылар ұсынып жүргендей, «Халық әртісі» атағы қайта қалпына келтірілген күннің өзінде ол өнер саласындағы дарынды жастарға берілмейтін болады. Себебі ұзақ жылғы тәжірибенің өзі көрсеткендей, жалпы, біздің елдегі беделді сыйлықтар мен атақтарға қол жеткізу үшін жас мөлшерің кемінде 50-60-тың маңайында болуға тиіс сияқты. Осы тұрғыдан алғанда, өнердегі жас таланттар көп жағдайда ескерусіз қалып жатады.
Осы ретте айта кетер бір жайт, біздің қоғам әдебиет, мәдениет, руханият, тарих мәселесін жиі қозғайды. Бүгін де айтып отырғанымыз – соның әңгімесі. Сонда ғылым, білім, техника, экономика, ақпараттық жаңа технологиялар төңірегіндегі идеяларды неге іліп әкете алмаймыз? Егер біз халықтық дәрежедегі атақ беретін болсақ, жазушы, әртістермен ғана шектеліп қалмауымыз керек. Басқа да сала мамандарына сондай лайықты дәрежеде бағасын беру қажет. Ал «Халық әртісі» атағын қайтарып алғанмен, өнердің дәрежесі артып кете қоймас. Меніңше, шығармашылық адамдарына бұрынғыдай атақтардан гөрі, әлеуметтік-материалдық қолдау көрсету жағын жақсылап қолға алу қажет. Бұл – әсіресе қазіргі қоғамдағы маңызды мәселелердің бірі. Өйткені жалпы шығармашылық сала адамдары өзге сала адамдарына қарағанда табыс табуға, қажет тұста өздерін қорғауға немесе басқа да әлеуметтік проблемаларды шешуге келгенде әлсіздеу келетіні жасырын емес. Сондықтан да әр кездері өнердегі ең таңдаулылар іріктеліп, оларды еңбектеріне сай үш категорияға бөліп, мемлекет тарапынан бір реткі сый-сияпат көрсетілгенше, қомақты ақшалай сыйақылар тағайындау әлдеқайда игілікті іс болар еді. Халық бағалаған нағыз өнер иесіне қазіргідей болмашы сыйақы бергенше, 5-10 мың доллар көлемінде қолдау көрсетіп отырса, мемлекеттің түгі кетпейді.
Қосымша пікір
Нұрғали Нүсіпжанов, Халық әртісі:
– Кез келген ресми атақ, дәрежені тағайындау үшін әділетті шешім шығаратын сарапшылар жұмыс істеуі қажет. Онда сол атаққа лайық адамның еңбегі ескеріліп, халықтың пікірі де есепке алынуы тиіс. «Халық әртісі» деген атақ алынып тасталғалы бері, өнерге жолдан қосылғандар нағыз мықтылармен теңесіп шыға келді. Қазір әсіресе қазақ эстрадасында «жұлдыздар» қаптап кетті. Осының салдарынан талғамсыз дүниелер көбейе бастады. Ал әннің адам санасын оятуда, оның ішкі рухани дүниесін тәрбиелеуде маңызы зор екенін ескерсек, әр кезеңде лайықтыларға өз бағасы беріліп тұруы тиіс. «Халық әртісі» деген атақ халықтың өнер адамына деген сүйіспеншілігі мен құрметін ресми бекітіп беру емес пе?! Осы тұрғыдан алғанда, бізге ақ пен қараны ажырататын кез жетті.