Алаштың ұлдарына идеяларды жүзеге асыруға мүмкіндік берілгенде Қазақстан екінші Жапонияға айналатын еді
Бұл ел ХІХ ғасырдың үшінші жартысында тарихта «Meйдзи революциясы» деп реформаларды жасады және заманға сай Жапонияны дүниеге әкелді.
Алаш қозғалысының тарихы – Қазақстанның ең таңғаларлық және қызықты беттерінің бірі. Дәстүрлі экономика мен патриархалдық қарым-қатынастардың артта қалуы, әлеуметтік және экономикалық қиындықтар XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының алдыңғы қатарлы бөлігіндегі ұлттық сәйкестік пен патриотизмді оятуға серпін берді.
Бұл, ең алдымен, мәдениеттердің өзара ықпалдасуына, қазақ қоғамында интеллектуалды элитаның жаңа ұрпағын қалыптастыруға, ұлттық және мұсылман рухани дәстүрлерге тәрбиелеуіне, сондай-ақ Ресей империясының жоғары оқу орындарында еуропалық білім алғанын жемісі болды.
Отансүйгіштікке ұмтылған адамдар өздерінің өркениет даму жолдарын іздеді, отаршылдықтан шын тәуелділікке қалай қол жеткіземіз ұмтылды. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы мен оның дамуының жаңа кезеңі басталды. Қарапайым күрестің дәстүрлі нысандарынан патшалық жүйесіне қарсылықтың жаңа саяси әдістеріне көшу тән ерекшелігі болды.
Қаралып отырған кезеңде қазақ қоғамының өзі сияқты ұлт-азаттық қозғалыс біртекті емес еді. Ру-тайпалық қатынастар мен көшпелі демократияның қалдықтарын сақтаумен қатар, капиталистік қатынастарды қазақ даласына енуімен байланысты жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар пайда болды. Капиталдандыру үдерісі өте бояу дамыған, соған байланысты қазақ ұлттық буржуазия саяси өмірде жетекші рөл атқара алмады. Осындай жағдайға байланысты азат қозғалысының жетекшілігін ұлттық тәуелсіздік идеясын дәйекті түрде білдіретін қазақ рухани және интеллектуалды элита өз қолына алды. Ұлт-азаттық қозғалыстың басшылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Тынышпаев, Мыржақып Дулатов, Халел мен Жанша Досмұхамедовтар және басқалар. Олардың көпшілігі жоғары оқу орындарының түлектері. Мысалы, XIX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап 1917 жылға дейін Қазан университетінде 30-ға жуық жас қазақ білім алды, олардың 17-і заңгерлік білім алды, қалғаны – медициналық. Сол кезде Санкт-Петербор университетінде 20-ға жуық қазақ студенттері жоғары білімді, соның ішінде Бакытжан Қаратаев, Мұстафа Шоқай, Жанша Досмұхамедов және басқалар болды. Кейінірек белгілі мемлекеттік және саяси қайраткерлер болды. Халел Досмұхамедов Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясын бітірді, Мұхамеджан Тынышпаев Санкт-Петербург теміржол көлігі институтын бітірді. Толық емес деректерге сәйкес, революцияға дейін шамамен 120 қазақта жоғары білімі бар болған, шамамен 700 – орта білімі болды. Алаш қозғалысының өкілдеріне дүниетанымын қалыптастыру, саяси тәжірибе жинақтау және төзімділік маңызды кезең болды, ол қазақ халқының негізгі саяси және әлеуметтік-экономикалық талаптары, сондай-ақ Мемлекеттік Думада өкілдік ету үшін күрес жүргізілген өтініштерді ұйымдастыру болды.
Ең танымал 1905 жылы Семей облысы Қарқаралы ауданының 14,5 мың тұрғыны «Коянды» жәрмеңкесінде петицияға қол қойылған. Оның басты талаптары мәдени және ұлттық сипаттағы мәселелерді шешумен шектелді: олар тұратын жерлерді иелену құқығын мойындау, мектептегі қазақ тілін оқытуды міндетті түрде енгізу, мұсылман дініне сәйкес діни рәсімдерді орындау, қазақ тіліндегі сот ісін жүргізуді енгізу және т.б. 1905 жылы Әлихан Бөкейханов Мәскеудегі земствоның және қаланың ресми тұлғаларының съезінде сөйлеп, 5 миллионға тең қазақтардың тең құқықтарын талап етті. Әлеуметтік тапсырыстың шұғыл мәселелерімен қатар, ол өз сөзінде тіл мәселесін, таңдау еркіндігін көтерді: «Қазақтардың тікелей қажеттілігі – олардың ана тілін пайдаланудағы еркіндігі, әсіресе алдағы сайлау науқанына байланысты қажет және мен конгреске сұраған жолдастардың ұсыныстарына қосыламын жергілікті тілдердің құқықтарына қатысты барлық шектеулерді бірден жою туралы айтуға болады».
1906 жылы 15 маусымда ол бірінші орыс Мемлекеттік Думасында Семей қазақтарының депутаты болып бірауыздан сайланды. Өкінішке қарай, ол өз жұмысына қатыса алмады, себебі оны Павлодарда үш ай бойы Омбы губернаторы ұстады. Бөкейханов Санкт-Петерборға Мемлекеттік Думаның ыдырауы қарсаңында келді, содан кейін ол Финляндияға, Выборгке барды, онда 180 депутатпен бірге Мемлекеттік Думаның күшпен таратылуына қарсы атақты «Выборг шағымы» құжатына қол қойды. Бұл үшін ол жазаланды және Санкт-Петербор аудандық сотының шешімі қамауға алынып, кейін Самараға қоныстануға мәжбүр болды.
Патша Ресейде алғашқы орыс революциясының жеңіліске ұшырауынан кейін реакцияшыл заманы басталды. Демонстрациялар, митингілер мен кездесулерге тыйым салынған, Орал, Петропавл, Семей, Верный, Перовск және басқа да социал-демократиялық ұйымдар және кәсіподақтар жіберілді. 1907 жылғы 3 маусымда Екінші Мемлекеттік Думаның таратылуы және жаңа сайлау жүйесін енгізу туралы заңға сәйкес, аймаққа қоныстанған қазақтар мен басқа ұлттар өздерінің сайлау құқығынан айырылды. Ұлттық және отаршылдық қысымын күшейту, царизмнің аграрлық саясаты, капиталистік қатынастарды аймақтың әлеуметтік-экономикалық өміріне енуі қазақ халқының ұлттық өзін-өзі тануының ұлғаюына себеп болды.
Соғыс елдегі жалпыға ортақ дағдарыстың жетілу үдерісін жеделдетті, оның ең үлкен көрінісі – 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс болды, ол Қазақстан және Орталық Азияның барлық дерлік аймақтарын сілкіндірді. Төңкерістің тікелей себебі – 25 маусымнан бастап патшаның Қазақстан, Орталық Азия және 19-43 жастағы «бөтен» ерлердің тылдық жұмыстарға алу туралы жарлығы. Қазақстан мен Орталық Азиядан 400 мың адам тылдық жұмыстарға қатысу керек еді. Біртіндеп өздігінен жүретін қозғалыс ұйымдасқан сипатқа ие болды: оның танымал көшбасшылары Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин және Тоқаш Бокин бастаған Торғай мен Жетісудағы ірі орталықтары пайда болды. Төңкеріс патша әскери саясатына және белгілі бір дәрежеде ауылдың феодалдық-жоғарғы топтарына қарсы әскери-отаршылдықты және кең ауқымды орыс саясатына қарсы бағытталған ұлттық-азаттық қозғалысқа айналды.
Ақпан революциясының басты ерекшелігі – елде екі жақты билік – буржуазиялық уақытша үкімет пен жұмысшылар мен сарбаздардың кеңестері құрылды. Біріншісі – әскери губернаторларды, генерал-губернаторларды және колониалдық әкімшіліктің лауазымды тұлғаларын биліктен алып тастады. Оның орнына облыстық комиссарлар, азаматтық атқарушы комитет, коалиция комитеті және басқалары болды.
Дегенмен, Қазақстанда Уақытша Үкімет ұлттық мәселені және аграрлық мәселені шеше алмады. Бұл үкімет қазақтардың өзін-өзі басқару автономия мәселесін, басқа езілген халықтар сияқты, ол дұрыс және әділетті шешуге асықпады. Әлихан Бөкейханов сол кезде былай айтты: «Кадет партиясы ұлттық автономия қарсы. Біз ұлттық автономия құруға ұмтыламыз, «Алаш» туын көтереміз. Мен кадет партиясының шығуға және «Алаш партиясын» ұйымдастыру туралы шешім қабылдадым».
Осы жағдайда қазақ либералдық қозғалысының басшылары Бүкілқазақ конгресін өткізуді жеделдету туралы шешім қабылдады. Қазақстанның барлық түкпірлерінің өкілдері қатысқан алғашқы Бүкілқазак съезі Орынборда 1917 жылғы 21-26 шілдеде өтті. Ресей Федерациясының құрылтай жиналысына сайланғанға дейін жарияланған «Алаш» партиясының бағдарламасының жобасы жалпыға бірдей сайлау құқығы, пропорционалды ұлттық өкілдігі, демократиялық Ресей Федерациясының президенті мен заңнамалық думасы, Ресейді құрайтын автономия теңдігі, демократиялық еркіндік, мемлекеттен шіркеу/мешіт бөлінуі, тілдердің теңдігі және т.б. 1917 жылы қарашада Құрылтай жиналысына сайлауда Алаш партиясы көпшілік дауыспен және 43 орынды иеленді. Құрылтай жиналысында (262 404) сайлауда алған дауыстар саны бойынша Алаш Ресейде Қазан төңкерісі қарсаңында болған елу партия арасында 8-ші орынға ие болды. 1917 жылы желтоқсанда екінші Жалпы Конгресте Алаш автономиясы жарияланды және «Алаш-Орда» деп аталатын уақытша халықтық кеңес құрылды. Алаш автономиясының конституциясының кейіннен расталуы Бүкілресейлік құрылтай жиналысында қарастырылғанын жоспарланған болатын.
Тәуелсіздік автономия түрінде толық тәуелсіздік дегенді білдірмейді. Осы сұранымда Алаштың көшбасшылары Ресейдің саяси және экономикалық жүйесінде терең интеграцияны ескере отырып, объективті болуға тырысты. Орталықтың өкілеттіктері мен автономиялардың егжей-тегжейлі белгіленуі кейінгі келісімдер мен заңдармен реттелетін болатын. Алаш-Орданың көшбасшысы Әлихан Бөкейханов қабылданған одақтастарына үндеуінде Алаш халқының арасында «сепаратизмге ұмтылыс» болғамағанын мәлімдеді. Біз Ұлы демократиялық Ресеймен біріктік.
«Алаш» партиясының басшылары қазан төңкерісін жақсы қабылданған жоқ. Ахмет Байтұрсынов кейінірек Ақпан төңкерісін дұрыс түсіндік және қазақтар қуанышымен қарсы алғанын айтқан еді, өйткені, біріншіден, оларды патша үкіметінің езгісінен және зорлық-зомбылықтан босатты, екіншіден, өздерін басқаруға деген армандарын жүзеге асыруға деген үмітін нығайтты. Екінші төңкеріс қазақтарға түсініксіз болған: жайылымдар мен капиталдың саралануы болмаған, тіпті олардың мүліктері басқа халықтар сияқты ерекшеленбеген. Қазан төңкерісі қазақтарды сыртқы көріністерімен қорқытты. Большевик қозғалысының зорлық-зомбылығы, қарақшылығы, диктаторлық билігі соған себеп.
Кеңестік билік құрған кезде «Алаш» партиясының жаңа билік органдарымен қарым-қатынасы компромистен тұрды. Бірқатар қалаларда – жергілікті Кеңестердің билігі большевиктердің қолында болған – Петропавл, Перовск (қазіргі Қызылорда), Әулие Ата (қазіргі Тараз) «Алаш» белсенділері репрессияға ұшырады. Тек Семей, Верный (Алматы) және басқа да жерлерде нәзік, қысқа мерзімді ынтымақтастық олардың арасында орнатылды.
Сонымен бірге, партиялар бір-біріне сенбеді, себебі әрқайсысы өздерінің саяси мақсаттарына ұмтылды: Кеңес Одағының басшылары Алаш белсенділері арқылы қазақ халқына өз ықпалын күшейтуге тырысты, Алаш көшбасшылары Кеңес өкіметін ресми қолдау көрсеткенде, жаңа билікті ішінен «сұйылту» саясатын жүргізді.
Алаш қозғалысының ең бастысы – Отанға және біздің халқымызға деген сүйіспеншілікке, өзімшілдікке, адалдық пен абыройға, еңбек пен білімге деген құрметке, міндетке адалдығымызға, жоғары мұраттарға құрбандыққа баратын мәңгілік құндылықтарға арналды.
Сол жылдарда Алаш қозғалысының өкілдері, олардың жақтастары жүзеге ұлы гуманитарлық миссияны асырған екен. Сталинизм жағдайында ұзақ уақытқа созылған тыйымдарға қарамастан және олардың мұрасының бір бөлігін жоғалтқанына қарамастан, Алаш қозғалысының арқасында 20-ші ғасырда қазақ қоғамның бұрын-соңды болмаған мәдени прогресі үшін көптеген негіздерін құрды және нығайтты.
Біздің ойымызша, егер тарих Қазақстанның мен Алаштың ұлы ұлдарына 20 ғасырдың басында барлық идеялары жүзеге асыруға мүмкіндік берсе, онда Қазақстан екінші Жапонияға айналуға толық мүмкіндік болатын еді. Бұл ел ХІХ ғасырдың үшінші жартысында тарихта «Meйдзи революциясы» деп реформаларды жасады және заманға сай Жапонияны дүниеге әкелді. Ортағасырлық дәуірде артта қалған елден Азия континентіндегі және әлемдік қауымдастықтағы заманауи күшке айналдырды. Бұндай даму жолына ХХ ғасырдың бірінші жартысында Алаш қайраткерлері Қазақ елін сондай деңгейге жеткізетін еді.
Керімсал Жұбатқанов,
Қазақ-Орыс Халықаралық Университеті доценті,
тарих ғылымның кандидаты.
