Алтын өндірісіне қатысты төрт сауал

Менделеев таблицасының реттік нөмірінде 79-ыншы тұрған алтын де­ген аты бар химиялық элемент пайда болғалы бері «адамзат баласы өз игілігіне осы күнге дейін оның 140 мың тоннасын жаратқан екен» дей­ді ғалымдар. Жер қойнауында әлі де өндірілмеген, барланбаған мұн­дай құнды металдың шамамен 100 мың тоннадан астамы жасыры­нып жатса керек. Бұл – тарих пен болжам. Енді бүгінгі күн мен нақты дерек­терге жүгінсек...

Алыпсатарлық сар желіс сауда қашан тоқтайды?
2013 жылдың ақпан айының мәліметі бо­­йынша, алтын резерві жағынан бірінші орынға өзінің 8 133,5 (ұлттық алтын валю­та қорының 75,7 пайызы) тонна алтыны­мен АҚШ көтерілсе, екінші орында Герма­ния тұр. Германияның резерві – 3 391,3 (бұл – ұлттық алтын валюта қорының 72,8 пайызы) тонна. Үшінші орынды осы жо­лы Халықаралық валюта қоры иемден­ген. Оның қоры – 2 814,0 тонна алтын. Бұл ті­зім­де Қазақстан 32 орында, яғни 115,3 тон­на алтынның 21,7 пайызы – ұлттық ал­тын валюта қоры. Ал­ты­нның нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші онды­ғына, ал өндірісі бо­йынша үшінші он­дығына кіретін және қазба бай­лыққа бай өлке саналатын Қазақстан үшін бұл көр­сеткіш, әрине, төмен.
Еліміздегі алтын кен орындары мен кен­білімдері саны 360-тай болса, оның 237-сі – кен орны. Десек те, ғалымдарға сен­сек, тіп­ті ең ірі деген кен орындарының бес пайы­зы ғана игерілсе керек. Жаратсақ, байы­ту комбинаттары мен металлургиялық зауыттар маңында алтын ажыратып алуға әбден болатын 9 миллиард тоннаға жуық қал­дықтар қоқыста жатыр.
Айтпақшы, қырғыздар стратегиялық ма­ңы­зы зор 53 кен орнын аукционда сату тура­­лы шешімге келіпті. Өйткені өздерінің жерас­ты байлығын өндіруге мүмкіндіктері жоқ. Дәл осындай мәжбүрлік біздің де ба­сы­мыздан өткен. Соның салдарынан кен орын­­дары­мыз­дың көбі шетелдік ин­вес­тор­лар­дың иелігінде кетті. Қолдан-қолға өтсе де, алтын дұрыс өң­дел­мей жатқан жер­лер жоқ емес. Бри­та­нияның Hambledon Mining компаниясы Қа­зақ­­станның екі кен орнында алтынды ашық әдісп­ен өндіруді қолға алса, ресейлік «Северсталь» «Суздаль» және «Жереке» атты кен орындарын сатып алды. KazakhGold-тың бақылау пакеті ак­ция­сы – орыс олигархтары, яғни «Полюс-Золото» ААҚ-тың қожайын­дары Прохоров пен Керимовтердің меншігін­де. Британия­лық Orsu Metals Corporation компаниясы Вар­варинское кен орнын ресейлік «Поли­ме­талл» кәсіпорнына қайта сатып жіберді. 1979 жылдан бері өнім өнді­ріле бастаған бұл кен орнының бүгінге дейін тек 10 па­йы­зы ғана игерілген. Ал оның қоры – 370 тонна.
Енді осы жуырда канада­лық Tur­quoi­se Hill Resources компаниясы Ltd Su­meru Gold BV компаниясымен келісімшарт жасасып, алтын өндірумен айналысатын Alty­nalmas Gold ltd компаниясының 50 па­йыздық үлесін 300 миллион долларға сатып алып жатыр. Әңгіме – «Бақыршық» пен «Больше­вик» кен орындары турасын­да. Айта берсе, мұндай алыпсатарлық сар же­ліс сауда жетіп-арты­лады.
Сатылып кеткен жерлердегі байлықты үкі­метке қалай қайтарамыз?
Көлемі жағынан әлемде 9-орында тұрған кең байтақ  даламыздың кез келген жерінен кен іздесең, кеніш табасың. Алайда Елбасы зор міндет артып отырған геологтеріміз жіпсіз бай­лан­ды да қалды. Өйткені жерлер сатылып кет­кен. Ал меншік иелері жерастындағы қазба бай­­лықтың ырыздығын өздері де көрмейді, еш­кімге де бермейді. Отандық шикізат қо­ры шиыр­ланып тұрған шақта бұл проблема да өз ше­шімін таба алмай дал. «Сондықтан, – дей­ді мамандар, – бұл мә­селені Үкімет деңгейінде реттеу керек. Кен бар жерлер белгілі бір мер­зімде игерілмесе, заңға оны үкіметке қайтару туралы бап енгізіп, ауыл ша­руашылығы жер­леріне инвентаризация жасағандай, жер қой­науын пайдалану­шы­лар ие­лігіндегі қазба бай­лықты қайтадан есептен өт­кізу қажет».
2015 жылы 70 тонна алтын өндіре аламыз ба?
Алтын өндірісін дамыту мақсатында Энер­гетика және минералдық ресурстар ми­нистрлігі кен орындарын және пайдалы қаз­ба­ларды барлауға және пайдалануға беру үшін ашық конкурс жариялаған болатын. Бақ сына­суға 69 алтын кен орны қатысыпты, яғни Шы­ғыс Қазақстан – 22, Ал­­маты – 12, Ақмола – 10, Қарағанды – 6, Жамбыл - 5, Ақтөбе – 4, Қос­танай – 4, Пав­лодар – 1, Солтүстік Қа­зақ­стан – 1, Оң­түстік Қазақстан – 1, Батыс Қа­зақ­стан – 1. Ұсақ кен орындарын іске қосу – дағда­рыс­тан шығу бағдарламасының не­гізгі талап­та­рының бірі. «ҚР-дағы минерал­дық шикі­за­т­ты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлт­­тық орталық» РМК сарапшылары «ел ау­ма­­ғында барланған кен орындарында жы­лына 35 тоннаға дейін алтын өндіруге бола­ды» дейді. Олай болса, біздің де Ұлт­тық банк­тегі алтын қорымызды еселеу­ге мүм­кінді­гіміз жетерлік. Бұрындары он­ша қызығу­шы­лық танытпай келген ҚР Ұлт­тық банкі енді ғана үш жыл бойына елі­­міз­де өндірілетін барлық алтынды сатып алу туралы міндеттеме қабылдады. Ұлттық банк, мәселен, жылына барлығы 30 тонна ал­тын өндірілсе, соның 25 тоннасын сатып алуды көздеп отыр.
Нарықтың парқын меңгерген елдердің дені бар әлеуетін бағалы металл қорларын, оның ішінде алтын құймаларын арттыруға жұм­сап отырғаны анық. Ұлттық өнімін, ұлт­тық қорын, қазыналық кіріс-шығыста­рын, оны айта­сыз, алған қарыз-несиесіне де­йін бұ­рын­дары АҚШ-тың көк қағазымен баға­ла­ған ал­пауыт­тар патша металына көше бас­тады. Ал ал­тын қоры «қоң алмай» тұр­ған ел­дер­дің ұлт­тық валюталары құн­сыз­данып, са­бан ақ­шаға ай­налып кетуі әб­ден мүмкін де­ген қауіп бар. Мұн­дай қауіп­тен сақтанған біз­дің ел бар қазба байлығын тү­гендеп, бү­тіндеуге кірісіп кетті. Осы тұста ай­та кетейік, Қа­­зақстан 1992 жылы 10,6 тон­на алтын өн­дір­се, 2012 жылы ол 40 тон­наға дейін жет­кен.
Әділхан БАЙБАТША, геология-минера­ло­гия ғылымдарының докторы, профессор:
– Негізі, пайдалы қазбаларды іздеу, оның қо­ры мен сапасын және орналасу жағ­­дайын анық­тау оңай шаруа емес. Бұл про­цес­тер­ді жүзе­ге асырудың өзіндік нор­ма­тивтері мен уа­қыт мөлшері бар. Мәсе­лен, бір жаңа кен ор­нын тауып, оны бар­лап, іске қосу үшін кем деген­де 15-20 жыл қа­жет болады. Жұ­мыс­ты маман­дар бұлай­ша әдейі созып жүріп ал­май­ды, геология та­биғатының заңдылығы сон­дай. Геолог­тер­ге «екі-үш жылда кен ор­нын та­уып, оны іске қос» деу етті ыстық су­ға батырып ал­­ған­мен бірдей. Ақы­рын­да, айналып кел­ген­де, әлгі шала дүниені қай­тадан гео­ло­гия­­лық зерттеу қажет болады. Есе­сіне, біз қан­­ша есе­ге шығындаламыз. Бірақ қолдан кел­генді жа­сауымыз керек. Жағдай соған итер­мелеп тұр.
Николай БҮКТІКОВ, Д.Қонаев атындағы Кен істері институтының директоры:
– Үш жыл аздық етеді, ол рас. Де­ген­мен қазіргі ғы­лымның, техника мен тех­ноло­гияның да­мыған заманында қыс­­қа мерзімде гео­ло­гиялық жұмыстарды мей­лінше жетілдіруге тырысып көруге бо­лады. Соңғы кездері салалық жұмысқа жа­уап­ты ве­домс­тво­лар бұл мәселенің түпкі мә­ні­сін тү­сініп, ға­лымдар қауымдастығы­мен өзара ын­ты­мақтастықта жұмыс істеуге бе­йімделе бас­та­ды. Бұл – өте жақсы бас­тама. «Бір жеңнен – қол, бір жағадан бас шы­ғар­сақ» болғаны. Оның үстіне, қазір аса қа­жет сапалы техноло­гиялар алып, жер­ас­ты байлықтарын өндіруге Үкіметтің өзі мүд­делі.
Үкімет Қазақстан Республикасын үде­ме­лі индустриялық-инновациялық дамыту жө­ніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мем­лекеттік бағдарламасын іске асыруға бел шеше кірісіп кетті. Бұл ретте, ең алды­мен, Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының жобаларын, оның ішінде «Қа­зақстандық ресурстарды тікелей шет­ел­дік инвестициялар және секторалдық ин­вес­тицияларды дамыту жөніндегі бағ­дар­лама­ларды жетілдіру үшін әртараптан­дыру» жоба­сын үйлестіру және  іске асыру көз­деліп отыр. Соның ішінде алтын өндіру са­ласын дамыту (барлау, өндіру, қайта өң­деу, өткізу және әкелу-әкету) мәселелеріне ай­ырықша көңіл бөлінуде, яғни Қазақстан 2014 жылға дейін алтын өндірісіне қан жү­гіртпекші. Үкімет басшысының орынба­са­ры – ҚР индустрия және жаңа техноло­гия­лар министрі Ә.Исекешев алтын мөл­шерін 2014 жылы 70 тоннаға дейін жет­­­кізуге сенімді сияқты.
Зауыт демекші, Астанада 2013 жылдың IV тоқсанында қуаты жылына 25 тонна ал­тын және 50 тонна күміс өндіретін аф­фи­нажды зауыт іске қосылмақшы. Қазақ­стан­ның кен өндiру және тау-кен кәсiпорындары қа­уым­­дастығының директоры Н.Радосто­в­ец: «Қазақстанда алтын өңдеуге жағдай жа­сау керек. Қазір еліміздегі алтынның ба­сым бөлі­гі Швейцарияда өң­деледі. Бал­қы­маны онда ұшақпен таси­ды, ал мұнда біз аз ғана көлеммен жұмыс істеп отырмыз. Ал жа­ңа­дан салынып жат­қан алтын өңдейтін зауыт кө­мегімен Қа­зақ­стан алдағы жылдары алтын өн­ді­рісін ай­тарлықтай арттырмақшы. Былай­ша айт­қанда, шетелге кетіп жатқан құра­мын­да ал­тыны бар шикізатты толығымен өзімізде өң­­дейтін боламыз», – деген болатын. Бір айта кетерлігі, біздегі аффинаж зауыттары­ның қызметі тым қымбат көрінеді.
Өз кезегінде индустрия және сауда ви­це-министрі Альберт Рау болса, «Ол зауыт қа­зір өздерінің аффинаж зауыты бар «Қаз­мы­рыш» пен «Қазақмысты» айтпағанда, бүгінде Қа­зақ­станда өндіріліп жатқан бар­лық алтын кенін өңдей алатын қуатты үшін­ші зауыт бол­мақ» деп есептейді.
Неге Түркиядан үлгі алмасқа?
Қазір әлемде алтынға деген сұраныс ар­тып, оған инвес­тиция тарту тиімді болып тұр. Бұл ретте өздерінде алтын өндірмейтін Түркия мен Үндістан алдына жан салар емес. Алтын өнімдерін шығарумен 90-жылдардан бері ғана айналыса бас­таған Түркияның әлемдік нарыққа шы­ға­рып отырған өнімдері (бір жылда) 120 тон­на шамасында. Тәуелсіз са­рап­шылардың бейресми деректері рас болса, Қазақстан­ның алтын өнімдері саудасының ішкі айна­лы­мы жылына 100-150 миллион АҚШ дол­л­арын құраса керек. Қазақстанның сы­на­ма палатасы 2012 жылы 150 мың алтын мен күмістен жасалған зергерлік бұйымды тек­серіп, нарыққа шығарды. Сенсек, Сы­нама палатасы сараптама жасаған зергерлік бұйым­дардың тек 10 пайыздайы ғана – отандық өнім­дер. Қалған 90 пайызы – шет­ел­дік. Ойла­натын нәрсе екен...