«Баланы ұлша тәрбиелесең ұл, құлша тәрбиелесең құл болмақ». Болашақтың сенімді кепілі байлық та емес, дүние мен мал да емес, ұрпақ саулығы екенін түсінсек, сол ұрпақ қазір қандай білім алуда? Білім ала алмай, жоғары оқу орнына түсе алмай қалып жатқан жас жеткіншектер қаншама.
Солардың бағын ашу үшін, жалпы, ешбір бала білімсіз қалмауы үшін, мүмкін, бізге мемлекеттік білім берудің жинақтау жүйесін енгізу керек шығар? Яғни ата-ана қамсыз қалмай, ертеңгі күні баласының оқуына деп қаржы қарастыруына бұл мемлекет тарапынан жасалған көмек болар ма еді... Осы мәселені таразылап көрсек.
Айгүл ІСМАҚОВА, филология ғылымының докторы, профессор:
иә
– Меніңше, бұл – тиімді ұсыныс. Неге? Бір мысал келтірейін, Ресей бүгінде демографиялық жағдайды, сол арқылы жалпы ұрпақтың болашағын, білімін, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жүйелі бағдарламасын қабылдады. Өздеріңіз де көріп-біліп жүрсіздер, ол елде өмірге жаңа келген сәбиге қомақты қаржы бөлінеді және әр бала сайын оның көлемі де артып отырады. Ең қызығы, ата-ана ол ақшаны дүкенге, басқаға жұмсай алмайды, тек баласына қажет дәрі-дәрмек, тамағына ала алады, сонымен ол ақша баланың оқуына да жиналады. Міне, көрдіңіз бе, мақсатты ақша жинау, баланың болашағын қамтамасыз етуге деген елдің қамқорлығы. Ата-ана да, мемлекет те жаңа туған баланың болашағына қам жасап жатыр. Ал бізде қалай?
Жаңа туған сәбиге бір реттік жөргекпұл ретінде ақша беруін береді, бірақ біздің қазақтың әйелдері ол ақшаны алады да, балаға емес, қарызына төлейді, одан қалса, тойға, басқаға жұмсайды да, баланың қажеттілігіне келгенде жерге қарайды. Бала өсіп, білім алатын кез туралы бұл ретте сөз айтудың өзі артық. Ал біздің елімізде балаға деп бөлінген қаражат тіпті талан-тараж болып, қайда қалғаны да белгісіз боп жатыр. Бұл, бір жағынан, қоғамның қамсыздығы да. Ата-ананың да бұл жерде кінәсі бар. Өз баласының болашағына ата-ана алаңдамаса, соған қор жинамаса, онда ешкімге өкпе артатын жөні де жоқ. Амал жоқ, өзі қамдамаған ата-ананы осылай мемлекеттік жүйе арқылы жұмылдырса, бәлкім, өз нәтижесін берер. Яғни әр ай сайын, мүмкін, айлығының белгілі бір мөлшері алынып отырар. Мысалы, зейнеткерлік жинақ қорына алынғандай, есесіне ол білінбей жинала береді де, ертеңгі күні баласы өскенде құдды бір Құдай ойламаған жерден жеткізгендей баланың оқуына қаржы дайын тұрады. Баласы грантқа түссе құба-құп, ал егер түсе алмай қалған жағдайда дәл бүгінгідей өкінішті жағдайлар орын алмас еді. Әйтпесе бүгінде қаншама оғаш оқиғалар орын алып жатыр, жоғары оқу орнына түсе алмаған балалар тіпті өз-өзіне қол жұмсауға дейін барып жатыр. Себебі олардың көбі мектепте сабақты жақсы оқып, бітірген соң оқуға түсетініне сенімді болған оқушылар. Бірақ бір түсініксіз жағдай, олар балы жетпей оқуға түсе алмай қалады. Оқушының өзі де аң-таң, ата-ана, ұстазы да. Мен жақында осындай жағдаймен ұшырастым. Бір түлек ҰБТ тапсырып, оқуға түсетін межеге небары 1 ұпай жетпей қалған. Әлгі баланың ата-анасы жылап алдыма келген соң, мен министрлікке дейін барып ара түстім. Неге? Себебі тест сұрақтарына небір сұрақтар келген, айталық «Абылай ханның сүйегін қазып алғанда, оның аузында неше тісі болған?» немесе «Шоқан қай жылы, қай күні, ненің үстінде туды» деген сияқты. Арбаның үстінде келе жатып туыпты-мыс деген сияқты болмашы, яғни күмәнді нәрсені дерек деп қабылдап, оны түлектердің оқуға түсетін ҰБТ-ға қосуға бола ма? Бұл деген тіпті түлектің тағдырымен ойнау ғой? Себебі соған бола өмірін қыршыннан қиып жатқан да балалар бар. Бұл жағдай, мүмкін, бастапқы тақырыптан ауытқып кеткен шығармын, бірақ осы ретте, біріншіден, тестіні дұрыстау керек, сауатты, кәдімгі нақты деректерді енгізу керек, екіншіден, баласының ұпай саны жетпей қалғанда ата-ана оған сондай ашумен қарап, сенімді ақтамады деп жазғырудан абайлауы керек. Осы ретте оның есепшотында баласын оқытуға жетерлік қаражаты болса, бала мен ата-ананың арақатынасына сызат түспес пе еді? Қайткен күнде де, бұл балаларымыздың болашағын ойлаудың тиімді жолы, білім берудің жинақтау жүйесін мен сондықтан қолдаймын.
Совет-Хан ҒАББАСОВ, жазушы:
жоқ
– Жоқ, бұл ешқандай да білім жүйесін реттейтін жол бола алмайды. Біріншіден, біздің елімізде жинақтау жүйесі деген ел сенімін 100 пайыз ақтап жатқан жоқ. Жинақтаушы зейнетақы қорына деп алынып жатқан ақшаның қайда, неге жұмсалып, ертеңгі күні өзінің қарттығын қамтамасыз ететіндігіне ешкім сенімді емес. Екіншіден, енді бұл тәжірибені білімге әкеліп қолданатын болсақ, онда болашақта елде ақысыз ештеңе де болмайды деген сөз. Яғни әр ата-ананың баласын оқытуын сол ата-ананың өзіне артып, онсыз да алып жарытып жатпаған айлығының шетінен жырып, жинақтауға мәжбүрлейді деген сөз. Үшіншіден, ақылы оқу болған жерде білім болмайды. Талай жайды өз көзімізбен көріп жүрміз.
Және ешкім де оны қадағалап, «білім алсаңшы» деп бас ауыртпайды да, оқу орнының басшылығы, оқытушысына, әйтеуір, айлығы төленіп жатса, бала оқу ақысын төлеп жатса болды.
Қазір біреудің біреуге жаны ашымайтын заман болып кетті ғой. Қоғамның да өсіп келе жатқан баланың не денсаулығы, не білімімен шаруасы жоқ. Қаншама үріп ауызға салғандай жас қыздарымыз кафе-мейрамханаларда даяшы, болмаса дүкенде жай сатушы болып тамағын айырып, жанын бағып жүр. Сол секілді қаншама тепсе темір үзетін қазақ жігіттері базарда арба сүйреп, нәпақасын тауып жүр. Солардың тіпті біршамасының дипломы да бар. Ал біразы оқи алмаған, себебі білім жүйесі бізде дұрыс емес. Қазақтың ұлт ретінде қазір денсаулығы жоқ, білімі таязданып барады. Себебі оқып, білім алатындар қаланың, байдың балалары. Білім саласы қазір өте жайсыз жағдайда. Кезінде дұрыс реформа жүргізілмегендігінің салдарынан қазір енді құрдымға кетіп бара жатқан білімді жандалбасалап бірдеңелерді ойлап тауып, құтқаруға ұмтылып жатыр. Мынау жинақтау жүйесін мен сол жанталастан туған ой, яғни «енді не істейміз?» деп басшылық жағадан алғанда, «міне, былай етсек қайтеді?» деп қысылтаяңда ұсына салған әлдебір идея деп түсінемін. Әйтпесе бұл ешқандай да ешкімге де тиімді жол емес. Жалпы, ақылы оқыту дегенді тоқтату керек. Балаларымыздың білімін мектептен қадағалауымыз керек, оқуға ақшалыны емес, шын білімдіні қабылдасын.
Бүгінде білім саласын болсын, денсаулық саласын болсын тізгінін ұстап отырғандардың еш қауқары жоқ. Болмаса ҰБТ-ның сорақылығын барлығы көріп-біліп отыр, бірақ бірде-бірі тоқтата алмай отыр. Оның барлығына кінәлі – қоғамдық жүйе. Ешкім осы жүйеге қарсы ештеңе жасай алмайды. Әркім өз орнынан айырылып қалудан қорқады да, бұрысты бұрыс деп айта алмайды.
Мемлекеттік білім берудің жинақтау жүйесі деген – ғылыми жүйеленбеген дүние. Ал ғылыми жүйеленбеген нәрседе еш уақытта қорытынды болмайды, одан сапалы дүние алу мүмкін емес. Қазіргі білім мен денсаулық саласы соның нақты мысалы. Халықта қазір денсаулық та жоқ, сапалы білім де жоқ. Жалған дүние мен еліктеушілік. Әлемдік стандарт деген түсініксіз ұғым бар, барлығымыз сол әлемдік стандарттың соңынан еріп барамыз. Ол не, түбі неге апарады, оны жете түсінбейміз де. Әйтпесе Малайзия, Сингапур, Жапония, Қытайды алыңыз, ешқайсысы АҚШ пен Еуропаны үлгі қылып алып, әлемдік стандарт дегенге елең етіп жатқан да жоқ. Осының салдарынан, бағана жоғарыда айтқандай, базардағы арба сүйреген қазақ жастары өсіп шығып жатыр. Қалай дерсіз? Ауылда қара су мен қара нан жеп отырған ата-ананың баласы өз білімімен оқуға түсе алмайды, ал байдың балалары сол әлемдік стандарттың соңынан ілесіп, ешкімге пысқырып та қарамайтын, жарлыны адам деп санамайтын жағдайға жетіп отырмыз.
Түйін
«Алдағы күніңді ойласаң – күріш ек, он жылыңды ойласаң – ағаш ек, ал болашағыңды ойласаң – ұрпақ тәрбиеле» деген шығыс даналығына сүйенсек, ұрпақ тәрбиелеудің бірден бір негізі – сапалы білім беру. Ал қайткенде сапалы білім бере аламыз? Қаржы жинақтағанда ма, яғни баланың біліміне ең бірінші ата-ана ақша жинауы қажет пе? Болмаса оны ел болып басқаша жолын қарастыру керек пе? Әйтеуір, қайткен күнде де жай білімді ғана емес, ертеңгі күні ата-ана, қоғамы мен ұлтына қайырлы, мейірімді ұрпақ болуға тиіс қой. Әйтпесе білімі бар, бірақ оны қай мақсатта жұмсарын білмейтін, солайша қолына қанжар ұстаған сәби секілді күй кешпесіне кім кепіл?..