Еліміздің қоғамдық көліктерінде аялдама атауларының мемлекеттік тілде хабарлануын міндеттеу керек пе?

Естеріңізде болса, Асқар Мамин Астана қаласының әкімі болып тұрған кезінде елордадағы қоғамдық көлік кондукторларына бірінші кезекте тек қазақша сөйлеуді міндеттеген болатын. Бұл істің қаншалықты атқарылып жатқанын тексеру үшін тіпті өзінің орынбасарлары мен мемлекеттік лауазымды қыз­меткерлерге күнделікті қоғамдық көлікке мінуді жүктепті. Соның нәтижесінде Астанадағы жолаушылар тасымалдайтын көліктерде бірінші кезекте тек қазақша сөйлеп, сұраған жағдайда ғана ресми тілде жауап беру біршама ілгерілеген болатын. Қоғамдық орын – республика жұртшылығының ең көп жүретін жері. Демек, елімізде мемлекеттік тілді жаппай қолданысқа енгізетін де – сол орындар. Ендеше, осы мәселені республика бойынша міндеттеп, қолға алатын кез жетті ме? Қазақстандықтарды қазақша сөйлетуді, бәлкім, жаңа заң шығарып, енгізу арқылы автобус, троллейбустардан бастау қажет шығар?

Мамай АХЕТ, Алматы қалалық тілдерді дамыту, мұрағат және құжаттама басқармасының бастығы
Иә
– Міндеттеу керек. Міндеттейтін мезгіл де туды. Қазір осындай талап қойып жатырмыз. Бұған қо­ға­мы­мыз­да кез келген қо­ғам өкілі тү­сіністікпен қарайтын ахуал қа­лып­тасты. Кө­лік меншік иелері болсын, қо­ғамдық көлікпен айналысатын мем­ле­кеттік орындар болсын – бар­лық­тарына мемлекеттік тілде хабар­лама беретін уақыт жетті деп ойлай­мын. Ал­маты қаласындағы көлік бас­қар­ма­сымен біріге отырып, қала ішін­­дегі барлық автопарктерге қа­рай­­тын көліктердің ішіндегі көр­некі ақ­па­раттардың дұрыс рәсім­де­луіне кө­мек­тесіп келе жатырмыз. Әлі де бол­са кемшіліктер болуы мүмкін. Бірақ со­лардың барлығын жинап алып, осында бірнеше рет жиын өт­кі­зіп, Көлік басқармасымен бірге жұ­мыс істеп жүрміз.
 Қаладағы қоғамдық көліктің көп­ші­лігі жекеменшіктікі ғой, солардың ішіндегі хабарлап тұратын қондырғыларға да мем­лекеттік тілде хабарлап тұруға аударма жа­сау­ға көмек бердік. Қоғамдық көліктердегі кондукторды қадағалау мүмкін емес. Бұл жерде қала тұрғынының немесе қоғам мү­ше­сінің рухани сергектігі, яғни белсенділігі қажет деп есептеймін. Яғни өзі отырған көліктің ішінде дұрыс анықтама берілуін, хабардың мемлекеттік тілде алынуын талап етуге әркім-ақ құқылы. Сондықтан олар­дың барлығын тәртіпке шақыратын қо­ғам­дық орта. Қай уақытта да кондукторлардың кәсіби шеберлігі бірінші орынға шығады ғой. Олардан білуін талап ететін, айналып кел­генде, тағы да жолаушылар. Жо­лау­шы­лар 1-2 рет талап еткеннен кейін олар өз­ді­гінен жұмысын кәсіби дұрыс атқаруға тырысады деп ойлаймын. Бұған дейін біз маршруттардың маңдайшаларындағы көр­некі ақпараттармен айналысып келдік. Қазір Алматы қаласы бойынша жар­на­ма­лар­ды реттейтін аударма комитеттерінің өкіл­дері, жергілікті билік, прокуратура өкіл­дері жарнамаларға қарайтын арнайы комиссия жұмысшы тобы құрылды. Сол жұмысшы тобы көліктегі мемлекеттік тілді үлкен мәселе ретінде шығарғалы отырмыз. Осының тетіктерін, арнайы тәртіптерін бе­кіту керек. Өйткені олардың барлықтарын қор­ғайтын кәсіпкерлік туралы заң бар. Ешкімді ешкім тексеруге қазір хақысы жоқ. Тексеру үшін алдымен құқық қорғау, про­ку­ратура органдарында тіркеліп, содан кейін барып жүзеге асырылады. Жүзеге асы­рудың, ретке келтірудің тетіктерін бірге қа­растыратын боламыз. Тілдің мәселесі –мем­лекеттік деңгейдегі мәселе. Елді­ ме­кен­дердің көпшілігінде Кеңес өкіметінен бергі кезеңінде көптеген атаулар қазір өз­гер­ді. Жаңа заман талаптарына сайы, әсі­ресе Кеңестер одағы кезінде құрылған ме­кен атауларын, тек Алматыға қатысты емес, бүкіл республика бойынша ретке келтіру – барлық жерге ортақ мәселе.

Әбдіхамит ТАМАБАЕВ, «Астана қаласының Жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасы» ММ Жолаушылар тасымалын ұйымдастыру бөлімінің бастығы
Жоқ
– Бір тілде деп міндеттеген жоқ­пыз. Міндеттеме – екі тілде. Екі тілде бірдей хабарлау керек. Заңда қалай жа­зылды, солай істеу керек. Мін­дет­те­ме: қоғамдық көліктердегі ха­бар­ла­ғыш­тың тетігін аялдамаға келгенде бас­са, таспаға жазылған екі тілдегі ақ­парат хабарланады. Жүргізуші ха­бар­лауға тиіс емес, себебі оған алаңдауға болмайды. Біздің кон­дук­тор­ларға қоя­тын талабымыз – заң бойынша екі тілде хабарлауы керек. Қазақ­стан хал­қының барлығы бір­дей, талап бар­лығына бірдей. Мем­ле­кет тара­пы­нан қоятынымыз – екі тілде болу. Тек бір тілде болса, заң­бұ­зушылық бо­лып кетеді. Не бол­маса орысша, не бір­ыңғай қазақша бол­са, заңға қай­шы. Бір тілді енгізу біз­ге әлі ерте.
Егер Астана қаласында тек қазақша ха­барланып жатса, заң бойынша біздікі кіш­кене заңбұзушылық болып отыр. Та­ңертеңгі 6-дан кешкі 11,12-ге дейін сөйлеу оңай емес. Тек аялдама аттарын ғана ха­бар­ламай, жолаушылармен де сөйлеседі кондукторлар. Міндет бойынша, хабар­ла­ғыш таспасында жазылуы керек, аял­да­ма­ны хабарлағыш хабарлауы керек. Ал біз шеттен шығып, кондукторды мәжбүрлейміз. Ал кондукторға бір нәрсені екі рет айту, екі тілде хабарлау – өте ауыр. Екі тілде хабар­лау – кондуктордың міндеті, қызметі, әри­не. Дегенмен адамгершілік тұрғысында қа­райтын болсақ, екі тілде бірдей хабарлап тұрудың қиындығын іштей түсінеміз. Бірақ «Астана көліктерінде қазақша хабар­ла­на­ды» дегенді жақсы жетістік деп қабылдауға әлі ертерек. Кондукторларды арнайы кур­с­тан міндетті түрде өткізу керек. Ол жердегі міндет тек қана аялдама аттарын білумен шектелмейді, курста қызмет этикасын, тәртібін оқытады. 2002 жылдан бері Ас­та­нада кондукторлар дайындайтын «Жо­лау­шылар көлігінің оқу, даярлау орталығы» бар. Емтихан тапсырушы адам қандай тіл­де сөйлесе де, емтихан кезінде тілін бұр­малап болса да, аялдама аттарын мем­лекеттік тілде айтып шығады. Ал оны тә­жі­ри­беде қолдану-қолданбауы – екінші мә­селе.

Бейтарап пікір
Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ, ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері:
«Мемлекеттік тіл болған соң, қазақша хабар­лау­­ды міндеттеу керек. Мысалы, Алматы қа­ла­сының көп­­теген көшелерінің атаулары ауысты. Дзержинский – Наурызбай батыр, Ком­му­нис­ти­ческий – Абылай хан, Ташкентский Райымбек бо­лып өзгерді. «Абылайхан даңғылы», «Райым­бек батыр көшесі» деп ха­барлап тұрса, на­си­хат­таған секілді болады. Ол жерде ешқандай заң­сыз­дық, басқа ұлттарды кемсіту жоқ. Қазақтың елі, жері, қаласы болғаннан кейін, қазақ тілінде айту керек. Тиісті орындар бұл жұ­мыспен шұғылдануы керек. Қазақ тіліне көшеміз дейміз, қазақ мемлекеті деген ұғымымыздың әліп­биі секілді мәселе ғой бұл. Болар-болмас мәселе сияқты болғанымен, бұл – үлкен мәселе. Кондукторлар орыс тілінде де сөй­лесін, бірақ негізгі басымдылықты қазақ тіліне беру керек.