Шыңғыс хан жасампаз ба, жауыз ба?..

Американдық Жак Уэтерфорд деген профессордың «Қазіргі әлемнің негізін салушы ұлы император Шыңғыс хан» атты туындысы төрт-бес жыл бұрын әлемнің таңдаулы кітабы деп танылған болатын. АҚШ-тың онлайн-сауда «Амазон.ком» компаниясы өткізген «Оқырман талғамына сай кітап» номинациясы бойынша аталған туынды кітапқұмарлардан ең көп дауыс жинаған көрінеді.

Бұл туралы кезінде дүниежүзінің алдыңғы қатарлы мәдени басылымдары жарыса жазғаны мәлім.

Хан туы ғибадатханамен бірге өртеніп кеткен
Жак Уэтерфордтың кітабы көшпенді тай­па­лардың мәдениеті мен дәстүрін, Шың­­ғыс ханның тарихи тұлға ретінде қа­лыптасуын шынайы баяндағандығымен ерек­шеленіп отыр. Тарихқа жаңаша тұрпат­пен қараған ғалым Шыңғыс хан жайында тың деректер ұсынумен қатар, қазіргі әлем­нің қалай қалыптасқанына да басқаша ой жү­гіртуді оқырман қауымға ескертеді. Автор ең алдымен жылқының жал-құйрығынан жасалған Шыңғыс ханның шашақты байрағы туралы баяндайды.

Шыңғыс хан ақ түсті айғырдың жал-құйрығынан жасалған байрақты бей­­біт кезде көтерсе, қара түстісін жауға шап­­қанда ұстатқан. Ақ түсті байрақ сақ­­талмады, ал, қара түсті Шыңғыс туын оның мұрагерлерінің бірі Занаба­зар XVI ғасырға дейін арнайы ғиба­дат­ханада сақтаған көрінеді. Алайда, XX ғасырдың 30-жылдарының соңында басталған сталиндік зұлмат хан туын ғиба­датханасымен қоса өртеп жібергенін автор еске алады.

Шыңғыс ханның тағдыры туралы ой қаузаған автор, оны пешенесіне жазылған жазмышпен емес, өзі жасаған жолмен жүр­ген адам деген тұжырымға келеді. Оның дүниеге келген ортасының өзі тайпалар мен ұлыстар арасындағы жан алысып, жан беріскен қырқыстар, тонау мен қарақшылық, зорлық-зомбылық пен әлімжеттік жайлаған кезеңмен тоғысады. Ес біліп, етек жапқан кезінде әкеден айырылғаны аздай бүкіл ағайын-туғандары оның отбасынан ат тондарын ала қашып, анасы, бауырларымен бірге құла түзде қаңғып қалған Тэмүжиннің көз ашқалы көргені зұлымдық болғанына автор назар аударады. Бір ауыз қатты сөзі үшін туған бауырын атып салған ол, өзі де азаптан көз ашпады. Дұшпандарының қолына түсіп, тұтқындалды, жалшылыққа жегілді, құтылу үшін қашты-пысты дегендей. Қорқыныш пен үрей құшағында жүріп, тірі қалудың қамымен ғана ар­палысқан жас жеткіншектің ойына ол кезде болашақтағы ұлы жеңіс туралы қиялдың өзі кіріп-шықпағаны аян. Қа­баған иттерден жанұшыра қашып, жы­лап-сықтап жүрген балада қай бір ес болушы еді. Жастайынан көргені, аш-жалаңаштық, таяқ пен тепкі, тонау мен қарақшылық. Алайда, американдық ғалым-публицист Жак Уэтерфорд оның дәл осы балалық шағында танысқан екі адамы Тэмүжиннің кейінгі өмірінде ерекше маңызды рөл атқарғандығына аса мән береді. Өзінен бар-жоғы бірер жас қана үлкендігі бар баламен танысып, өмірлік дос-анда болуға ант-су ішкені, жас кезінде жолдастық қарым-қаты­настары берік болғанымен, кейін бітіс­пес жауға айналғанын Жалайыр Жамухамен арадағы байланысы­мен сабақтастырады. Ал, өмірлік сері­гі, Қо­ңырат тайпасының хас сұлуы Бөр­темен тағдырлас болғандығы бола­шақ­та ел басқаратын даңқты тарихи хан­дардың дүние есігін ашуына түрткі болғандығын автор Жаратушының берген сыйы деп есептейді.

Шыңғыс ханның жас шағында қа­лып­тасқан достасу мен қастасу қосар­ланған қарама-қайшы сипаты өмір бақи оның соңынан қалмай адами болмысын айқындап келді, дейді автор. Шын мәнінде, мұның бәрі әр адамда кездесетін әдеттегі жағдай. Дегенмен, оның жеке тұлға ретіндегі мақсаты, арман-мүддесі, үрейі, шалыс басқан қадамдарының өзі әлем тағдырына ықпал еткені шындық.

Жылдар жылжып өткен сайын ол өзінен күші басым көптеген тайпаларды тізе бүктіріп, сайын даланы кең жайлаған көшпенділердің бәрін бағындырды. Ата­ғы айдай әлемге жайылып, жасы елуді еңсерсе де ол аттан түспеді. Шыңғыс хан­ның шашақты байрағы, бір кездері көш­пенділерді алымсынбай мұрын шүйіре қараған отырықшы елдер армиясының зә­ресін ұшыра бастады. Ат тұяғымен әлем­ді дүр сілкіндіріп, Говь даласын кесіп өтіп, Сары өзеннің арғы жағасына шықты. Қы­тай жеріндегі хандықтарды талқандап, Орта Азия даласы арқылы таулы Ауған жерін басып өтіп, парсыларға шабуылдады, Үн­ді мұхиты маңында жеңісін тойлап, атақ даң­қын дүниеге паш етті.

Ол әлемді Тәңірдің жарлығына бағынуды міндеттеді

Көшпенділердің қолы, ұлы жасақ әр жо­рығында соғыс қимылдарын құрлық аралық ірі сапарға ұластырып, сан мың­даған шақырымдық кеңістікке кеңейте түсті. Шыңғыс ханның жаңаша түрдегі соғыс тәсілдері орта ғасырдағы Еуропа елде­ріндегі рыцарьлар дәуірінің келмеске кеткенін дәлелдеді. Ондай ескі тәсілдің ендігі жерде бірнеше топтарға бөлінген, темірдей қатал тәртіпке бағынған атты әс­кердің алға ұмтылатын шабуылдармен алмастырылғанын әлемге көрсетті. Ол сонымен қатар қорғаныс, бекіністің де күні біткенін дәлелдеп, ұрыс алаңында ойға кірмес тосын әрекеттерді жасап, жыл­дамдық пен алғырлықтың таңдаулы тә­сіл­дерін қалыптастырды. Шыңғыс хан өз жауынгерлерін шалғайға сапарлай жүріп, ондаған жылдарға созылған, тіпті, екі-үш буын алмасқан үзіліссіз шайқастарда күрестен қайтпауға баулыды. Көшпенді тай­палардың біріккен одағы-«Монғол» деп аталған сарбаздарының 25 жылға созылған жорықтарында жаулап алған елдері мен халықтарының саны римдіктердің 400 жылдағы көрсеткішінен әлде неше есеге асып түскен еді. Шыңғыс хан балалары мен немерелері, кейінгі мұрагерлері ХІІІ ғасырда халық жиі орналасқан, ең көп тұрғындары бар елдердің санымен де, жер көлемімен де өзге жорықшылар мен жаулап алушыларды шаң қаптырып кетті.

Тынық мұхиттан Жерорта теңізі аралығындағы барлық өзен, судан көш­­пенді сарбаздары аттарын суарды. Көшпенділер жаулап алып билік жүргізген жердің көлемін 11-12 миллион шаршы метр деп мәлімдеген амери­кандық ғалым оны қазіргі Африка құр­лығымен салыстырады да, Кариб те­ңізі аралдары елдері, Орталық Америка, Канада, Мексика, АҚШ-ты қосқандағы Оңтүстік Америка жерінің көлемінен де асып түсті деп мәлімдейді. Қар төсеніп, мұз жастанған Сібірден бастап ауа райы жұм­сақ Үнді өңірі, Пәкістанның күріш алқабынан Мажардың бидай егістігіне, Корей жерінен Балқан түбегіне дейінгі өлкені мекендейтін үш миллиардқа жуық адамнан тұратын 30-дан астам елді көшпенділер империясы бағындырды. Расында, таңданарлық бір жайт бар екен. Сол тұста көшпенді тайпалардан тұратын Монғол атты мемлекеттің өз азаматтарының саны бір миллионға жетер жетпес қана болған көрінеді. Қазіргі американдық бір ірі компанияның қыз­меткерлерінің саны бұдан әлдеқайда көп. Ал, Шыңғыс хан сарбаздарының саны жүз мыңнан аспаған. Мәселе санда емес, сапада болса керек.

Шыңғыс ханды автор қазіргі Америка өмірінің мысалдарымен салыстырып түсіндіруге тырысады. Айталық, АҚШ-ты білімді, көзі ашық саудагерлер мен бай еңбеккерлер емес, керісінше, даланың көшпенді жұрты біріктіріп, сыртқы бас­қыншы күштерден азат етіп, оларға хат танытып, негізгі заңын бекіттіріп, діни сенім-нанымына бостандық берді. Егер, көш­пенділер соғыс және әскери өнердің тың тәсілдерін жасап қолданбағанда бү­гінгі АҚШ Канададан Бразилияға дейінгі аралықта қол жинап, құрлықаралық еркін сауда-саттық ісін жүргізе алар ма еді? – деп сауал тастаған автор Шыңғыс хан атқарған өлшеусіз еңбекті тиянақты зерттеудің қажеттілігін айтады.

Шыңғыс ханның атты сарбаздары ХІІІ ғасырды дүбірлеткенде әлем елдері мен құрлықтар шекарасын жаңартып, елеулі өзгеріс жасаған екен. Жаңа ел, жаңа ұлт жасалып, пайда болды. Сан жылдардың бедерінде хандықтар мен тайпалардың басын қосып, күшті державаға айналдырды. Олар Шығыс Еуропада славьяндардың оншақты князьдықтарын, бірнеше қала­ларын Ресейге қосты. Солтүстік Азияда шығыстан Манжчурия өлкесін, батыстан Тибет пен говь даласымен жалғасқан Таң­ғыт (тангуд) елін, шығыс Түркістандағы ұй­ғыр жерін Сүн мемлекетінің қалдығымен бірге қосып Қытай елін жасақтады.

Монғолдар кезінде жерін кеңейту үшін тағайындаған шекарасының ар­қасында қазіргі Корей мен Үндістан дер­бес ел болып қалыптасқанын автор Шыңғыс ханның ерен еңбегі деп біледі. Соны­мен қатар, көшпенділер құрған империя айналасына, жалпы әлем елдері үшін жаңа өркениет жолымен дамуына зор үлес қосқанын айтады. 1162 жылы Тэмүжин шыр етіп дүниеге келгенде көрші елдер ғана болмаса, дүниежүзі ғалам­шардағы өзге өркениеттен мүл­де бейхабар еді. Қытайлар Еуропа, еу­ропалықтар қытай туралы естімеген, олар бір-біріне барысып-келіспеген заман болған. Ал, Шыңғыс хан мәңгілікке көз жұмған 1227 жылы аталмыш елдер сауда-саттық қатынасын жасап, қазіргі дипломатиялық байланыстың негізін қалаған. Ол жоғары дәреже, мұрагерлік билік, текті тұқым секілділерді пір тұтатын феодалдық жүйені жойып, жеке тұлғаның еңбегін, әділдігін, жеткен жетістігін негізге алатын жаңа құрылымды дүниеге әкелді. Жібек жолы бойындағы сауда-cаттық көңілсіз мүлгіген мекендерді оятып, тарихи ірі еркін сауда орталықтарына айналдырды.

Шыңғыс хан жұртшылыққа салына­тын алымдардың бәрін төмендетті, шипа­­герлерді, ұстаздарды, діндарларды, ағар­тушылық қызметтерді салықтан толық­тай босатты. Санақ, есеп-қисап, тізім жұмыс­тарын жүргізетін болып, тұңғыш рет еларалық почта қызметі – лау ісін ұйымдастырды. Көшпенділер империясы дүние-мүлік, құнды заттар мен байлықты жинап қою үшін ғана емес, оны сауда айналымына түсіру үшін көп мөлшерде тарату, бөлу жұмыстарын жасаған көрінеді. Ол әлемде тұңғыш рет халықаралық заңды қабылдатып, барлық адамның мәңгілік көк аспан Тәңірдің жарлығына ғана бағынуын міндеттеді. Көптеген диктаторлар өздерін заң-зәкүн атаулыдан жоғары қойса, Шың­ғыс хан қабылдаған заңы мен жарлығына алдымен өзі сөзсіз бағынып, оның алдында биік дәрежелі қол­басшыларды, ел бастаған нояндарын қа­раша халықпен, қатардағы малшымен тең деңгейде ұстады. Дәл сондай талапты барлық дең­гейде қатал қойып, қадағалай білді. Түр­лі ұлттарды тегіне, дініне қарап алалаудан аулақ болды. Әділеттікті бәрінен бірдей тең талап ете отырып, жал­пы­халықтық жарғы, ережелерге бағын­дырды және жерін, елін қастерлеуді тапсырды, дінге сену еркіндікті иеленуіне кедергі жасамады. Заң мен жарлықты құрметтеуді орнықтырды, адамның тәні мен жанын қинауға қарсы болды де­генді автор ерекше атап көрсетеді. Расында, Шыңғыс ханның сатқындықты кешпейтіні, соғыс кезінде де елшіге, ара ағайынға, бітімгерге тиіспегені, оларға дипломатиялық ерекше мәртебе бергені тарихи шындық. Осылайша, Шыңғыс хан көшпенділер құрған ұлы империяның іргетасын мықтап қалағандықтан өзінен кейін 150 жыл бойы күшті мемлекет ретінде әлемге кең құлаш жайды. Келесі ғасырларда ыдырап тарай бастағанымен оның үрім-бұтағы, мұрагерлері бірнеше елге бөлінген мемлекеттерді – Ресейді, Түрік елдерін, Үндістанды, Қытайды басқарып келгені белгілі. Олар әр елде «император», «хан», «сұлтан», «шах», «әмір» және «далай лама» деген атаулармен билік жүргізген. Жалпы, Шыңғыс мұрагерлері ұлы держава ошағының алаулы отын жеті ғасыр бойы өшірмеген. Британдықтар Баһадүр Шах II-ні жаулап, екі ұлы мен немересінің басын алғанға дейін «Моғолдар» деген атаумен Үндістанды бас­қарғаны бізге мәлім.

Шыңғыс ұрпақтарының Қазақ хан­дығы мұрагерлерін, төрелерді айтпа­ғанның өзінде кешегі Бұхара әмірі Әлім ханның өзі 1920 жылы большевиктік қызыл армия жендеттерінің салдарынан биліктен айырылғанға дейін Өз­бекстанды биледі. Шыңғыс ұрпағы Әли­хан Бөкейханов та большевиктердің қанды қырғыны болмағанда «Алаш туы астында күн сөнбесе сөнбес» еді.

Кеңес Одағы ұлы қаған есімінің ұлықталуынан қорықты

Қаншама жорықшылар мен жаулап алушыларды тарих кешірмегенін, өмі­рінің соңында қиналып жан тап­сырғанын айтып тауысу мүмкін емес. Ескендір Зұлқарнай 33 жасында Вавилионда белгісіз себептің салдарынан қайтыс болған соң қызметшілері оның отбасы мүшелерін қырып, иелігіндегі жерлерін тартып алған. Юли Цезарьды өз серіктері мен бұрынғы жақтастары Рим сенатының сарайында пышақтап өлтірген. Бонапарт Наполеон қыруар қастандық пен зұлымдықты, көтеріліс пен қақтығыстарды жеңсе де өмірінің ақырғы сәтінде дүниенің қайсы бір түкпіріндегі иен аралда жападан жалғыз жіпсіз байланып, ішқұса болып көз жұмған. Ал, Шыңғыс хан алпыстың асқарын бағындырып жетпіске таяған шағында өзі үшін жан беруге серттес­кен, батыр текті адал сарбаздары мен сар­дарларының арасында, ет-жақын туыс­тары мен қимас дос-жарандарының ортасында, «өз үйі өлең төсегінде» (көш­пелі хан ордасында) Тәңірден тіке­лей келген ажалымен қайтыс болған.

Таңғыт елін бағындырған жорықта 1227 жылы жазда Сары өзен бойында Шыңғыс хан о дүниеге аттанған. Оның өлімінің се­бебін көп жылдар бойы құпия сақтауының салдарынан түрлі болжамдардың, аңыз-әпсаналардың таралуына жол берілген. Оларды уақыт өте келе тарихи дерек іс­петті түсінетіндер пайда болды. Көшпенді тайпалардың біріккен мемлекеті – Монғол еліне келіп саяхат жасаған еуропалық алғашқы елші Плано Карпинидің жазуына қарағанда, Шыңғыс ханға аспаннан жай түскен. Шыңғыс немересі Құбылай-шешен ханның тұсында Монғолияны шарлаған Марко Поло оны тізесіне қадалған садақ оғының салдарынан көз жұмды деген. Кейде әлде бір дұшпан қастандық жасады делі­неді. Тағы бір көркем шығармада Таңғыт (тангуд) ханының жасаған дуасынан өлді деп суреттейді. Ал, қазақтың атақты жазушысы Әбіш Кекілбаевтың шығармасында әлде бір әйел төсек қатынасы кезінде оның жыныс мүшесін алмаспен тіліп жіберген етіп бейнелегені мәлім. Алайда, профессор Жак Уэтерфорд осы тақылеттес орынсыз бол­жамдардың бәрін еш негізсіз дүниелер деп түбегейлі жоққа шығарады. Шыңғыс сарбаздары оның мүрдесін туған жеріне жеткізіп құпия түрде жерлеген. Оның басына ешбір белгі қоймады. Ол тұстағы көшпенділер дәстүрі бойынша өлген адам­ның денесінен ұшып шыққан шыбын жан ғана қастерлі «аруақ» саналған. Ал, сүйегі құмға сіңіп, өзі жаралған то­пыраққа қайтадан айналуы тиіс еді. Ақыры, солай болды да. Ұлы қағанның мүрдесі дәл қайда жерленгені әлі күнге дейін құпия болып қалды. Аңыз-әпсана бүгінге дейін жалғасып келе жатқанын профессор да тілге тиек етеді.

Ең көп тараған әңгіме ұлы қағанды жерлеу рәсімін бақылаған сарбаздар қырық күн бойы жолда ұшырасқан жандардың бәрін қырып тастаған де­генді баян етеді. Жерленген жерді 800 атты әскер шауып өтіп тегістеген. Құпия сырды ашпау үшін кейін сол сарбаздар да өлтірілген көрінеді. Қалай болғанда да сол құпия сыр сегіз ғасыр бойы сақталып келеді. Шыңғыс империясының күллі құпиясы сонда секілді көрінетіндігіне ерекше назар аударған профессор ұлы Монғол хандығы ыдырағаннан кейін жат­жұрт әскерлері елдің көп бөлігін жаулап алса да дәл сол Тэмүжин көмілген мекенге ат ізін салмағанына қайран қалады. Кейін монғолдар будда дінін қабылдаса да, сол өңірге ешбір шіркеу, ғибадатхана салынбады.

Кеңестік Ресей отаршылары ХХ ғасырда Шыңғыс хан есімінің аталуына тыйым салып, рухани биік сананың оянып кетуінен, ұлтшылдықтың өріс алуынан өлердей қорықты. Оның туған өлкесін жергілікті әкімшілік жүйесінен шығарып, үкімет құзырына берді де оны Мәскеу өз бақылауында ұстады. Кеңес отаршылары Шыңғыс ханның сүйегі жерленуі ықтимал жерлердің айналасын жабық зона етіп жариялаған. Коммунистік режим тұсында аталған мекенге ағылатын қозғалысты шектеу үшін Ұланбатырмен арасында жол да сал­маған. Онымен қоймай, сол аралыққа кеңес армиясының әуе шабуылының әскери бөлімін орналастырып, айналаға күзет қойдырған. Ол жерде кеңес армиясы жауынгерлері әскери жаттығу жасайтын болған.

Автордың пайымдауынша, монғолдар жаңа техникалық жетістік ойлап таппады, жаңа дінге де бет бұрмады, азын-аулақ әдеби кітап шығарып, драмалық пьеса сахналады демесең әлемді елең еткізер бидайдың жаңа сортын да жасамады, дәстүрлі мал шаруашылығының өзінде тың тәсілдер ойлап таба алмады. Қолөнер шеберлері тым құрығанда мата, пұл да тоқымайды, темір ыдыстар жасамайды, тіпті, нан да жаппайтын жұрт болды. Қыштан құмыра жасап, кесе, табақ дайындауды да білмеді. Сурет жобалап, құрылыс тұрғызбады. Сөйте тұра, әскери күшпен өркениетті елдерді жаулап бағындырды, олардың небір шебер жандарын топтастырып дарын-қабілеттерін ғасырлар бойы молынан пайдаланды дейді.

Шыңғыс ханнан қалған елдегі мұра негізі көпірлер ғана. Сарбаздары мен зат-тауарлар, қару-жарақтар тиеген көліктерін жүздеген өзендер арқылы бөгетсіз өткізуге көпірдің атқаратын рөлі нөпір болғандықтан шығар. Осының өзінен-ақ, көшпенділер сыртқы әлеммен зат-тауардан гөрі идея алмасуды артық санағанын аңғаруға болады.

Кезінде монғолдар неміс шахтерлерін Қытайға, қытай дәрігерлерін Парсыға апарған. Осылайша, мәдени құндылық атаулының бармақтайының өзін әлем­ге паш етумен өтті. Барған жер­ле­рінде кілем тө­сеуді үлгі етіп орнық­тырды. Лимон мен сәбізді Парсы жері­нен Қытайға, кеспе көже мен шай­ды қытайдан Батысқа апарып таныстырған. Париждің ұсталарын ауасы құрғақ Қарақорым қаласына әкеліп су бұрқақтарын жасатқан. Ағылшын ақсүйектілерін ұлы жасақ сарбаздарына тілмаш етіп алып, саусақтың табын пайдаланатын қытайлық тәсілді пар­сыларға енгізген. Сонымен қатар, қытай жерінде христиан шіркеулерін, парсы жерінде буддизм ғибадатханаларын, Ресей жерінде ислам мәдениетінен, құ­ран­нан сауат ашатын медреселер ашып, оны қаржыландырған. Мұның бәрін автор көшпенділер әлемнің жартысын жауласа да түрлі елдер арасында мәдени-ағартушылықты таратуда да айтарлықтай тарихи үлес қос­қандығымен түсіндіреді.

Шыңғыс хан құрған империяның мұрагерлері зат-тауар тасымалдау логис­тикасын қалыптастырумен қатар сол тұста болмаған жаңа өнімдер де жасаған дей­ді. Қытай, парсы, еуропа ұсталары мен шеберлерінің жасаған түрлі оқтарға қол­данылатын дәрілерін араластырып, отты допшалар жасаған. Оны еуропалықтардың мыс қоңырау жасайтын тәсілдерімен қосарлап жаңа технология ойлап табула­рының арқасында кейін тапаншадан бас­тап, қанатты зымыран жасауға дейінгі жетістіктің жолын ашқанын мысал ретінде келтіреді. Барлық жасалған өнімдерде өзіндік сыр-сипаты болатыны белгілі. Ал, көшпенділер сол кездің өзінде өзгенің жасаған заттарының басқаша баламасын істеп, оның технологиясын жетілдірудің жолын іздеді дейді.

Монғолдар сол тұста саяси-экономи­калық, рухани-мәдени кеңістікте ха­лық­аралық сипаттағы іс-қызметтер жүр­гізгендігіне назар аударады. Олар дү­ниені жаулап алумен ғана шектелмеді. Еркін сауданы өрістетті, жалпыға ортақ халықаралық заңдылықтарды қалып­тастырды, барлық тілдерде оқуға, жазуға болатын ортақ қаріпке негізделген бүкіл­әлемдік тәртіп орнатуға тырысты. Шың­ғыс қағанның немересі Құбылай хан әлемнің әр тарабында қолдана беруге жарамды қағаз ақша жасатты, жаппай сауат ашуды көздеп, негізгі білім беретін бастауыш мектептер ашуды қолға алды. Бұрынғыдан да жетілдірілген онмың жылдық күнтізбе жасауды бастап, ірі көлемде жер картасын да дайындаған. Олар саудагерлердің көшпенділердің ұлы империясына құрғақ құрлық ар­қылы келулерін барынша қолдады. Сауда-саттық пен дипломатиялық қа­рым-қатынасын кеңейту мақсатымен теңіз жолдарымен өз барлаушыларын Афри­каға дейін аттандырған.

Монғол тайпаларының барған жерлері тек қана өртке оранып, күйреуімен ғана көзге елестетіп үйренген оқырмандарды про­фессор Жак Уэтерфордтың кітабы таң­дандыруы да ғажап емес. Мәдени қарым-қаты­нас пен сауда-саттық, өркениеттік барыс-келіс Шыңғыс мұрагерлерінің арқа­сын­да кеңейді дегенді дәлелдеуден автор еш жалықпайды. Олар Еуропадағы рыцарьлық жүйені бұзды. Қытай мен ислам елдерімен салыстырғанда кедейшіліктің қа­мытын көп киген еуропалықтарды жаулап алуды мақсат етпеді, олардың қалалары мен қалашықтарында тонауға тұратын да айтарлықтай байлық жоқ еді, дейді, автор.

Венеция саудагері Марко Полоның отбасы арқылы орныққан қарым-қаты­настың пайдасын Еуропа көрді, өзара діндарларын, саяхатшыларын алмас­тырып тұрды. Саудадан түскен мол табыстың арқасында еуропалықтар бұ­рынғы мәдениетін жандандырып, қайта дәуірлеуді бастағанымен ең бастысы, шығыстан баспа технологиясын, отты қару-жарақ, компас, шот секілділерді алып қолданды. Ағылшын ғалымы Рожер Баконның жазуына қарағанда, ХІІІ ғасырда монғолдар әскери өнерде ғана емес, ғылымда да табыстарға жеткен көрінеді.

Көшпенділердің ықпалымен орта ғасырлық қайта дәуірлеуде техника, тех­но­логия, әскери-соғыс, киім-кешек, сауда-саттық, азық-түлік, өнер, әдебиет, музыка секілді салалар бойынша еуро­палықтардың тыныс-тіршілігіне елеу­лі өзгерістер енді. Еуропалықтар көш­пенділер тоқыған матадан шалбар мен күрте киіп, бұрынғы жалаңбұт жа­мыл­ғыларынан құтылып, бойларын бүтіндеді, ұятты жерлерін толықтай жапты. Музыкада да бұрынғыдай саусақпен сым тартқылап қана қоймай, енді ішекті аспапты егеп үйренді (скрипка). Сурет өнерінде де жаңа леп байқалды. Еуропалықтар көшпенділердің ұран салып, бір-біріне дем беретін үрдісін де жатсынбай қабылдады. Осының бәрін жетік білгендіктен ағылшын жазушысы Жеффри Чосер «Кантрбюр тарихы» атты туындысын Азия қыраны – Шыңғыс ханға арнаса керек. Қайта дәуірлеу тұсындағы білімдар ғалымдар көшпенділер жайында осылай жазып жатқанда әлемнің тең жартысы оларды әлі күнге дейін қанға қызған жабайы тайпалар деп есептейтіндігіне автор аса таңданыс білдіреді. Жеффри Чосер немесе Байрондардың британдықтардың санасына сіңірген Шыңғыс хан мен оның қалың қолы туралы бейнелеулері расында, қазіргі түсініктен басқаша. Көшпенділер сарбаздарын алтын мен ақша тонаушы, сұлу аруларды зорлаушы етіп көрсету қазіргі көркем фильмдер мен әдеби туындыларға тән үрдіс болса керек.

Бүгінде Шыңғыс ханның портреті де көбейген. Алайда, ол көзі тірісінде еш қашан өзінің суретін салдырып, тиын-мәнеттерге атын жаздырып, қазіргі кейбір диктаторларша ескерткіштерін тұр­­ғыздырған жоқ. Шыңғыс ханның қазіргі суреттерінен біз танымнан гөрі күдік-күмәнді көбірек көреміз. Қы­тайлар байсалды қарияны салса, парсы суретшілері таққа жайғасқан түрік сұлтандарынша сұсты етіп бейнелейді.

Жалпы, Шыңғыс хан мен оның даңқты империясы жайындағы мәліметтердің аса құпия жағдайда сақталып келгендігі тарихшылар үшін елеулі қиындық тудырып келеді. Тарихшылар үшін ол туралы зерттегенде, жазғанда негізге алатын нақты дереккөздер салыстырмалы түрде өте аз. Мон­ғол қолда­рының жаулап алған қалалары, олардың алдында тізе бүгіп, жеңілген армиялардың тізімі секілді деректер кездесуі мүмкін. Ал, дәл Тэмүжиннің ата-тегі, мінез-құлқы, арман-мүддесі, жеке өмірі туралы нақтыланған дерек тым сирек. Шыңғыс хан дүниеден озғаннан кейін оның ет жақындарының бірі әлем әміршісінің жеке өмірі жайында жазып, оны құпия түрде сақтаған деген әңгімені қытай, парсы ғалымдары кезінде көп жазған. Алайда, оны әзірге ешбір ғалым дәлелдей қойған жоқ. Шыңғыс хан қайтыс болғаннан кейін жүз жылдан соң парсы тарихшысы Рашид-әл-Они монғол әрпімен, көне монғол тілінде жазылып сақталған деректі шежіре бар деп мәлімдеген. Ханның қатаң бақылауындағы жазбаны көруге және монғолша түпнұсқасын оқып ұғуға қабілетті айтулы ғалым шет жұрттарда болмады. Монғол билігі құлап, ыдырағаннан кейін әлгі құпия шежіре туралы сөз де ұмытыла бастаған. Тіпті, оны жай бір аңыз-әпсанаға балаушылар да табылды.

Суретшілер Шыңғыс хан портретін өз қиялдарымен әртүрлі етіп салғаны секілді жазушылар мен ғалымдар да сол жолмен жүрді. Корей, Жапоннан бастап, Армян ғалымдарына дейін Тэмүжиннің өмірін аңызға айналдырып, тым әсірелеп жіберген деген қорытындыға келеді, профессор.

Сенімді әрі дәл ақпарат болмаған соң өз болжамдары мен қорқыныштарын ғана айтқаннан аса алмасы анық қой. Жүз­­деген жылдар өткен соң Ескендір, Цезарь, Чарли Маше, Наполеондардың жа­саған жауыздықтары мен отарлаудағы жетіс­тіктерін атқарған тарихи рөлімен салыс­тырып жазғандар көп болды. Ал, Шыңғыс хан мен көшпенділер жасаған жағымды істер ұмытылып, керісінше, оның қатыгездігін, жауыздығын біржақты әсірелеген дүниелер басым. Соның салдарынан Шыңғыс хан деген қаныпезер жендет, мейірімсіз қатал, жабайы жыртқыш іспетті теріс ұғым қалыптасқан. Тек оның өзі ғана емес, ұр­пақтары да, жалпы азиялықтардың бәрі мә­дениет пен өркениеттен жұрдай тағы жандар секілді жалған бейне еуропалықтардың санасына сіңіп кеткен.

ХVІІІ ғасырдың соңында сахналан­ған Вольтердің «Жетім қытай» атты драмасын автор мысалға келтіреді. Шыңғыс ханның қытай жерін жаулағаны туралы баяндалатын пьесада қанға тоймайтын жауыз бәрін қырып, Азия даласын аңыратып иен тастаған делінеді екен. Өнер туындыларының өзінде екі жаққа алма-кезек ауытқу болғанын Чосердің Шыңғыс ханды мақтауға сөз тап­па­ғанымен, Вольтердің жамандағанда жер­­мен жексен еткендігімен түсіндіреді.

Шыңғыс хан тайпалары «тартар», «татар» «моғал», «моғол», «моал» және «монғол» деген бірнеше атаумен айтыл­ғанымен, шын мәнінде оның құрған империясы көп ұлттар мен ұлыстан тұратын көшпенділердің біріккен мемлекеті болатын. Шет жұрт осы атаулардың бәрін жағымсыз мағынада кемсіткен сыңайда көбірек қолданды. ХІХ ғасырда Батыс ғалымдары азиялықтар мен Америка құрлығының байырғы тұрғындары үндістерді кемсіту үшін «монголоид» деген атауды ғылымға енгізді. Өздерін ақ нәсілді, асыл текті «еуропеид» деп атады. Егер, әлдебір «еуропеид» әйел жарымес немесе мүгедек бала тапса оның арғы тегінде монғолдың қаны бар, Шыңғыстың сарбазы зорлап кеткен деген «диагноз» қояды екен. Мейлі, оның түр келбеті «монголоид» болған күннің өзінде бәрі Аллаға ғана аян дүние ғой.

Сионистер мен ұлтшыл-шовинистер де монғолдарды парсыша «моғол» деп атап кемсітіп келгені аян. Жалпы, сәтсіздіктің бәрін монғолдардан көретін үрдіс бір кездері әлемде қалыптасқан. Орыстар батыстық техника мен жапондық армияның қуат­тылығына жете алмағандығын Шың­ғыс хан мен татар шапқыншылығынан көрген. Парсылар да көрші елдерден артта қалып қойғандығын монғолдар ашқан соғыстың салдарына жапқан. Сол сияқты қытайлар жапон мен еуропалықтарға жете алмағандарына, үндістандықтар ағыл­шындардан жеңілгеніне, ХХ ғасырда араб саясаткерлері американдықтардан бұрын атом қаруын жасай алмай қалғандықтарына тағы да монғолдарды кінәлі санаған. Егер, монғол сарбаздары араб кітапханаларын өртемегенде, қалаларды күйретпегенде олар бәрін жасап тастағандай екен. Аме­рикандықтар 2002 жылы бомбаның асты­на алып талибандарды Ауғанстаннан қуып шыққанға дейін тәлібтер сол өлкені сегіз ғасыр бойы мекендеп келе жатқан хазарларды Шыңғыс ханның тұқымы бол­ғандықтары үшін аямай жазалаған. Саддам Хуссейн ирак халқына арнаған соңғы сөзінде американдықтарды монғолдарға ұқсатып, айыптаған. Саясат пен ғылымда, жалпы зерттеушілердің пайымында Шың­ғыс ханның шынайы тарихының беті ашылмай құпия күйінде қала бергені кітапта жан-жақты көрініс тапқан.

«Монғолдың құпия шежіресі» атты кітап түріндегі жазба ескерткіш те атына заты сай болып жылдар бойы жасырын сақталды. Шыңғыстың кей­бір құпиясын ашып, ол туралы дерек­тер­дің шет жағасын суыртпақтауға ХХ ғасырда зор мүмкіндік туды. Ол, ханның өмірдерегін баяндаған қолжазбаның табылуы. Негізі ғалымдар арасында монғолдарды менсінбейтін, теріс түсініктегі жандар болғанымен Шыңғыс хан туралы тарихи жазба бар дегенді ешқайсысы жоққа шығармайтын. Ақы­ры, ХІХ ғасырдың соңында қытай «хан­жысымен» таңбаланған жазба Бейжіңде табылады. Ғалымдар қытай жазуын танып оқығанымен сөздерін мүлде түсі­не алмады. ХІІІ ғасырдағы көш­пенділер сөйлескен тілді қытай қарпіне түсіргендіктен ұғу мүмкін болмады. Ғалымдар әр тарау сайын кездесетін қы­тайша түйіндемелерін ғана оқиды, ал, кітаптың мазмұнына толық ене алмайды. Сондықтан, оған құпия шежіре деп ат қойған.

Құпия шежірені монғолдардың өзі Сталин тұсында зерттеуге бара алмады. Себебі, бәрін билеп-төстеген компартия оны ғылыми-коммунизмге жат мазмұнға теліген. 1953 жылы Сталин өлген соң жылымық орнады және 1961 жылы Мон­ғолия БҰҰ-ға мүше болды. 1962 жылы Шыңғыс ханның туғанына 800 жыл толды. Мемлекет басқаруындағы екінші тұлға болып табылатын Д. Төмөр-Очир мерейтой құрметіне ұлы қағанға арнап Онон өзені жағасына ескерткіш соғу туралы шешім қабылдайды. Шыңғыс ханның 9 тұғырлы ақ туларын бейнелеген почта маркасын басып шығарады (Тоғыз тудың ішінде қазіргі қазақ руларының да байрақтары бар).

Көшпенділер империясының тарихи рөлін, жағымды және жағымсыз тұс­тарын талдаған ғылыми конференция ұйымдастырылады. Оған бүкіл монғол зор тебіреніспен қуанып, рухы көтерілді. Ал, орыстар үрке қарады. Кеңестік Ресей көршісінің бұл әрекетін ұлтшылдықты, жауыздықты дәріптеу деп сөкті. Кеңес одағы өзінің соңынан ерген Монғолияның дербес саясат ұстанып, Қытай жағына шығып кететіндігінен қатты қорықты. Компартия басшылары Д.Төмөр-Очирды ұлтшыл деп айыптап алдымен лауазымнан босатып жер аударды. Кейін КГБ жендеттерін жіберіп балтамен шауып өлтіртті. Партия ішіне тазалаулар жүргізген монғол коммунистері кейін ғалымдар арасынан «анти-коммунистерді», «қытай тың­шыларын», «бүлікшілерді» топ-то­бымен тауып, белгілі археолог-ғалым Х. Пэрлээні Төмөр-Очирдың ұстазы әрі Шыңғыс империясының тарихын құ­пия зерттеуші деп айыптап, абақтыға жапты.

Шыңғыс хан тарихына қатысты қандай бір ілік тапса болды, олар ұстаздарды, тарихшыларды, суретшілерді, ақындарды, әншілерді аяусыз жазалап жатты. Олардың көбіне жанама түрде жаза қолданды. Айталық, лауазымды қызметтерінен алып тастайды, мүлде жұмыссыз тентіретіп жібереді, қыстың қақаған аязында отбасымен пәтерден қуып шығарады, тіпті, дәрігерлік көмек те көрсетілмейді. Қаладан шығарып, ең шалғайдағы ауылдарға жер аударады. Осы «тазалық» кезінде шашақты байрақтың біржолата жоғалғанына автор еш шүбә келтірмейді. Ал, соған қарамастан Ресейдің өзінде, АҚШ-та, Германияда, Францияда және Мажарстанда ғалымдар «Монғолдың құпия шежіресін» зерттеуді, оны көне көшпенділердің белгісіз тілінен қазіргі монғолшаға аударуды жалғастыра берген. Осылайша, 1970-жылдары көне монғол тілін зерттеуші, Австралия ғалымы Игор де Рахевилцтің жетекшілігімен жан­кешті зор ғылыми талдау еңбектің нәти­жесінде құпия шежіренің бірінші тарауы монғол және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Осы тұста АҚШ ғалымы Фрацис Уэдман және Кливес тағы аударма нұсқасын жасағанын 1982 жылы Гарвард университетінің баспасы кітап етіп шығарды. Олар шежіренің кілт сөздерін аударумен қатар деректерге түсініктеме жасаған. Аталмыш ғалымдар осындай күрделі еңбекті жасау үшін алдымен ХІІІ ғасырдағы көшпенділер мәдениетімен терең сусындаған. Соның арқасында шежіренің тарихи мазмұнымен қолжазбаның қыр-сырын бүге-шігесіне дейін түсініп аударған екен. Оны аудару үшін әлем ғалымдары оқиға болған ұлы далаға келіп, оны көзбен көріп, жүрекпен тануды әрдайым естен шығармауды ескертумен келеді. Ал, профессор Жак Уэтерфордтің «Қазіргі әлемнің негізін салушы ұлы император Шыңғыс хан» атты кітабын оқып шыққан сәтте-ақ, оның кейіпкерін расында, жасампаз тұлға екен-ау деген ойда қаласың.

Қуандық ШАМАХАЙҰЛЫ,
ҚР мәдениет қайраткері,
халықаралық журналист
ult.kz