Қазақстандағы жасөспірімдер арасындағы қылмыс – ушығып тұрған мәселелердің бірі. Кешегі Сенат отырысында балалардың қылмыстық жауапкершілік жасын ұлғайту қажет деген пікір айтылды. Қазақстанның Ішкі істер вице-министрі Александр Кулинич заңға өзгерту енгізіп, ұрлық, тонау және бопсалаушылық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік басталатын жасты 14-тен 16-ға дейін көтеру көзделіп отырғанын жеткізді. «Бұл шара жастар арасындағы қылмыс әлеміне қалай әсер етеді» деген сұрақ туындайды. Кейбір сарапшылар мұны гуманды шаралардың қатарына жатқызса, келесі бір мамандар мұндай жағдайда қылмыстың керісінше көбейіп кетуі мүмкін екенін ескертеді.
Рамазан САЛЫҚЖАНОВ, әлеуметтану ғылымының кандидаты, жастар мәселесін зерттеуші:
Иә
–Депутаттардың мұндай ұсынысына мен қарсымын. Біз бұған дейін де жасөспірімдер қылмысына жауапкершілікті жұмсартуға қадам жасағанбыз. Меніңше, мұндай өзгертуге тек ІІМ ғана мүдделі. Себебі жауапкершілік жасы шегерілетін болса қылмыстың саны азаяды. Біздің, тәртіп сақшылар, соны өздерінің жетістіктері етіп көрсеткісі келіп отырған шығар. Мен бұл көзбояушылық қадамды «Қылмыстың алдын алу органдары жауапкершіліктен қашып жатыр» деп бағалаймын. Қылмыс орын алып жатады, бірақ оған жазалау болмайды. Меніңше, қылмысқа жауапкершілік жасын 14 жастан 16 жасқа дейін шегеруге қажеттілік жоқ.
Мысалы, Еуропа елдеріне назар аударсаңыз, олардың көбінде жауапкершілік 14 жастан басталады. Германия, Жапонияда – 14 жастан, Францияда – 13, Британия мемлекетінде – кейбір істер бойынша тіпті 10 жастан, Ирландияда мүлде 7 жастан бастала береді. Әрине, мен тым төменгі меже қажет деп ойламаймын. Дегенмен атам қазақ «он үш жаста отау иесі» деп, осы жаста еншісін бөліп, өз алдына үй тігіп беретін. Шариғат та баланы осы тұстан бастап ересек санайды. Ендеше, біздің заңдағы 14 жас көрсеткіші – ең дұрыс шама. Балаға «әлі баласың» деген сайын ол балалық істеуге құмартады. Ал керісінше, үлкен істерге салып, ес толатын жасқа келгенін ескертіп отырсаң, санасы да соған бейімделеді. Қылмысқа жауапкершілік жасын 14-тен 16-ға шегергеннен қылмыс саны қайта көбейе түседі.
Егер жасөспірімдер арасындағы қылмысты азайтқысы келсе, оларға көп көңіл бөлу керек. Отбасы тарапынан да, мемлекет тарапынан да балаларға аз көңіл бөлінеді деп айтуға болады. Қылмыстың көп болуы жастарға өмірлік стимул қалыптастырып, мәнді істерге баули алмаудан келіп шығады. Егер біздің спорт клубтарымыз атасының құнын сұрамай, түрлі өнер саласындағы үйірмелер қолжетімді әрі арзан болса, біз жасөспірімдер арасындағы қылмысты айтарлықтай тежер едік. Мен бұған сенімдімін. Жалпы, біздің мектеп жүйемізді балаларға күтім көрсететін орталық деп атауға болмайды. Ол тек білім беру қызмет орталығына айналып кеткен.
Сәуле МЕКТЕПБАЕВА, «Халықаралық түрме реформасы» ұйымының Орталық Азиядағы өкілдігінің директоры:
Жоқ
– Мысалы, мен мынадай оқиғаның куәгері болдым: 15-16 жастағы бір бозбала өзінің сыныптасының бағасы үш мың теңге болатын ұялы телефонын тартып алған. Бұл әрине, дұрыс емес. Бірақ оны сол үшін төрт жылға бас бостандығынан айырып жіберді. Буыны бекіп, санасы қалыптасып үлгермеген бозбала «түзету мекемесінен» босап шыққан соң, аса ауыр қылмыс жасайтын болса, оған кім жауап береді? Тағы да оны жерден алып, жерге саламыз. Ал соған жол беріп алған, баланы дер кезінде қылмыстан арашалап алмаған органдарды біреу жазалай ма?
Қылмыстық жауапкершілік жасын ұлғайту халықаралық стандарт бойынша жағымды шара ретінде қабылданады.
Себебі балалар құқығы жөніндегі халықаралық конвенцияда балалардың қатарына 18 жасқа дейінгілер жатқызылады. Егер біз де жасөспірімдердің қылмыстық жауапкершілік жасын шегеретін болсақ, бұл шешім біздің қоғамның гуманды ұстанымдарға тағы да ілгері аяқ басуы болып табылады. Қазір әлемдік стандарттар, құқық қорғаушы мекемелер жауапкершілік жасын неғұрлым жоғарылатуға үгіттеуде. Осы тұста Қазақстан бұл межені 16 жасқа шегеріп жатса, бұл жағымды жаңалықтардың бірі болар еді. Бірақ мұндай қадамнан кейін жасөспірімдер арасында қылмыс айтарлықтай көбейіп кетеді деген ой тумауы керек. Себебі жасөспірімдер осы уақытқа дейін заңнан қорыққаннан қылмыс жасамай келді деп айту миға сыймайды. Бізде жасөспірімдер арасындағы қылмыс онсыз да рекордтық көрсеткіштерді соғып жатыр. Егер олар заңнан қорықса, осы уақытқа дейін қылмыс азаяр еді ғой. Ересек адамдар заңнан, жазалаудан қорқып, қылмыстан тартынуы мүмкін, бірақ жас баланың психологиясы мүлде басқа. Жастар арасындағы қылмыстың барлығы кедейліктен, нашақорлыққа еріп кетуден, қоғамға бейімделе алмауынан, тағы басқа көптеген себептерден болады. Бірақ олар заңның қаһарынан сескенбейді. Сондықтан олар өздерінің заңдағы мүмкіндігін пайдаланып, қылмысты бұрынғыдан артық жасайды деп топшылау – қате пікір. Бізде жасөспірімдер арасындағы қылмыстық көрсеткіш неліктен жоғары? Себебі балаларды күтудің жолдары қарастырылмаған. Кәдімгідей мемлекеттік деңгейде ойластырылып, мамандардың сараптауынан өткен жүйелі әдіс-тәсілдер жоқ. Мысалы, бізде балалардың сауықтырушы орталықтарға барып демалуы дәстүрге айналмаған. Ересектер жағы курорттарға, санаторийлерге барады. Ал балаларға арналған ондай орталықтар бізде жоқ. Мұндай мүмкіндік шетелге шығуға қалтасы көтеретін дәулетті адамдардың ғана балаларында бар. Ал кедей отбасын айтпағанда, орта деңгейлі отбасынан шыққан бүлдіршіндер де оны армандамайды. Нәтижесінде жастар өздеріне баламалы қызық іздейді, нашаға құмартады. Осыдан барып қатыгездік пайда болады.
Түйін
Бізде балалар десе, балабақша мен мектеп жасындағы балалар елестейді. Бұл дұрыс емес те шығар. Себебі кейде 18 жасқа келген немесе одан да жасы жоғары бозбала мен бойжеткен балалық жасап қойып жатады. Оның жанында 16 жастағы жасөспірімдерді түзету мекемесіне салмай-ақ, жазалаудың өзге жолдарын қарастыруға әбден болады. Оның үстіне біздің «түзету мекемелері» адам түзей алатындай құрылым емес екені кімге де болса мәлім. Есесіне бұзақы жастарды тәрбиелейтін реабилитациялық, қоғамға бейімдеу орталықтарын қалыптастыру маңызды болар.