Өткен аптада Мәжіліс қабырғасында қоғамда көптен бері қаузалып, талайдың «бас қайғысына айналған» «Жайылымдық жерлер туралы» заң жобасының алғашқы нұсқасы талқыланды. Былайша айтқанда, бұған дейін де бірнеше мәрте қозғалып, бұқараның бітеу жарасына айналған жайылым жайын реттеуге қатысты заң қажеттігін халық қалаулылары енді ұғынды.
Жалпы, дерегіне жүгінсек, жер көлемінің ауқымдылығы бойынша әлемде 9- орында тұрғанымызбен, сол жерімізді, оның ішінде жайылымдық жерлерді ұқсатудағы көрсеткішіміз аса мәз емес. Әлемдік ресурстар институтының мәліметінше, бізде республика аумағының 188 млн гектарын немесе 70 пайызын жайылымдық жерлер алып жатыр. Қазір соның 48 млн гектардан астамының немесе 26 пайызының әбден тозығы жеткен.
Заң не береді?
Ендігі кезекте жоғарыда аталған мәселені шешуге арнайы заң қызмет етпек. Негізінен, Мәжіліс қабырғасында жайылымдар туралы екі заң жобасы қатар талқыланды. Оның бірін Мәжілістің Аграрлық мәселелер комитетінің мүшелері дайындаған болса, екіншісі Ауыл шаруашылығы министрлігі тарапынан ұсынылған. Мамандардың айтуынша, бұл екі жоба біріне-бірі қайшы емес, керісінше, бірін-бірі толықтыратын тұстар жетерлік. Сондықтан да депутаттар мүдделі министрлікпен бірлесе отырып, алдағы уақытта сапалы заң жобасын әзірлеуге кіріспек. Талқылауға ұсынылған заң жобасы еліміздегі жайылымдарды тиімді, ұтымды пайдалануға байланысты қатынастарды реттейтін болады. Бұдан бөлек аталмыш құжат жайылымдар инфрақұрылымының жай-күйін жақсартуға, жайылымдық жерлердің тозуын болдырмауға, қоршаған ортадағы жайылым экожүйелерінің экологиялық тұтастығын сақтауға бағытталған.
Жексенбай ДҮЙСЕБАЕВ, Мәжіліс депутаты:
– Бүгінгі таңда Қазақстандағы жайылымдардың жағдайы тым ауыр. Сондықтан да бұл саланы дамыту, оны заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету мәселесі өте өзекті. Жайылым мал бағуға арналған ауыл шаруашылығына пайдаланатын жер ғана емес, дәл осы саланың дамуымен барлық мал шаруашылығын өркендету, халықтың әл-ауқатын жақсарту мәселелері байланысты. Мысалы, қайсыбір өңірдегі жайылымдық жерлердің бәрі мал шаруашылығымен айналыспайтын тауар өндірушілердің қарамағында бос тұрғаны анықталды. Бір ғана Ақмола облысында жайылымдық жерлердің 15 пайызы осылай қажетке жарамай тұр. Республикамыздың кез келген облысында осындай жағдайдың қалыптасып отырғаны айғақ. Соған орай, кейбір жағдайда жеке үй шаруашылықтарында жер жетіспеушілігі байқалуда. Міне, алдағы уақытта қабылдануы тиіс заңда бірінші кезекте осы мәселелер қарастырылады.
Көлемді жері барларға шектеу қойылады
Заң жобасын талқыға салған халық қалаулылары заңда ауқымды жайылымдық жері барларға арнайы шектеу қойылатынын да қатаң ескертіп отыр. Мамандардың бағамдауынша, заңның бұл бөлімі шаруалардың көңілінен шығуы тиіс. «Себебі кезінде нарықтық экономикаға алғаш енген тұста ауқымды жайылымдық жерлерді қарпып қалғандар қазірде жайылымына бөтен мал кірсе, жауын көргендей тықсырады. Ал жайылымдық жері жоқ шаруаның малын көгендеп қойып бағудан басқа амалы да қалмаған. Осыны ескергендіктен, біз заң жобасына «көлемді жайылымдық жері барларға арнайы шектеу қою қажет» деген бапты енгіздік» дейді мамандар.
Бақтияр САДЫҚ, ауыл шаруашылығы ғылымының докторы, профессор:
– Мысалы, Германия, Израиль, Малайзия тәрізді елдер жерді, негізінен, басты өндіріс құралы ретінде пайдаланады. Бұл елдерде шаруалар қандай да бір жерлерді жалға алса, мемлекетке салық төлейді. Тапқан пайдасын мемлекетпен бөліседі. Пайдаланған жерін үнемі тыңайтып, жайнатып отырады. Былайша алғанда, дамушы және дамыған елдердің басым бөлігін де жер қатынасын реттеу және оны пайдалану тәсілі арқылы мемлекет те, шаруа да тек пайдаға батуы керек. Өкініштісі, біз бұл жайтты ескермедік. Жайылымдық жерлерді жеке қолға беру арқылы мал шаруашылығын өзіндік деңгейінен күрт төмендетіп алдық. Қазірде шаруа қожалықтарының көпшілігі бір немесе екі отбасыға ғана тиесілі. Олар жерін қорып, өзгелердің малдарын жайылымына түсірмейді. Мемлекеттен жалға алған жерлерін жекеменшігіндей көретіндердің көпшілігі жерді тиімді пайдалана алмай, жайылымға берілген шұрайлы жерлер құрғап, шөлді аймақтарға айналып барады. Міне, осыны жою қажет. Ол үшін, заң жобасында көрсетілгендей, 50-60-70 мың гектарға дейін жайылымдық жерлерді иемденіп алғандарға арнайы шектеу қойылады. Бұл шектеу малдың санына, өнім беруіне, мал азығына байланысты есептеліп барып түзіледі.
Мемлекеттің бақылауы күшейеді
Жалпы, жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі өз алдына, жайылымдардың тозуынан келіп жатқан зиянның көлемі де айрықша. Мәселен, жердің эрозияға ұшырауы салдарынан мемлекетке келген шығын 779 млн долларды шамаласа, екінші қайтара сорланудың (тұздану) зардабынан 2,5 млрд доллар шығынға ұшырайды екенбіз. Ал бұл жайттарды байыппен шешу үшін бұдан былай жергілікті әкімдіктер жанынан тек қана Үкіметке бағынатын жайылымдар кеңесі ашылмақ. Бұл кеңеске артылатын басты міндет жайылымдық жерлер мәселесіне мемлекеттік бақылауды күшейту болмақ...
Сапабек ӘСІПҰЛЫ, жазушы-ғалым:
– Жайылымдық жер мәселесін реттейтін уақыт әлдеқашан жетті. Қазіргі қазақтар тура патша заманындағы тәрізді малдарын көгендеп бағып жүр. Ондағысы – өзгенің жайылымына малым түсіп кетсе, басым пәлеге қалады дегеннен туған қорқыныш. Жайылымдық жер мәселесін шешу үшін арнайы заң қабылдауымыз керек. Бұдан соң кезінде жайылымдық жерлерді жекеменшігіне алғандар заң жүзінде жұмыс істеп отыр ма, ол жерлер, шынымен, мал өсіру мақсатында қолданылды ма, болмаса егін салудың немесе өзге де табыс табу көзіне айналып кеткен жоқ па – осы жай да арнайы зерттелуі керек. Себебі қайсыбір 60-70 гектарды жалға алған қауымның ол жерлерді мал өсіру мақсатында қолданып та отырмағаны белгілі болып қалды. Жайылымдық жерлерді осылай заңсыз пайдалануды анықтап, заңсыз әрекеттерге барғандардың жерін мемлекет өз қарамағына қайтарып алуы керек. Заң қабылданып, бұған дейін жекенің қолында жүрген жерлерді мемлекет қатаң бақылауына алса, мәселе шешімін табады.
Түйін
Нақ қазір елімізде жайылымдық жерлердің біртұтас жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселе екені даусыз. Бұған қатысты қазірде ауыл-аймақтардағы жергілікті әкімдіктерге міндеттеме жүктеліп, жайылымдық жерлерге қатысты арнайы тексеру жүргізу жайы да пысықталуда. Тек таразының екі басы болатыны тәрізді бұл мәселеде де бастама жақсы ғой, бірақ науқаншылдыққа салынып, қарапайым шаруаның аз-маз жері талан-таражға ұшырап кетпес пе екен деген күдік те қылаң беріп қалатыны бар. Қалай десек те, мәселені сауатты реттеуге тиіспіз. Ендеше, келешекте қабылданар заң «малым – жанымның садағасы» дейтін қарапайым қазақ үшін қызмет етіп, шаруаның малын көгеннен босатуға септігін тигізсін делік.