"Жалғыз жүрек, сан сауал": Машинаның базары, машинадан болуда, талай жастың ажалы

Бұған не дейсіз?

– Баламның оқуға зауқы жоқ. Бар арманы мектепті тезірек бітірсем дейді. Соңғы кездері сабағына да қарауды қойды. Есіл-дерті машина жүргізу. Кейде үйде демалып жатсам көлігіме отырып, қы­ды­рып кететінді шығарды. Қоймаған соң 30 мың долларға су жаңа «япошка» әпердім.
– Балаңыздың жа­­сы не­шеде, қан­ша­сын­шы оқитын еді?
– Ү-үй, әлі бала, то­ғы­зын­шы сыныпта оқиды.
– Әлі жасы кел­ген жоқ қой. Еш­қан­дай құ­жат­сыз жүр­­­­­гізе бере ме? Ұста­лып қал­са қиын бол­май ма?
– Ой, әкесінің, бір-ақ зво­нок емес пе? Еще, қалтасында ви­зитканың түр-түрі бар. Бар кез­де бардай жүру керек қой.
Бір той-жиында қал­­­тасы қа­лың дөкей мырза қасын­да­ғы­лар­ға қарап маңғаздана шіреніп, осылай деп бөсіп қалды. Ақ­ша­ның буы мыстарын бас­­­т­ы ма, ал­ғашында бір-екеуі қарсы пікір айтқанымен аяқасты құлдық ұрып, құтты болсын айтып шыға келді.
Жаным ауырды. Бар екен деп боқ дү­ниеге шаш­қанша же­тім-же­сір­лерге қол­ұшын беріп, сү­рінгенге сүйеніш болып, сауап­ты іс жасаса әлде­қай­да абы­рой­лы болар еді-ау деп ойладым. Он­сыз да елпіл­деп тұр­­ған бала­сына желік беріп, жа­рық күнде адастырғанша, тым құ­­рыса әке­лік бо­ры­шын адал ат­қар­са қай­тер еді? Өз бала­сы­ның бо­­лаша­ғы­на осылай нем­құрайлы қа­­­ра­ған әкеден не үміт, не қайыр?

Ақшаң болса қалтаңда...
Таңғалмайтын болдық. Иә, қоғаммен бірге адамның санасы да қатты өзгеріске ұшырады. Күн сайын жаңалық. Бірақ еш­қандай әсер жоқ. Таңғалмаймыз. Сонда қалай, алпыс екі тамы­ры­мыз­дағы қан сұйылып, сана­мыз­дан «таңғалу» деген сезімді та­мы­рымен жұлып тастағанымыз ба? Әлі есімде, біздің бала ке­зі­міз­де бір досымыз велосипед ал­са, сол көшенің бүкіл баласы ар­тынан бірге шапқылағанды қы­зық көретінбіз. Әлгі велосипедті өзіміз тебе алмасақ та, дөңге­ле­гі­нен, орындығынан ұстап көр­ге­німізге мәз болып, таңғала­тын­быз. Қазір мұндай сезім жоқ. Не­ге? Өйткені, сананың сұра­ны­сы бас­қа. Біз мектеп бітіргенше ве­ло­сипед теуіп өстік. Қазір ол ба­ланың ойыншығы сияқты болып қал­ды. Бүгінгі оқушылар қайда асы­ғады, білмеймін? Әйтеуір, те­зірек мектеп бітіргісі, ерте есей­гісі келіп, елегізіп тұрады. Ақы­рын саралап, ойлап қарасам, есіл-дерті есейіп, мектеп деген «мыр­за қамаудан» (қаладағы көп қа­батты үйлерді апам солай ай­татын) тезірек құтылып, «темір тұл­пардың» тізгініне жармасқысы келеді екен. Оған әке-шешенің ша­масы келе ме, жоқ па? Бұл сұрақ еш ойландырмауы да мүм­кін. Баласына машина әперу жағ­дайы бар шалқайған байлар тү­гі­лі, қарапайым қоңыр тірлік ке­шіп отырғандар үшін де про­бле­ма болмай қалды. Қалталылар ше­кесінен шертіп жүріп, арнайы тапсырыс беріп алып жатса, қа­тардағы еңбеккер де қата­ры­нан қа­лып жатқан жоқ. Қалтасында жи­ған-терген қаржысы болмаса да, жарнамасы бірінен-бірі асып түсетін банктер бар емес пе? «Ба­лаңнан аяйсың ба, басыңды тық та кредит ал. «Өлмесең» деймін-ау, өлсең де қайтартады ғой. Ең бас­тысы, балаңның арманын орын­­дадың. Қатарынан қалған жоқ. Тең құрбысының алды бол­ма­са да, құдайға шүкір, «темір тұл­пары» бар. Астафиралла, не деген шайтан ойлар санамызды жау­лап алған? Ой емес, тура­сын­да осындай қоғамда өмір сүріп жа­тырмыз.

Үзілген үміт
«Жарығым-ай, жалғызым-ай! Аңыратып тастап қайда кет­тің? Осы бір қу темірге несіне ға­на қызықтың екен? Ақыры түбі­ңе жеткені-ай. Осы машинаны ал­ғанша қу жа­ның­ды қоярға жер таппай кетіп едің. Ажалыңа асық­қаның-ай!».
Жалғызын жоғалтып, көкі­ре­гі қарс айырылған ананың жоқ­­тауы айналасын­дағы­лар­дың да сай сүйегін сырқыратып жі­бер­ді. Бәрі қосыла, егіле жы­ла­ды. Ата-анасының жалғыз үмі­ті осы еді. Маңдайынан қақ­пай, қа­тарынан қалдырмай-ақ өсірген.
Мұн­дай оқиғаны күніне бол­маса да ара-тұра естіп, кө­ріп жүрген алаң көңіл әке-шеше баласына бас­тапқыда көлік әперуді ойла­ма­ған да екен. «Дос­та­рымның бәрінде бар, маған да әперіңдер. Ан­да ала кет, мын­да ала кет деп қа­шанғы сұ­рана беремін», – деп қой­маған соң амалы құрыған ата-ана маң­дайына шыбын қон­дыр­май өсір­ген жалғызының бір тілегін ерік­сізден орындады. Ая­ғы міне, жол апатына, қайғы­лы жағ­дай­ға әкеліп отыр. Ұшқан құс­­пен жарысқан «темір тұлпар» міну уақыт талабы дейік, алсын, мінсін, бірақ жол ережесін сақ­тап, тәртібімен жүрсе ешқан­дай өкініш болмас еді ғой. Кейде елір­ген біреудің кесірі өз жо­лы­мен келе жатқан басқа адам­дар­ға тие­тіні бар. Осының сал­дарынан кү­ре жолдың бойында қаншама тағ­дыр талқан боп, үкілеген үміт­тер үзіліп жа­тыр. Мына за­ман болып тұр, машинаның ба­за­ры, машинадан болуда, талай жас­тың ажалы. Ендеше, аяулы ата-ана, ба­лаңыздың тағ­ды­­рымен ой­на­маңыз­дар, ой­лаңыз­дар!

Кім кінәлі?
Заман ба, адам ба? Ата-ана ма, бала ма? Кім кінәлі дегенде біреуге жала жауып, біреуді жаз­ғырып кінәлайық деп отырған жоқ­пыз. Қоғамдық сұрақ қой, соған жауап іздеп көрейікші. Шы­­нымен де, кім кінәлі? Он екі­де бір гүлі ашылмай жатып, өмі­рін енді бастағанда ерте сол­ған гүл­дей, ажал құшағына алып, қа­ра жердің қойнына салып жат­қанды кімнен көреміз? Енді аза­мат болды-ау дегенде қыршы­ны­нан қиылып жатса, неге ерте алдың деп Жаратқанды жаз­ғыр­мақ­пыз ба? Қазір бір жаққа жолға шықсақ, үйімізге аман жеткенше алаңдап, елегізіп оты­ра­тынды шығардық. Өйткені тас жолдың үстінде талқаны тау­сыл­ған тағдырлар ойландырмай қоймайды екен. Баяғыда адам­дар жасы келіп немесе қатты сырқаттанып өмірден озып жата­тын еді. Оқыс оқиғалар анда-сан­да бір кездесетін. Ал қазір, тағы да тілім жазықты, таңғал­май­тын болдық. Телеарнадан, ра­диодан, баспа беттерінен жол оқиғаларын күнде көріп, естіп, оқып жатырмыз. Етіміз өліп, кө­ніп кеткеніміз соншалық, бә­лен­дей елең етпейміз. Бір өкі­ніш­тісі, жол апатынан қайтыс бол­ған­дардың дені жастар. Иә, өмірге деген қызығушылығы енді бас­талып, қызуы мен желігі ба­сыл­май тұрған өрімдей өс­кін­дер. Құдай-ау, адам баласы төрт аяқ­ты есті жануар десе де, аттан құлап та ажал құшып жатады. Ал техника деген адамның қо­лы­­нан жасалған дүние емес пе? Қай же­рінен кемшілік шыға келетінін қайдан білесің? Мұны білмейді емес-ау, бәрі біледі. Бі­ле тұра ес­сіз­дік танытып, ұшып-қона­ты­ны­мыз тағы бар. Қас-қа­ғым сәт­те осынау ға­лам­шар кө­зі­нің қа­рашығында шыр ай­на­лып бара жат­қанда өкініп те үл­гермей қалады-ау. Қазіргі таң­да­ғы мә­лі­м­еттерге сүйенсек, жол апатына ұшы­рағандардың ба­сым көп­ші­лі­гі жастар. Яғ­ни, баласының бола­ша­ғын ойла­май, бетінен қақпай, айт­қа­нын екі етпей орындаған әке-ше­шені кі­н­әлаймыз, амал­сыз. Дәл осы уа­­қыт­та 4-5 бал­а­лы отбасы ауыл­­­дық жерде бол­маса, қалада бір­ді-екілі ғана. Бір үй­дің кө­зінің ағы мен қара­сын­дай өскен бала­ның дегені орындалары хақ. «Жалғызым аман болсын, қа­­тарынан қал­масын, осы кисін, осы ішсін, мен мінбеген көлікті осы мін­сін». Міне, осы­лай ерке өсі­ріп, еркіне жіберіп аламыз да, қа­те­лікке ұшыра­ғанда барып бар­мағымызды шай­наймыз. Тіп­ті мектепті жақ­сы бітірсең аттес­тат алған күні машина сый­лай­мын деп бала­ның са­на­сын оқу­мен емес, дү­ние­мен улап жат­қа­­ны­мызды бі­леміз бе? Өмірдің ақ-қарасын ажыратып үлгермей жат­қан ұр­па­ғымызды қалай тәр­бие­леп жа­тырмыз?
Қазақта: «Алыс­тан алты жасар бала кел­се, ал­пыс­тағы шал келіп сәлем бере­ді» деген аталы сөз бар. Аман­дық адамдықтың бастауы екенін ұғын­сақ, балала­ры­мыз­дың бойы­­­нан қандай адами қа­сиет­­тер­ді жойып жатқа­ны­мыз­ды біл­сек қой. Күнде болмаса да жиі кө­ріп жүрміз. Жаңағы шет­елдің қым­бат кө­лігінен кері­ле түскен жастар, алдындағы үл­кенге сә­лем бе­руге де ерінеді-ау. Айна­ла­сына паңдана қарап, маң­­ғаз­да­нып тұрып әрең сөй­лей­тін­де­рін көр­генде, бола­ша­ғың жай­лы ой­лау­ға қорқасың. Жо­ғарыда айт­қа­нымыздай, күн сайын жаңа­лық. Ендігі жерде шет­елдік қым­бат көліктердің рөлінен бойлары әрең көрінетін шынашақтай қыз­дар түсетін болды. Жас­та­ры­мыз­ды ессіз­дікке жетелеген есіл дү­ние-ай дейсің күйініп. «Байдың асын байғұс қыз­ға­нып­ты» де­ген­дей, іштарлық көр­сетіп тұрғаным емес. Маған десе күнделікті көй­ле­гіндей ауыстырып мінсін. Бі­рақ Алла тағала Адам атаның қа­­бырға­сынан Хауа ананы жа­рат­­қан­да оған адамзат қауы­мын­дағы ең қымбат ана болу қасиеті мен нәзіктікті берген еді. Яғни, қыз баланың бойын­дағы ерекшелік те осы емес пе? Аяқ асты бол­ған жол оқиға­ла­рынан қыз ба­ла­ның бір­ден ше­шім қабылдап, тығы­рық­тан шығып кетуі ша­малы. Аяғы біз алаңдап отыр­ған қай­ғы­лы жағ­дай­ға ұласуы әбден мүм­кін. Яғ­ни, 18-ге то­лар-тол­мас­тан көлік рө­ліне отыр­ғызу – ата-ананы ғана емес, қоғамды ойланды­ра­тын мә­селе. Бір кез­де­рі көлік жүр­гізу куәлігін 22 жас­тан бе­ре­міз де­ген заң туралы сы­быс ес­ті­генде қуанып қалып едік, мұ­ның да аяғы сиыр­құй­мы­шақ­та­нып барып жоқ болды. Әй, бі­рақ қандай заң шы­ғар­са да жем­­қорлық жайлаған, қал­талы ой­наған, парақор той­ма­ған за­ман­­да барлығын да ақша­мен ше­шуге болады. Құл­қы­нына құрт бо­лып түскен қу ақ­ша кім-кім­ді де айтқанына көн­діріп, ай­даға­ны­­на жүргізіп қоя­тыны жа­сы­рын емес біздің қо­ғамда.

Жаралы жүрек
«Әлі күнге өкінемін. Өзіме-өзім жасадым. Ата-анамды тың­дамай, кредитке машина алдым. Қайда, неге асықтым екен? Жа­райды, алдым екен, тыныш жүр­сем әлдеқалай болар еді. Дос­та­рым­мен басқосуда не шайтанның түрт­кенін, іштім келіп. Ұсталып қалсам МАИ-де істейтін жол­да­сым бар, неден қорқамын деген ес­сіз батырлық пайда болды. Бі­реудің обалына қа­лам, жазым қы­лам деп дәл сол кез­де ойлаған жоқпын. Бәрі көңіл­ді, ән салдық, биледік, той­ла­дық. Есік алдына шық­қанымды біле­мін... Есімді жи­насам... енді бә­рі кеш... Айғай-шу. “Жедел жәр­дем”. “МАИ”. Кө­ше­де адам қағып, жа­зым қы­лып­пын. Бес жыл ар­қа­лап темір тор­дың ар жа­ғына кеттім. Бұ­дан да шы­ғар­мын-ау. Тән жа­расы жа­зылар. Жан жарасын ем­деу қиын екен. Орны толмас өкі­ніш. Өкіне­мін».
Әрине, темір тордың ар ­жа­­ғы­нан мерзімін өтеп шы­ғары сөзсіз. Зымыраған уақыт әне-мі­не дегенше бостандыққа да жет­кізер. Бірақ сол күнгі бір ға­на қателіктен қаншама жү­рек жа­­раланды, қайғы жұт­­­­­­­­­ты.
Өмір­дің өзі мектеп. Біз сол мек­теп­тен күнде са­бақ алу­дамыз. Сөй­те тұра бүгінгі кем­шілікті ертең қайтала­мау­дың жолын неге ізде­мей­міз? Не де­­ген жауапсыз, не де­ген ұмыт­­­­шақпыз, адамдар!

Жұматай Оспанұлының 
«Жалғыз жүрек, сан сауал» 
кітабынан алынды

(Жалғасы бар. Басы: 16.03.2015, 17.03.2015, 18.03.2015, 19.03.2015, 20.03.2015, 22.03.2015, 26.03.2015, 27.03.2015, 28.03.2015, 30.03.2015, 31.03.2015, 01.04.2015, 03.04.2015, 04.04.2015, 05.04.2015, 06.04.2015, 07.04.2015, 08.04.2015, 09.04.2015, 10.04.2015, 11.04.2015, 12.04.2015, 13.04.2015, 14.04.2015, 15.04.2015, 16.04.2015, 17.04.2015).