Патшалық билік құлағаннан кейінгі Қазақстан
Қарсы шыққан жұмысшылар, сарбаздар, кедей шаруалар өздерінің билік органдары – Кеңестерді құрды. Буржуазия және буржуазияланған помещиктер төңкерістің жеңісін пайдаланып, билікті өз қолдарына алды және Уақытша үкіметті құрды, сонымен қатар сол жерлерде, соның ішінде ұлттық шет аймақтарында органдарды құрастырды. Қазақстанда үстемшілдікті ұстап қалу үшін және бөлек мемлекеттік, үкіметтік мекемелерге «демократиялық келбетті» беру үшін Уақытша үкімет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық, сонымен қатар ұлттық саясатты өзгертпей, олардың атын өзгертті де, кадет және эсерлер партиясына жататын бұрынғы патшалық шенеуніктер санынан шыққан комиссарларды, сонымен қатар ұлттық-либералдық қазақ зиялыларының бөлек өкілдерін облыстар мен уездердің басына қойды, (А. Бөкейханов, М. Тынышпаев, А. Бірімжанов және т.б.). Ақпан төңкерісінің жеңісі уақытында Минск қаласында болған, қазақ ұлттық зиялылының көшбасшысы А.Бөкейханов «Жаңартылған Ресейдің азатты азаматтары – қазақтарына» жолдауымен сөз сөйледі. Сол жолдауда былай айтылған: «...Жаңа құрылысты және жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтар бірігу керек. Жаңа құрылысты қолдайтын барлық ұлттармен қарым-қатынаста жұмыс істеу керек. Біздің ұранымыз – бірігу және әділеттілік. Жер мәселесін тез арада талқылаңыздар. Біздің ұранымыз – «демократиялық республика» мен жер мал шаруашылығы мен егіншіліктен табыс алатындарға берілсін»1. 25—28 наурызда өкіл ретінде ол кадет партиясының VII съезд жұмысына қатысты. Аграрлық мәселесін талқылаған кезде, сөз сөйлей отыра, А.Бөкейханов заңсыз тартып алынған жерлерді қазақтарға қайтаруын талап етті. 1917 жылдың Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстан саяси шоғырында Уақытша үкімет органдары мен жергілікті Кеңестері қатарында үшінші күш ретінде облыстық және уездік қазақ комитеттерінің желісін құруда «қазақтарға бірігу қажет ...» тезисі өз бейнесін тапты, ал келешекте Ресейлік Демократиялық Республика құрамында Қазақ ұлттық автономиясын ұйымдастыру идеясына жетті. «заңсыз тартып алынған (патшалықпен) жерлерді қазақтарға қайтару» тезисі бірыңғай қазақ мемлекет құрамындағы барлық байырғы қазақ жерлерін жинау идеясына жетті. Ақпан кезеңінен кейін қоғамдық-саяси дамудың түбегейлі сұрақтары бойынша ұлттық-либералдық қозғалыстың көшбасшылары Уақытша үкіметтің жағына ауысты. Оларда Уақытша үкіметтің оппозициялық Кеңес органдарына деген теріс көзқарас қалыптасты. Билікке ұмтылған әр түрлі күштердің бірігіп нығаю және топтану процесі өріс алғанда, қоғамдық-саяси жағдайдың көрінісі сондай болды. Қазақстан тұрғындарының барлық топтарын төңкеріс қозғалысқа әкелді. Петроград Кеңесіне арналған көптеген жеделхаттарда және митинг пен жиналыстардың бұрыштамаларында еңбекші елдер патшалық жек көрушлік жүйесін жойған жұмысшылар мен сарбаздарға ризашылықтарын білдірді. Төңкерістің бірінші күндерінде ұйымдасқан Петроград, Мәскеу және басқа Кеңестер Уақытша үкімет билігін құлату үшін және өз қолдарына алу үшін әжептәуір мықты болды, бірақ олардың басшылары Уақытша үкіметпен келісім жасауға бейімді болды, ақыр аяғында осы билік соңғының қолына ауысты. Қосөкіметтің шын мәнінде қалыптасуы Ақпан төңкерісінің ішкі қайшылығын, елдегі қоғамдық-саяси жағдайдың ауытқушылығын, барлық өкіметке немесе империалистік буржуазия мүдделерін және оның одақтастарын қорғаған Уақытша үкіметке немесе жұмысшылар мен еңбекшіл шаруалардың, яғни әлеуметтік және ұлттық жәбірленуден зардап шеккен елдің көп тұрғындардың төңкерістік-демократиялық өкіметі болып есептелінетін Кеңестерге ауысу шарасыздығын бейнеледі. Қазақстанда 1917 жылы наурызда Уақытша үкіметтің жергілікті органдары - кәсіпкерлер, көпестер, шенеуніктердің мүдделерін бейнелеген облыстық және уездік атқарушы комитеттер барлық жерде құрылды. Осылай 1917 жылы 4 наурызда Петропавлдың буржуазиялық топтары эсерлердің және меньшевиктердің әділ басшыларымен бірігіп қоғамдық қауіпсіздіктің коалициялық комитетін құрды, сол комитетке Петропавл уезінің ірі көпестері Черемисков, Казанцев, Нагаткин кірді. 1917 жылы 3 наурызда Көкшетауда көпестер мен шенеуніктердің жиналысында уақытша коалициялық комитет сайланды және уездік съездің шақырылуына дейін уездік өкімет органының міндеттерін соған жүктеді. 1917 жылы 5 наурызда Семей қаласында қоғамдық ұйымдар мен әскердің облыстық атқарушы комитеті құрылды. Наурыздың бірінші күндерінде Өскемен қаласында атқарушы комитет құрылды. 1917 жылы 9 наурызда «Семей атқарушы комитеінің бюллетені» Зайсан, Павлодар және Көкпектіде Уақытша үкіметтің уездік атқару комитеті – жергілікті органдарының ұйымдастырылуы туралы хабарлады. Буржуазия және шенеуніктер өкілдері өкімет органдарын Қазақстанның көптеген басқа қалаларында да басқарды. Қазақстан облысы мен уездерде Уақытша үкіметтің сенім тірегі казак комитеттері болды. Қазақстанның көптеген қалаларында ірі дүкендері мен сауда мекемелері бар татар, өзбек, ұйғыр көпестері «мұсылман», «татар» және тағы басқа комитеттер мен құрылтайларға бірікті. Буржуазиялық және шағын буржуазиялық итермелеудің саяси партиясын қолдайтын, кулактар, казак басшылар, қазақ ауылының белгілі бай бөлігіне сүйеніп, Қазақстандағы Уақытша үкіметтің жергілікті органдары, еңбекшілерді тонауын жалғастырды, империялық соғыстың ауыртпашылығын соларға жүктеді. В.И.Ленин анықтамасы бойынша орталық мемлекеттік өкімет шығарған заңға емес, ал төңкерістік тартып алуға, төменгі топтардағы халық санының тура бастамасына сүйенген жұмысшылар мен шаруалардың төңкерістік-демократиялық диктатурасын ұсынған жұмысшылар, сарбаздар және шаруа депутаттарының Кеңестері елде, соның ішінде Қазақстанда да екінші өкіметі болып саналды. Қазақстанда жұмысшылар және сарбаздар депуттарының кеңесі орталық аудандарға қарағанда сәл кеш пайда болды – 1917 жылдың наурыз айында бірауақытта олардың бірігу процесі жүрді. Жұмысшылар мен сарбаздарға қарағанда шаруалық депутаттар Кеңесінің ұйымдасуы 1917 жылдың мамыр және маусым айында пайда болды. Қазақстандағы қос өкіметте арнайы еркшеліктер болды: жерлердің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайымен шарттасылған ерекшеліктер, оның көпұлттық және негізінен шағын буржуазиялық тұрғындарымен, Сібір, Орынбор, Орал және Жетісу казак әскерлерінің орналасу ерекшеліктері. Қазақстан Кеңестері өздерінің пайда болған сәтінен бастап, әсіресе жұмысшылар және шаруалар депутаттарының Кеңестері интернационалдық болды. Оған орыстар, қазақтар, украиндар, татарлар, ұйғырлар, өзбектер және басқа халықтардың өкілдері кірді. Сарбаздар депутаттарының Кеңестеріне көбінесе орыстар, украиндар, аздап татарлар да енді. Қазақстан Кеңесінің жетекші рөлі көбінесе шағын буржуазиялық партияның, негізінде – әлеуметтік-төңкерістік партияның құрамында болды. Бұл большевиктердің әлсіздігі мен аздығы, жергілікті жұмысшылардың аз ұйымдасуы және саяси дүмбілездігі, Қазақстан дамуының әлеуметтік-экономикалық деңгейінің төмен болуымен түсіндірілді. Уақытша үкімет жергілікті органдардың қалыптасу және елдегі Кеңестердің кең желісін ұйымдастыру кезеңінде (1917 ж. наурыз-сәуірдің басы) буржуазия мен төңкерістік демократияның күштері арасында белгілі өзара түсіністік болды, нығайтуға үрдісі бар атқарушы комитеттер мен жергілікті Кеңестер арасында тұрақсыз келісім орнады. Атқарушы комитеттер мен Кеңестер орындарында патшалық әкімшілікті жою бойынша бірлескен жұмыстарды жүргізді, саяси тұтқындар мен жер аударылғандарды босатты, халық шаруашылығының кідіртуге болмайтын мәселелерін шешуге тырысты, 1916 жылдағы және т.б. көтерілістердің ұлт-азаттыққа қатысушылары – Қытайдан қашқындарды қайтару бойынша мүмкіндіктерді жасауға тырысты. Бірақ әлсіз келісім аяқталды. В.И.Лениннің қоныс аударудан келуі, оның өзі «Сәуір тезистерінде» шығарылған талаптар мен шешімдері, VII (сәуір) большевиктердің өткен конференциясы аграрлық, ұлттық және мемлекеттік құрылысқа соғыс, бейбітшілік сұрақтары бойынша партиялық көпшілік пен үкіметтің, атқарушы комитеттері мен Кеңестердің ашық, ымырасыз қарсы тұруына курстарын белгіледі. В. И. Ленин қос өкімет буржуазия-демократиялық төңкерістен алыстап кеткенде, бірақ полетариат пен шаруашылықтың «таза» диктатурасына дейін жетпеген төңкерістің дамуында ауысу сәтін ғана білдірді деп есептеді. Ол: «Барлық билік Кеңестерге!» жаңа кезең төңкерісінің ұранын анықтап, әлеуметтік буржуазия-демократиялық төңкерістің ауысуына большевистік партияның курсын құрды – соны жүзеге асыру үшін Кеңестер қос өкіметін жою және бір қолдан басқарушылықты орнатуға әкелу керек еді. Бұл әлсіз азаматтық бейбітшіліктің бұзылуы, Уақытша үкімет пен Кеңестер - екі биліктің ашық тайталасының басы дегенді білдірді. В.И.Ленин ұраны қолайлы тірекке түсті, себебі соғыс салдарынан пайда болған қиыншылықтар (аштық, қымбатшылық, жалпы күйзеліс, әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі) өсе берді. Бұл Кеңестердің большевиктендірілуі жылдам процесіне және Уақытша үкіметті құлату үшін, сонымен бірге Кеңес өкіметін орнату үшін олардың басты қаруына айналдыруға көмектесті. Оқиғаның осындай өрістеуі ұлттық-либералдық қозғалысты қиын жағдайға қойды. Оның басшылары 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында ұлттық облыстық және уездік комитеттері сайланған барлық Қазақстан бойынша облыстық және уездік қазақ съездерін өткізді. Көбі Уақытша үкімет мен жергілікті органдардың әркеттерін қолдады, бірақ сол уақытта қазақ елді мекеніне деген әсерін нығайтуға тырысты. 1917 жылдың көктемінде ұлттық-либералдық қозғалыстың басшылары жетекшілік еткен Ақмола, Орал, Орынбор, Семей, Верный және т.б қалаларда болған және аграрлы, ұлттық мәселелерді, мемлекеттік құрылыс сұрақтарын талқылаған қазақ съездерінің қатысушылары осы мәселелер бойынша бағдарламаларды әлі әзірлей алмады. Қазақ халқының өкілдері Уақытша үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды: Торғай облысында – А.Бөкейханов, Жетісуда – М.Тынышпаев, Түркістанда – М.Шоқаев, бірақ олар ежелгі қазақ тұрғындардың мәселелерін шеше алмады, себебі шын мәнінде олар отаршылық әкімшіліктің шенеуніктері болды. Сонымен қатар Уақытша үкіметтің жалғасқан соғысы, халыққа қарсы саясаты еңбекшілерге ауыр ауырпалық болып түсті. 1917 жылы көктемде мен жазда Қазақстанның барлық тұрғандар топтарының саясиландыру процесі күшейді. Отанға оралған тың жұмыстарына қатысуышалар және сарбаз-майдангерлер ауылдың саяси өміріне жаңа ағымды енгізді (150 мың. адамдай). Олардың көбі ауылға саяси сауатты, азаттықа күресу үшін берік ниетпен келді. 1917 жылы жаз басында Каменец-Подольск ауданынан Жетісу қаласына келген тың жұмыстарына қатысушылардың бірі Жүсіп Бабаев келесі сөздерді жазды: «Біз Уақытша үкіметке деген наразылығын ... және кедейшілік пен батырақтылықты өзара ұйымдастыру қажетінің сенімін ауылдарға әкелдік. Біз өзімізбен бірге Кеңес өкіметі үшін орыс пролетариат күресі үшін ... хабарламаны әкелдік»4. 1917 жылы маусым айының басында мылтық, қылыш және оқ-дәрілері бар тың жұмыстарына қатысушылар Павлодар арқылы пароходпен өтті5. 1917 жылы 26 маусымда Түркістан әскери округінің басшысы Казалинск, Перовск, Түркістан станцияларының барлық гарнизондық темір жол комиттеттеріне, Ташкент темір жолына «жергілікті жұмысшылардан дәрімен атылатын, сондай-ақ суық қаруды алып қоя отырып, эшелондардың тиянақты қарауын өткізу» бұйрығын берді... Жолаушы поездін алып жүруші әскери бақылаушы мен әскери қарауылшы жасағы жалғыз тәртіппен майдан жұмыстарынан келе жатқан жергілікті адамдарға аса көңіл аударсын»6. 1917 жылы көктем мен жазда тың жұмыстарына қатысушыларды біріктірген ұйымдар, жұмысшылар, сарбаздар және шаруа депутаттарының Кеңестеріне жанасқан қара жұмысшылар одағы мен төңкерістік-демократиялық жастардың ұйымы қазақ еңбекшілер ортасында құрылды: Түркістанға кіретін Қазақстанның оңтүстік облыстарында құрылған «Верный қаласындағы мұсылмандар жұмысшыларының біріккен одағы» (Қара жұмысшылар Одағы), Жаркенттегі Жұмыс одағы, мұсылман еңбекшілерінің Одағы (Иттифактар). Ақпан төңкерісінен кейін білім алған жастар мен ауыл ұстаздары (мұғалімдер) өкілдерін біріктірген жас ұйымдар мен үйірмелер пайда болды: Омбы қаласында – білім алып жатқан жастардың демократиялық Кеңесі, Ақмола қаласында – «Жас қазақ» («Молодой казах»), Спасск зауытында – «Жас жүрек» («Молодое сердце»), Петропавлда – «Талап» («Стремление»), Семейде – «Жанар» («Свет»), Әулие Ата Меркесінде – «Қазақ жастардың төңкеріліс одағы» және т.б. Алғашқыда жастар ұйымдарының көбі алдына мәдени-ағартушылық міндеттерді қойды. Бірақ қоғамдық-саяси қозғалысының поляризация процесінде олар таптық, әлеуметтік және саяси мағынаның шешуіне тығыз келді. Төңкерістің даму шарты бойынша жастар ұйымдарының бірі Кеңестерге қосылды, мысалы, С.Сейфуллин басшылығымен «Жас қазақ» және Т.Рысқұлов жетекшілік еткен «Қазақ жастардың төңкерістік одағы», ал басқалары ұлттық-либералдық зиялылар артынан барды. 1917 ж. 4-5 маусымда Петроград қ. еңбекшілер, сарбаздар, теңізшілердің әрекеттері Уақытша үкіметін қару күшпен басты. Санк-Петербург большевиктерін үмітті талқандауымен азаматтық соғыстың тікелей қаупі пайда болды. 7 маусымда В.И.Ленинді тұтқынға алу туралы бұйрық шықты, майдан мен тыңда большевиктердің қудалауы басталды. 1917 жылдың 11 маусымда Кеңестердің ОСК қос өкіметті жою бойынша заңнамалық әзірлеуін бекітіп, Уақытша үкіметке шексіз өкілдікті ұсынғаны туралы жариялады. В.И.Ленин маусым оқиғаларынан кейін қалыптасқан жағдайларға байланысты пролетариат өкіметіне бейбітшілік жолымен жету мүмкін еместігі туралы ойға келді. Сұрақ өткір қойылды: әскери диктатурасының жеңісі немесе қаруланған көтерілістің жеңісі. Сонымен бірге В.И.Ленин халықтың жаңа көтерілістік өрлеуі болған жағдайда, жалпы ұлттық дағдарыс болған кезде ғана қарулы көтерілістің болу мүмкіндігін ерекше атап көрсеткен.
e-history.kz
