Еліміздегі қай салада болмасын қалыптасқан командалық жүйе туралы аз айтылып жүрген жоқ. Командалық жүйені бюрократияға жол ашатындығын айтып сынайтындар да, тиімді жұмыс істеудің бір жолы деп ақтайтындар да бар. Биліктің жаңа құрамдағы алғашқы алқа мәжілісінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев кадрлық резервтің пайдаланылмай жатуы командалық жүйеде жатқанын айтып, қалыптасқан жағдайды сын садағына іліп өтті. Осы ретте «Командалық жүйе кадрлық резервті пайдалануға кедергі келтіріп отырған жоқ па?» деген сауалымызды мамандарға қойдық.
Есенжол Алияров, Қазақстан гуманитарлық-саяси конъюнктура орталығының президенті:
Иә
– Кадрлық резервтердің пайдаланылмай отыруы – мықты кадрлық резервтің болмауынан. Кадрлық резервтің қалыптаспауы – белгілі бір аймақтың ғана емес, тұтас мемлекеттің проблемасы. Меніңше, резервтегі кадрлар өздерінің карьерасын қалыптастыра алмай отыруының басты себебі – командалық жүйе болып табылады. Қазір біраз тұрақтанып қалды. Бұрындары облыс әкімдерінің, министрлердің ауысуы жиі болып тұратын. Осындай жағдайларда әкімдер мен министрлер өзіне дейін қызмет жасаған мамандардың орнына өз адамдарын әкеліп тықпалайтын. Бұл белгілі бір дәрежеде дәстүр болып қалыптасып алды. Бұл басшылықтың жұмысын жеңілдету үшін тиімді шығар, бірақ ұлттық кадрлық резервті қалыптастырып, оны дамыту үшін үлкен кедергі.
Меніңше, Президент Әкімшілігінің ұйымдастыру бөлімі осы мәселені қолға алуы керек сияқты. Яғни әкімдер мен министрлер қызмет ауыстырған кезде облыстық департамент қызметкерлері мен министрліктегі комитет мамандары да ауысып жатады. Міне, осындай ауыс-түйіс кезінде Президент Әкімшілігінің ұйымдастыру бөлімі қадағалап, жергілікті мамандарды қандай себептермен қызметтен босатып жатқанын анықтап, себепсіз қызметтен босатуға жол бермеу керек. Қоғамның әр саласы бойынша реформалар жүргізуде ешқандай елден кем емес шығармыз. Бірақ сол реформалардың нәтижесі көңіл көншітпей жатады. Басталған істің соңына дейін сәтті жалғаспауы осы командалық жүйенің қалыптасқандығынан деп түсінемін. Қит етсе, кеңестік жүйені жамандап шыға келеміз. Бірақ осы кеңестік кезеңдегі кадрларды даярлау жүйесінен үйренеріміз көп. Кеңес Одағында маман қандай салада қызметін бастаса, сол жерде үлкен жетістікпен зейнетке шығатын. Яғни әлеуметтік лифт дұрыс жұмыс істеді. Өкінішке орай, қазір біз сол өткен тарихымыздағы жүйені қайта жасай алмай отырмыз. Қазір тамыр-таныстың арқасында командаға кіріп алып, бұрыннан бір салада қызмет істеп, мықты тәжірибе жинақтаған білікті маманның орнын тартып алу үрдіс болып барады. Біз бұл командалық жүйеден құтылмайынша, кадрлық резервті дұрыс жолға қоя алмаймыз деп ойлаймын.
Ерлан Арын, экономика ғылымының докторы, профессор:
Жоқ
– Меніңше, кадрлық резервті дайындау, оларды пайдалану бір ғана принциппен жүзеге асырылмайды. Командалық жүйенің кадрлық резервті пайдалануға кедергі келтіріп отырғаны рас. Бірақ біздегі кадрлық резервтің қалыптасуына тек қана командалық жүйе кедергі келтіріп отыр деген пікірлермен келіспеймін. Командалық жүйе керек. Облыс, аудандарға барған әкімдер кімнің қолынан не келетінін жақсы білгендіктен мамандарға жұмыстарды сеніп тапсыру үшін қасына адамдар жинайды. Меніңше, бұл жүйе де керек. Командалық жүйе мен кадрлық резервті пайдалануды бір-біріне кедергісіз қатар алып жүруге болады. Кадрлық резервте тұрғандарды алып қарайтын болсақ, олардың мүлде аз екеніне көз жеткіземіз. Ал кадрларды дайындау мәселесіне ешқандай да кедергі жоқ.
Кейде қызметтің түрлеріне де байланысты болады. Мысалы, әкім, министр лауазымдарына командалық әдіс қолайлы. Ал вице-министр қызметіне, әкімнің бірнеше орынбасары кадрлық резервтен алынғаны дұрыс. Бізде кадрлық резерв «Болашақ» бағдарламасы арқылы жасалып отыр. Шетелдің ірі оқу орындарында білім алған мамандарды да тарту керек. Десе де бұл жеткіліксіз деп ойлаймын. Қайталап айтайын, біздегі кадрлық резервті пайдалануға командалық әдіс кедергі болып отырған жоқ. Бізде тек қана жүйесі қалыптаспаған. Сондықтан, біріншіден, кадрларды әзірлеудің бірнеше жүйесін әзірлеу керек. Онда кадрлық резервке алу үшін мамандарды біліктіліктің белгілі бір сатысынан өткізу қажет. Егер кадрлық резерв мықты болса, ешқандай да кедергілерге қарамайды. Өкінішке орай, сол резервті дайындайтын, қалыптастыратын нақты жүйенің жоқ болуы осындай кемшіліктерге әкеліп отыр. Екіншіден, кадрлық резервті күшейту үшін күштік құрылымдарда қалыптасқан кадрлар ротациясы қажет деп ойлаймын. Ротация – маманның әртүрлі деңгейдегі қызметтерді атқара отырып өсуі. Батыстағы түрлі корпорациялардың жемісті жұмыс жүргізуіне осы ротацияны пайдалануы ықпал етіп отыр. Үшіншіден, конкурстық жүйені реформалап, дамыту қажет. Командалық принцип бар жерде кадрлық резерв болмайды деген дұрыс емес. Командалық әдіс те өзіндік кадрлық резервті қалыптастырады. Яғни басшылық тиімді жұмыс істеу үшін қолынан іс келеді деген, өзіне таныс адамды қызметке алады.
Түйін
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былтырғы жылы Үкіметтің есебін тыңдау барысында еліміздегі кадрлық саясатты іске асырудағы бірқатар кемшілікті тізбелеп, тәжірибелі мамандар қажет екендігін қатаң ескерткен болатын. Президенттің тапсырмасынан кейін «кадрлық резерв» жобасын жүзеге асыру – «Нұр Отан» партиясына жүктелген-ді. Мемлекет басшысы лауазымға ие болатын мамандар аймақтарда 2-3 жыл жұмыс істеуі керектігін және тұрмыс пен тіршілік тауқыметін жақсы түсінетін қала мен аудан әкімдерін жоғарылату мәселесін көтерген. Президенттің тапсырмасымен қабылданған «Кадрлық резерв» бағдарламасы саяси, әкімшілік және сайланатын лауазымдар үшін резервтегілердің жоғары білікті жедел құрамын қалыптастыруды қамтитын болады. Бағдарламаны іске асыру қорытындысы бойынша барлық деңгейдегі билік пен партия бірдей пайдалана алатын деректер қорын қалыптастыру қарастырылады.