Айталы: «Латын әліпбиі? Ресей бекер алаңдап отырған жоқ»
Латын алфавитіне көшудің себептері неде? Бұл туралы kaz.365info.kz сайтына тұрақты авторымыз, танымал ғалым Амангелді Айталы Жіліктеп, айтып берді.
Назарбаев нақты қадам жасады
Латын алфавитіне көшу – тек қазақ тілі ғана емес, қазақ қоғамын жаңғырту бағытындағы маңызды бетбұрыс. Н.Назарбаев бұрын латын алфавитіне көшудің қажеттілігін еске салып келсе, бүгін бұл мәселе нақты сипат алды.
Соңғы жүз жылда Қазақстандағы тіл саясаты бұлтарыс, қалтарыстар мен тосын өзгерістерге толы болды. 1910 жылы 23-маусымда Қазан қаласында өткен миссионерлердің съезінде кириллица алфавиті Ресей мемлекетінің бірлігіне қызмет жасауы керек, орыс емес халықтар бір тілде сөйлеп, бір тілде жазуға тиісті, сондықтан оларды жаппай кириллицаға көшу мақсаты мақұлданды.
Бірақ 1928 жылы түрік, малай тілдерімен бірге латын әліпбиіне көшу біздеде қолға алынды. «Латын алфавиті- жеңімпаз пролетариат алфавиті»- деген ұран да тасталды.
30-шы жылдардың аяғында Кеңестер Одағында әлеуметтік — саяси ахуал өзгерді, ұлттық мәдениеттерді дамытудан гөрі, орыстандыруға бетбұрыс басым бола бастады.
Бұл үрдіс, әсіресе, тіл саясатында көрініс алды.
1938 жылдың 13-наурызында қабылданған Халық Комисариаттары Кеңесі мен Бүкілодақтық большевиктер партиясы Орталық Комитетінің «Ұлттық Республикалар мен облыстарда орыс тілін міндетті түрде оқыту» қаулысы осы беталыстың басы болды. Осыған байланысты латын графикасынан кириллицаға ауысу ісі басталып кетті.
Жаңа алфавит латиницаға қарағанда, асығыс –үсігіс жасалып, тілдің көптеген фонетикалық ерекшеліктері бұрмаланды. Кеңес үкіметінің орыстандыру саясаты мақсаты терең, ауқымды қарқынмен жүзеге асырылды.
Нәтижесінде, орыс тілі өмірдің көптеген салаларында жалғыз ғана тіл болып, ұлттық тілдерді ығыстырды.
Сондықтан кеңес үкіметі құрамындағы қазақ, өзбек сияқты басқа да түркі халықтарының санасында кириллица мәжбүрлеумен және зорлық-зомбылықпен байланыстырылады.
…шын тәуелсіздік аламыз
Қазақ алфавитінің кириллицадан латиницаға ауысуы — отарсызданудың бір маңызды қадамы, отарлаушылардың зорлап таңылған алфавитінен арылу, еркіндік алу.
Осы жағдайға байланысты, бүгін Ресейдегі кейбір саяси топтардың қазақтардың латын алфавитіне көшуі оларды ресейлік мәдени кеңістіктен алыстатады деп, өкініш білдіруі де тегін емес.
Дегенмен латын алфавитін пайдаланатын көптеген халықтар орыс мәдениетімен тығыз байланыста, сондықтан қазақ-орыс экономикалық, мәдени және ғылыми байланыстары да дамып, тереңдей береді.
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне кириллицадан тілдің фонетикалық құрылымына бейімді және саяси жағынан бейтарап латын алфавитіне көшу ұлттық психологиясы тұрғысынанда ақылға қонымды.
Бірақ бұл мәселені тек жай ғана алфавит алмастырумен байланыстыруға болмайды.
Бұл маңызды мемлекеттік мәселе экономикалық, мәдени, ұлтаралық, ұлттың ішкі мәселелермен байланысты.
Латын алфавитіне көшу қандай қиындықтар тұғызады?
Ең алдымен, латын алфавитіне көшкен өзбек,әзірбайжан халықтарының бастарынан кешкен, бүгінде кешіп отырған және біз де айналып өте алмайтын мәселелерді айтайық:
1) күні бүгінгі дейін өз тілдерінің құрылымына бейімделген алфавитті әлі де айқындауда;
2) араб графикасында алфавитіндегі, бүгін кириллица алфавитіндегі рухани мұраны толық пайдалана алмайды;
3) техникалық және жаратылыстану саласындағы ғылыми әдебиет және әлемдік әдебиет жастарға қолжетімді бола бермейді;
4) балабақшадан бастап, жоғары оқу орындары үшін оқулықтар шығару орасан қаржы талап етеді;
5) алғашқы жылдарда, әсіресе, орта жастағылар менегде тартқандар арасында ұлттық тілдегі баспа өнімдеріне сұраныс азайып, олвар орыс тілді өнімдерге ден қоя бастайды.
Дегенмен, ғылыми технология мен қаржылық қолдау бұл қиындықтарды еңсереді деуге негіз болар.
Қазақстандағы ерекше жағдайлар
Мәселе адамдық факторға тіріледі. Өзбекстан мен Әзірбайжандағы барлық дерлік азаматтар мемлекеттік тілді меңгерген, ана тілдерінде сөйлеседі, оқиды, жазады және ойлайды, олар негізінен бірұлттық мемлекеттер.
Өзбекстан халқының 4,8 пайызы ғана орыстар, славяндар.
Өзбек тілі ұлтаралық тіл.
2009 жылғы халық санағы бойынша, бізде жағдай оңды деуге болар. Қазақтардың 98,3 пайызы ауызекі сөзді түсінеді, 95 пайызы қазақ тілінде оқиды, 63,2 пайызы еркін жазады. Бірақ осы статистика сенімсіздік туғызады. Себебі, мамандардың айтуынша, қазақ тілінде сөйлейтін қазақтардың басым көпшілігі қазақ тілін орыс сөздерімен араластырады, шұбарланған тілде сөйлейді, ал қазақ тілінде теледидар көрушілер көп, бірақ қазақша оқырмандар, жазатындар аз.
Өзбекстан мен Әзірбайжанмен салыстырғанда, Қазақстанда постколониализм белгілері (синдромы) көзге ұрып тұр.
Бұқаралық ақпарат құралдарында, іс қағаздарын жүргізуде, сот жүйесінде, құқық қорғау органдарында, басқа да салаларда да орыс тілінің басымдығы аңық көрініп тұр.
Бүгін орыс мектептерінде кириллица алфавитінде 700 мыңдай оқушы білім алады. Олар қазақ тілін өте нашар білгендіктен, білімдерін колледж, университетте орыс тілінде жалғастыра береді.
Тіпті, бара-бара, ата-аналардың ұстанымы өзгеріп, балаларын орыс мектептеріне беруі мүмкін.
Себебі, орыс мектептерінің тұрақты, сыннан өткен оқулықтары бар, орыс тілінде басқа да ғылыми –әдістемелік әдебиеттер жеткілікті. Осыдан, латын алфавитіне көшу қазақ ұлтының тұтастығына өз әсерін тігізбесе, деген қауіп жоқ емес.
Руға және жүзге, діни ағымдарға, дәулетіне қарай бөлінген қазақтар енді білімі, тілі, мәдени ұстанымы айырмашылығы жағынан «латыншылар» мен «кириллицадағылар» болып бөлінбейді деп шек келтіруге болмайтын сияқты.
Одан әрі ойлансақ — Қазақстан қоғамның бірлігіне де секем тумай ма деген ой да мазалайды.
Сөз жоқ, латын алфавитіне өту қазақ тілінің әлеуметтік мәртебесін көтеріп, аясын кеңейтуге арналған реформа — жай ғана алфавит алмастыру емес, оның терең экономикалық, мәдени, этникалық проблемалар тұғызатыны анық және біз оған дайын болуымыз керек.
Осыдан, қазақ тілінің мәртебесі төмен елде қазақ тіліндегі латын алфавитіне қалай сұраныс тудырамыз деген мәселе туатыны анық.
Есіңізде ме?
Дегенмен,
бүгінгі қоғамдық пікірде латын алфавитіне көшу мемлекеттік тілдің барлық мәселесі өзінен өзі шешілетіндей, қазақ тілін жатырқайтын нигилизм психологиясының беті қайтатындай, орыс тілінің мысы басылатындай тым көтеріңкі, қуанышты көңіл-күй байқалады.
Осындай көңіл –күй XX ғ. 80-шы жылдардың аяғында, қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болған кезде де орын алған. Кейін мемлекеттік тілді меңгеруге сұраныстың аздығы, талпыныстың төмендігі байқалды.
Сондықтан бүгін тиянақты, мұқият, алдын ала ойланған шаралар қажет. Ең алдымен, тіл саясатын саралап ойластырған жөн. Бір жағынан, қазақ тілінің әлеуметтік қолдану аясын кеңейту десек, екінші жағынан, қалай болғанда да орыс тілінің бүгінгі мәртебесін, қызметін осы күйінде сақтауға бағытталған саясат ұстанамыз.
Бұл, қазақ тілінің бүгінгі төменгі беделі де сақтала береді деген сөз.
Мәселе, орыс тілінің мәртебесін әдейі төмендетуде емес, орыс тіліне қоғам өмірінде қаншалықты сұраныс бар, сол сұранысты қанағаттандыру керек. Сонымен бірге, демографиялық жағдайды да ескерген жөн: елімізде қазақтар мен түрік текті халықтардың саны өсуде, ал орыс, славян тектілердің саны азаюда. Демек, тіларалық қатынастарда өзгеріп жатыр.
Қазақ тілі тарихи жарақат алған тіл.
Ол жарақаттың орнын толтыру жолдары — балалар әдебиетін, қазақ әдебиетін, театрын, киносын, өнерін, музыкасын, мектебін, мәдениет қайраткерлерін қаржылай қолдау. Қазақ кітаптарына, баспасөзіне, қазақ тіліне ерекше мән беру.
Көптеген постколониалистік елдерде мұндай істер үйреншікті жағдайға айналған.
Латын алфавитіне көшу тіл саясатын қайта қарауға үлкен бір бетбұрыс болып, стратегиялық мақсатқа айналғанда ғана қазақ ұлты рухани тұрғыдан жаңарады.
