«Сатан» сайының сыры немесе сары алмаға айналған сары ат

«Жердің аты – елдің хаты» дегенді халық бекер айтпаған. Топонимдердің тереңіне үңілсек, тарихтан тамыр алған ел аузындағы аңыздар, нақтырақ айтқанда, аңызға айналған шындықтар алдыңыздан тізбектеліп шыға келеді. Небары бір ғана ғасыр өткенмен, XX ғасырдың басындағы оқиғалар да бүгіндері аңызға айналып үлгерді.
Сол кезеңде ақ патшаның азуын батырған әре­кет­те­рінен Жетісу жері де тыс қалмаған дейді тарихи де­рек­тер. Өзге ұлт өкілдерін қазақ жерлеріне қоныс­тан­дыру, оларға жер тартып әперу, асыра сілтеу, қанау, то­нау секілді басынудың барлық амалдарын жергілікті тұр­ғындар бастан кешірген.
Тіпті үш жыл ішінде (1914-1916 жж.) Жетісу өл­ке­сі­нің аумағы құрамына кіретін Түркістан губер­на­тор­лы­ғы­нан 300 мың пұт ет, 474 мың пұт балық, 70 мың жыл­қы, 13 500-ге жуық киіз үй алған. 1914 жылы тек Же­тісудың өзінен 34 млн сомның малы мен ауыл ша­руа­шылығы өнімдері тасып әкетілген («Жетісу» энцик­ло­педиясы А, 2004 ж. 64-бет) деген дерек те көп жай­ды аңғартса керек.
Мұндай «міндетті төлемдерден» Ақсу өңірі де тыс қал­маған. Ақ патшаның Тасбекеттегі (қазіргі Жансүгіров кенті) әскері ауылдардан жылда әжептәуір салық жи­най­ды екен. Жыл сайын күш-көлікке он жылқы, тамаққа 20 сиырдан алып тұрған деседі.
Бейбіт елдің берекесін қашырып, тыныш жатқан жұрт­қа тырнағын батырған патша әскеріне қарсы нара­зы­лық әрекеттері халық ішінде жиі болған екен.
Ақсу өңірінің шежіресіне қанық қария Мұхаметәлі Қазбанбетовтің айтуынша, сол кезеңде «Діңгек» ауылында Жаншабайдың Еңсебек дейтін нар тұлғалы батыр баласы тұрған екен. Алып денелі, ұзын бойлы, кең иықты, ер жүрек азаматты ауылдастары Еңсегей ер Еңсебек атап кеткен. Ол сойылға мықты кісі болыпты. Басына қысы-жазы ақ шүберек байлап жүреді екен.
Еңсесі түсіп, жаншылған жұрт­тың жағ­дайы Еңсе­бек­тің қабырғасына аяздай ба­тады. Жерінен, малынан айы­рылған жұрт­тың ертеңгі күні не болмақ? Қол жинап қау­қар қылар еді, оның да аяғы немен ты­нары белгісіз. Енді не істемек керек?
Еңсебек батыр таң қы­лаң бергеннен «Бес­жігіттің» биігіне шығып, ауылды шо­лып отырады. Күнделікті ел­дің малын ұры-қарыдан қорып, көлденең көк ат­ты­ның тақымында кетпеуін қа­дағалайды. Ары-бері өт­кен адамдар оған міндетті түрде ке­ліп, сә­лем беріп, жөнін айтып кетеді екен. Әйт­песе, «сен ұрлық жасағалы жүрсің» деп сабап тастайтын болған.
Атты ердің қанатына балаған атпал аза­мат тұлпар таңдауда да тым талғампаз бол­ғанға ұқсайды. Еңсебектің өзінен басқа тірі жанға ұстатпайтын жүйрік те есті жануар – сары аты болыпты. Солдаттардың са­лы­ғына құрбан етілген жылқы малдарын қай­та­рып алудың жақсы әдісін осы сары аты­ның көмегімен жүзеге асырған екен.
Батыр солдаттардың ауылдардан жинап алған жылқылары жайылып жүрген жерге келіп, атының жүгенін сыпырып алады да, Ақсу өзенінен өткізіп жібереді. Өзі кейін қай­тып, жарты жолдан тосып отырады. Сары ат түн қараңғылығында жайылып жүр­­­ген жылқының бір үйірін алдына салып айдап келеді. Оларды ауылдың Еңсебек бас­таған тағы төрт-бес жігіті қуғаннан қуып оты­рып, Балқаш көлінің бойындағы «Үш­тө­бе» деген жерге апарады да, басқа жыл­қы­ларға айырбастап отырған екен.
Түсініксіз жайтқа тап болған солдаттар сары аттан секемденіп, сәйгүліктің соңына түседі. Алайда ақылды жануар ұстатпайды. Сол қашқан бойы арғы бетке асып, Қытай жеріне өтіп кетеді.
Араға үш жыл салып барып, 1912 жыл­ғы жұттан малы қалмаған ауылға бір үйір моңғол тұқымдас жылқыны қайырып алып келген сары атты ауыл тұрғындары әлі аңыз қылып айтады. Тұлпар туған жерінде қар­тайып өледі. Ақырғы демі үзілгенде ел оны Есеболатов ауылдық округіне қарасты тау бөктеріндегі беткейге адамша арулап, жер­леген екен.
Сары атты ұстай алмаған патша сол­дат­та­ры таңданып, ойда-жоқта сан соқтырып кететін жануарға «Сатана», яғни шайтан деп ат қойыпты. Орыстың тілін түсінбеген жер­гілікті қазақтар Сатананы өздерінше «Сатан» атап кеткен. Содан бері Ақсу ма­ңындағы сай «Сатан сайы» атанған екен. Ата­лар айтқан аңыздар «Сатан сайы» тура­лы осылайша сыр шертеді.
Қазір білетіндер «бұл сайда алма бағы бар, онда күні бүгінге дейін сары алма өсе­ді» деседі.