Мұнай 100 долларға сатылса да теңге неге нығаймайды? — экономистер пікірі
Мұнай бағасының өсуіне қарамастан, Қазақстан жағдайы бұрыңғы “семіз” жылдардағыдай болмайды. Теңгенің әлсіреуі — әлсіз экономика мен теріс төлем балансы жағдайындағы нәтиже.
Bank of America сарапшылары әлемдегі энергетикалық дағдарыс жағдайында мұнай бағасы барреліне 100 долларға дейін көтерілуі мүмкін деп уәде берді. Бұл үш себепке байланысты: тарихта алғаш рет мың текше метр үшін 1 200 доллардан асып кеткен газдың жоғары бағасы, қыстың суығы және АҚШ өз шекараларын қайта ашқан кезде авиация саласының жандануы.
Бұған дейін Goldman Sachs сарапшылары 2021 жылдың соңында мұнай бағасының барреліне 90 долларға дейін өсуін болжаған болатын.
Экономикасы мұнай саласына негізделген Қазақстан үшін мұндай болжамдар әрдайым оптимистік болып келеді
Егер өткенге көз жүгіртсек, мұнай жүз доллардан жоғары 2008 жылы белгіленді. Еліміз үшін бұл жыл сәтті өтті. Экономика 8,5%-ға өсті, алтын-валюта резервтері 40 млрд долларға дейін ұлғайды, доллар 119 теңге тұрды, ал инфляция деңгейі 9,48%-ға дейін төмендеді.
Схема бәрін анықтады
Бірақ экономист Петр Своиктің пікірінше, мұнай қайта қымбаттаса да, Қазақстанда “семіз” жылдар қайталанбайды.
— Біз сол “семіз” жылдар қоры есебінен жойылып бара жатқан циклде өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан Қазақстан үшін “семіз” жылдарды жандандыруға бола ма деген сұрақ туындайды. Ел тәуелсіздігінің отыз жылдығы қарсаңында біз осы отыз жылды белгілі бір кезеңдерге бөле аламыз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында біз нарыққа өтіп, құлдырап бара жатқан посткеңестік экономикаға бейімделуге тырыстық. Бірінші онжылдықтың екінші жартысында ХВҚ мен Дүниежүзілік Банктің нұсқаулары бойынша осы “семіз” жылдарды тудырған схеманы құру жұмыстары жүргізілді.
Схема сыртқы қаржыландыруға негізделген. Ұлттық банк бастапқы кредиттік массаның ұлттық өндірушісі рөлінен бас тартып, сыртқы валюта айырбастаушы — валюта биржасындағы тұйықтаушы ойыншы рөлін алды.
Тиісінше, кез-келген несие пайдаланылған ақшаны қайта сату болды— жаңа эмиссия жасалмады. Ал инвестициялар негізінен шетелдік. Мұнайдың жоғары бағасының арқасында бұл схема мінсіз жұмыс істеді. Қазақстанның төлем балансы артық қана емес, аса артық болды, – дейді экономист.
Мұнаймен ғана емес
Оның айтуынша, “семіз” жылдар шамамен 2000 жылдан 2012 жылға дейін созылды. Әрине, әлемдік дағдарыс бірнеше айға созылған экономиканың күрт құлдырауына ықпал етті, бірақ содан кейін күрт қалпына келді.
Сол кезеңдегі екінші тұрақтандырушы фактор, бағаның үздіксіз өсуінен өзге, өндірістің үздіксіз өсуі болды.
Нәтижесінде мұнай өндіру шамамен 4 есе, уран өндіру 8 есе өсті, газ өндірісі өсті. Тиісінше, экспорт та артты. Своиктің айтуынша: егер Қазақстанда “семіз” жылдардың жағдайлары қайталанса, онда тек жартылай ғана. Себебі өндіріс мұндай жылдам қарқынмен өспейді.
Неге қайталанбайды?
— Біз өмір сүріп жатқан 2012 жылдан кейінгі онжылдық “семіз” жылда жиналған қорлардың, атап айтқанда Ұлттық қорды “тұтынумен” сипатталады. 2012 жылдың соңында президент Назарбаев “Нұрлы Жол” инфрақұрылымдық даму мемлекеттік бағдарламасын жариялағаны есімізде. Ол Ұлттық қордың алғаш рет басып шығаруымен ерекше болды, ол арқылы қосымша транштар жүруі тиіс еді.
Осылайша Ұлттық қор өзі құрылған жинақтаушы режимнен шығыстық режимге өтті. “Нұрлы Жол” бар болғаны үш жыл әрекет етеді, содан кейін Ұлттық қор қайтадан жинақтала бастайды деп болжанды. Бірақ шығын режимі әлі жалғасуда.
Алдыңғы онжылдықтағыдай, бүгін біз энергия бағасының өсуін байқап отырмыз, бірақ алдағы он жылда үздіксіз өсу екіталай.
Тағы бір ерекшелігі, егер “семіз” жылдары Қазақстанның инвестициялары өте жылдам өскенімен, көлемі онша үлкен емес еді. Тиісінше, осы сыртқы қарыздарға қызмет көрсету және шетелдік инвесторлардың өз инвестицияларының кірістерін әкетуі жаңа ағынға қарағанда әлдеқайда аз болды.
Бүгінгі таңда жағдай сыртқы қарызға қызмет көрсету және шетелдік инвесторлардың кірістерін экспорттау шикізат экспортынан түсетін кірістерден асып түседі. Тиісінше, Қазақстанның төлем балансы, екі мыңыншы жылдардағы шамадан тыс артық күйге қарағанда, әлдеқайда теріс, – дейді Своик.
“Жасыл жол” емес
Экономистің пікірінше, бүгінде жасыл энергетика идеясы тоқтап қалды. Себебі табиғи ресурстарды жағуға балама әлі табылған жоқ. Демек, мұнай әлі жақсы перспективаларға ие.
— Автомобильдерді бензиннен электр энергиясына ауыстыру бойынша техникалық шешім бар, бірақ әзірге бензин қозғалтқыштары көш бастап тұр. Сонымен қатар, электр машиналары да бір жерден қуат алуы керек.
Әзірге табиғи ресурстарды жағуға негізделмеген жеткілікті және қымбат емес электр энергетикасы бойынша техникалық шешім жоқ. Дәл осы тығырық кесірінен қазір мұнай, газ және көмір бағасының өсуі басталды.
Және бұл тенденция ұзаққа жалғасатын сияқты, — деді ол.
Уақытша үзіліс
Петр Своиктің пікірінше, теңгеге келетін болсақ, мұнайдың жоғары бағасы кезінде оған девальвация қаупінен қорғану оңайырақ болады.
— Бірақ теріс балансты ескере отырып, бұл тапшылықты сыртқы қарыздармен және шетелдік инвестициялар тартумен жабу қажет. Осы екі параметр неғұрлым көп өссе, соғұрлым шикізат экспортталады.
Мұндай жағдайда теңгенің құнсыздануы көмектесе алады. Бұл 2-3 жылға жетеді. Мысалы, 2015 жылы біз теңгені екі рет құнсыздандырдық және бұл девальвациялық әсер Қазақстанның төлем балансын екі жылдан астам уақыт теңгеруге көмектесті
Тек 2018 жылы ол қайтадан теріс болды. Қазір теңге үнемі девальвация тәуекелінде тұр. Ал мұнай бағасының өсуі бізге тек үзіліс бере алады, – деп есептейді экономист.
Теңге өспейді
Экономист Арман Байғанов “қара алтынның” бағасы жақын арада өсетінімен келіседі. Бірақ, оның айтуынша, өсуден кейін құлдырау болады.
Бұған төмен баға кезеңінде мұнай саласының жеткіліксіз қаржыландырылуы әсер етуі мүмкін. Сондай-ақ ОПЕК+ елдері мұнай өндіру квоталарын қысқарта алады. Себебі тым қымбат мұнай әлемдік инфляцияның өсуіне ықпал етеді.
— Бүгінде Қазақстанда қымбат мұнай болса да, әлеуметтік шығындардың өсуі бәсеңдемейді. Салықтардың толық алынбауы орын алуда. Сондықтан бізде курс өсіп жатқан жоқ. Ал егер өссе, бір доллар үшін 400 теңгеден жоғары болмайды.
Егер мұнай максимумға жеткеннен кейін түсіп кетсе, онда теңгенің әлсіреуі сөзсіз. Себебі біздің экономикамыз дағдарыстан кейінгі жағдайда тұр. Сонымен қатар, біз Ресеймен тауар айналымымен тығыз байланыстамыз. Рубльдің теңгеге қатысты кросс-бағамы нығайып келеді. Тиісінше, девальвация салауатты бәсекелестік үшін қажет, — деп қорытындылады Байғанов.
