Тәжікстан мен Өзбекстанның геосаяси ұстанымдарының өзгеру тенденциясы АҚШ-тың аймақтағы ықпалын күшейтіп жібермей ме?

Жуырда Өзбекстанның ҰҚШҰ-ға мүшелігін тоқтатуы көптеген баспасөзде, әсіресе ресейлік БАҚ-та кеңінен талқыланған еді. Өзбек билігі АҚШ-тың әскери техникасын алып қалу мақсатында Ресеймен ара қатынасын бұзды. Көп ұзамай Тәжікстан да өз территориясында  АҚШ әскери базасын қабылдап алуға дайын екендігін жеткізді. Ол аз болғандай, Тәжікстандағы Ресей әскери базасының жалға төленетін ақысын көтеріп жіберді. Әрине, бұған Ресейдің өкпесі қара қазандай болатыны анық. Сарапшылар қауымы Өзбекстан мен Тәжікстанның АҚШ-қа қарай бұрылуы аймақтағы бүтіндей ойын ережесін өзгерте алады дегенді айтады. Дегенмен мұндай сценарийге күмәнмен қарайтындар да бар...

Әзімбай ҒАЛИ, саясаттанушы:
иә
– АҚШ-тың Ауғанстаннан шы­ға­тыны анық болып отыр. Есесіне, ол өзінің Орталық Азияға ықпалын күшейтпек ойда. Әрине, АҚШ-тың аймаққа ықпалының артуына Ресей барынша қарсы болып жа­тыр, қарсы бола береді де. Сондық­тан Ресей елі Өзбекстан мен Тәжік­стан сияқты елдермен ара қа­ты­насын толық үзуден де тайсал­май­тынын байқатты. Жалпы айт­қанда, Өзбекстанның АҚШ-тың әскери тех­никаларын иеленуі ай­мақ елдері үшін жағымды құбылыс дер едім. Кейбір сарапшылар айт­қан­дай, бұл жағдай Қазақстанға қауіп төндіреді деген пікірмен келісе алмаймын.
Себебі дәл қазір Өзбекстанның өзге ел­дермен соғысатындай қауқары жоқ. Ал АҚШ-тан алынған қару-жарақтар әскери мақ­саттан гөрі, полицейлік қызметті көп үйлес­тіруі ықтимал. Яғни олар бұл техни­каларды өзгелерге шабуылдау үшін емес, әскери мақсатта емес, оңтүстік шекарасын күшейтуге, ішкі жағдайды тиянақтауға,  есірткі айналымына тосқауыл қоюға жұм­сауы мүмкін. Бұл – Қазақстан үшін жағым­ды құбылыс. Енді Тәжікстан тарапы Ресейге жалға берген әскери базасының ақысын көтеріп жатыр. Тәжікстан әкімшілі­гінің бұл қадамын түсінуге болады. Себебі ешкім ештеңені тегін бергісі келмейді. Мысалы, Қазақстан да ел территориясына құлайтын зымыран бөлшектері үшін ақша төлетуде.
АҚШ пен Қазақстан арасында екіжақты қарым-қатынас баяғыдан бар. Біздің сая­сатымыз – көпвекторлы. Алдағы уақытта Қазақ­стан көпвекторлы саясатты теңвек­тор­лы саясатқа қарай ойыстыруы мүмкін. Яғни Ресеймен де, АҚШ-пен де, Қытай­мен де тең дәрежеде қарым-қатынас орнатады. Ешкімге бүйрегі бұрмайды, ақысын лайықты деңгейде төлейтін тиімді тарапқа басымдық береді. Қазіргі жағдайда Қазақстан өзінің әуе кеңіс­тігін жүк тасымалдау мақ­сатында пайдалануға берді. Енді оның ақысын көтеруді талап етуі мүмкін. Енді Иран компаниясына бай­ланысты Францияның зы­мы­ран­дарын Маңғыстауға ор­натуға келісім берді. Яғни Қа­за­қстан да толыққанды Ресей ық­палына көніп отырған жоқ. Қазақ­станның НАТО-мен «Бейбіт­шілік үшін» се­рік­тестігі бар. Алдағы уа­қыт­та да АҚШ-пен ара­­да­ғы қарым-қа­тынас кү­шейе береді. АҚШ-пен Қытай Ре­сейдің Орталық Азияға ықпал етуін қаламайды. Қазақстан бұл принципті қатаң сақтауы мүмкін. Путиннің қоқан-ло­қы­сына қарамай, Ресейдің ықпалын әлсі­ре­те бастайды.
АҚШ-тың Орталық Азияға ықпалы арта­ды және оны жағымды қабылдау ке­рек. Қазір Ресей АҚШ-пен  қатты жанжал­дасу­да. Қырғиқабақ соғыс басталды де­сем, артық болмайды. Мұндай жағдайда Ре­сеймен қатты жақын байланысты болу Қа­з­ақ­стан үшін де, орталық азиялық ел­дер­дің қай қайсысы үшін де қауіпті. Өйткені Ре­сейге қарсы пайдаланылған шаралар оның серіктесі ретінде бізге де тиіп кетуі мүмкін.

Марат ШИБҰТОВ, Шекаралық әріптестік қауымдастығының сарапшысы:
жоқ
– Орталық Азияның бір бөлігі АҚШ-тың ықпалында қалды деген сияқ­ты пікірлер айтылып жүр. Ме­нің­ше, мұндай тұжырым жасауға әлі ерте. Пәкістан мемлекеті өзінің тер­риториясы арқылы техникалар­ды тасымалдауға қайта рұқсат беріп отыр. Енді АҚШ үшін солтүстік ба­ғыт­тағы жол маңыздылығын жоғал­та бастады. АҚШ үшін Пәкістанмен қа­рым-қатынас жасау әлдеқайда оңай әрі тиімді. Себебі бұрындары бұл елдердің арасында ортақ жоба­лар болған. Әрине, АҚШ тарапы Өз­бекстан мен Тәжікстанды қосалқы мүмкіндік ретінде ұстап отырады. Дегенмен олардың көмегіне Пәкіс­тан­мен арада қайтадан түсініспеу­шіліктер пайда болған жағдайда ға­на жүгінеді.
Ал Өзбекстан мен Тәжікстан өз территориясында АҚШ-тың әскери базасын орнатуға мүдделі екені анық. Алайда әзірге бұл жағдай түсініксіз құбылыс болып тұр. Оның қандай формада боларын ешкім білмейді. Әскери база орнатыла­тын болса, ол екіжақты келісім арқылы ма, әлде НАТО-мен ара­д­ағы келісім бола ма, болған күннің өзінде оның статусы қандай болады де­ген сияқты мәселелер әлі шешілмеген.
Пәкістан қайтадан бас тарта қалған жағдайдың өзінде Өзбекстан мен Тәжікстанның екеуінде де әскери база орнатылмай­ды. Екеуінің арасынан біреуі ғана таңдалады. Сондықтан екі бірдей ел АҚШ-тың ықпалында кетпейді. Оның үстіне, Тәжікстан мен Өзбекстанның арасында саяси қайшылық бар. Мұндай жағдайда АҚШ сол екеуінің біріне ғана басымдық бере алады.
Өзбекстан мен Тәжікстанның Аме­рика­ға ұмты­лып отырғанының саяси мәселелерден гөрі экономикалық се­беп­тері көп. Мысалы, Өзбекстан АҚШ-тың одақтасы болса, оған эконо­микалық демеу көр­сетіледі. Инвести­ция құйылып, шикі­затын сатып алар еді. Дегенмен жағдай бұған жетпейді. Қазірдің өзінде АҚШ Өзбекстан мен Тәжікстанды қойып, Пә­кістанмен келіссөздер жасауға кірісіп жатыр.

Бейтарап пікір
Нұрлан СЕЙДІН, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ бөлім меңгерушісі, саясаттанушы:
– АҚШ-тың Орталық Азиямен байланысы Өзбекстанның ҰҚШҰ-дан шығуынан басталды деп айта алмаймыз. 2011 жылдан бері АҚШ-тың мүддесіне келетін талай оқиғалар болды. Бір кездері АҚШ ықпалы әлсіреп отырса, бір кездері, керісінше күшейді. Сол сияқты қазір АҚШ-тың Өзбекстан мен Тәжікстанға әсері қайта көрініс бергенімен, ол ұзақмерзімге сақталмауы да мүмкін. Дегенмен Өзбекстан мемлекеті АҚШ-тың техникаларын иеленіп, әскерін күшейтіп, шекарасын күшейтіп жатса, ол біз үшін жаман деп те айтуға болмайды. Себебі Ауғанстандағы түрлі радикалды күштер, заңсыз есірткі айналымы бізге осы Өзбекстан арқылы келеді. Ал оны ауыздықтауға Өзбекстан әкімшілігінің шамасы жете бермейді. Қысқасы, АҚШ ықпалының артуынан қатты шошына беруге болмайды. Себебі одан Өзбекстан мен Тәжікстан елдері экономикалық көмек алуы мүмкін. Олардың әлеуметтік жағдайының көтерілуі біз үшін жаман емес.