«Жетпісбай қажының үйінде Торғай көтерілісі көсемдерінің бірі, сардарбегі Амангелді батырдың мылтығы сақтаулы тұр!». Осы ақпардың ізімен елорданың тұрғыны Жетпісбай қажының үйін тауып, жәдігерді көзбен көрмекке, ұлт-азаттық көтерілісінен жеткен рухты сезбекке барып жолықтық. Пайғамбар жасынан асып, алпыстың асқарына шыққан палуан денелі Жетпісбай ақсақал жылы шыраймен күтіп алды. Сосын бұйымтайды есіктен кіре естіген қажы асықпай жайғасқан соң, әуелгі әңгімені әкесі жайында бастады. Әкесі – Торғайдың тумасы, Ақкөл өңірінде дүниеге келген. Арабшадан сауатын ашқан адам болған екен.
– Әкем Міржүсіп Бірмағамбетұлы 1892 жылы туып, тура Сталин қаза болғаннан бір ай өткен соң дүниеден озған еді. Мен ол кезде жеті жастағы баламын. Сондықтан да, әкем туралы көп нәрсе есімде қалған жоқ. Ол кісі жайында әңгіме мен естеліктің көбісін ержеткенде тек шешем арқылы естіп білдім. Дегенмен шешеміз де жасынан әкемнің қасында болмаған адам ғой. Ол кісі де әкемнің жас кезінде басынан өткізген көптеген оқиғаларынан хабарсыз. Өйткені 38 жасында бәйбішесі қайтқан соң, әкей 18-дегі шешемізді алған екен. Бұл – Торғай көтерілісінен біршама уақыт өтіп кеткен кез. Олардың отау құрған тұсы «ел басына күн туған» аласапыран уақыт, байларды кәмпескелеп, басқасына бәле жауып жатқан шақ еді. Артық ауыз сөз айтудан қорқатын тұс. Сол заманнан аман өтіпті. Рас, әкемнің ел арасында беделі болғаны белгілі. Ұлы Отан соғысы тұсында тылда еңбек еткен екен. Крупская совхозында соғысқа май жинайтын бөлімшенің бастығы болыпты. Бұл сол кездегі деңгеймен қарағанда жоғары қызмет саналады. «Майшы шал, бәлелікке қайшы шал, тықылдап, қайта-қайта, келуіңді қойшы шал», – деп кете беретін ұзын сонар өлеңді де әкемізге арнап шығарған екен сол кездегі еңбекшілер. Бұның біразы да жұрт есінде бар.
– Әкеңіздің Амангелді Имановпен араластығы болды ма? Көтеріліске қалай қосылған? Бұл жағынан естігендеріңіз болса, айтып өтсеңіз.
– Әкем жасынан барымтамен аты шыққан ер екен. Амангелдімен де сондай «ірілі-ұсақты шаруалар» барысында араласса керек (Расында, бір деректерде 1915 жылы Амангелді батыр байлардың жұмсауымен барымтаға шығып жүріп, ұрынады, тіпті түрмеге түсіп қалатыны айтылады. Сондай бір жағдайда Міржақып Дулатұлы байларды айыптап, Амангелдіні құтқарып қалған екен – авт.). Қаншалықты деңгейде араласқанын да толық білмеймін. Тек Арқадан шыққан барымташылар Арал өңірін аралап қана қоймай, түркімен асып та, жылқы алатын болған ғой. Жарты жылға жуық сондай «жорықта» жүріп, түркіменнің баға жетпес бәйге ақалтекесін әкеміз елге әкеліп, ауыл-аймақты бір дүркіреткен, «ойпырым-ай, бәрекелдісін-ай» дегізгені де бар көрінеді. Сондықтан дәл осындай адамның Амангелді бастаған көтерілістен тыс қалуы да еш ақылға сыймайтыны рас. Оның үстіне Торғай көтерілісі тұсында әкеміздің нағыз күш-қайраты тасып тұрған, 25-ке енді шыққан жігіт шағы. Өткірдің жүзіндей қылшылдап, еш нәрседен тайынбайтын, нағыз көзсіз ерлікке баратұғын кезі ғой. Патша жарлығына қатысты дүмпу туғанда ең бірінші бас көтергендер де негізінен сондай қарулы азаматтар болса керек. Сондықтан әкемді көтерілістің алғашқы тұсынан-ақ белсене араласқандардың бірі десе де болады. Расында, мұндай ұлттық деңгейде туындаған ұлы толқынға есі дұрыс, қол-аяғы бүтін, дені-қарны сау азаматтың араласпай, тыс қалуы – еш ақылға сыймайтын дүние, ондайдың мүмкін еместігі айқын. Біздің әкей де сондай дүбірдің бел ортасында жүріпті. Сосын дәл сол Торғай көтерілісінің куәсі, жауға қарсы атылып, жаудың құтын қашырып, оқ жудырған қара мылтық осы шаңырақта сақталып отыр.
– Осы мылтықтың Амангелді Имановқа қандай қатысы бар? Жалпы, ол сіздің әкеңізге қалай тап болып жүр?
– Мылтықтың әкемнің қолына қалай түскенін шешем марқұм айтып кетті. Мені де соның айтқаны иландырады. Міржүсіп әкеміздің барымташы болғандығын айттым. Оның сыртында Амангелдімен қаншалықты араласқанынан анық хабарсызбын, әйтеуір, алыс-берісі түзу болған адамдар екендігі белгілі. Содан болуы керек, көтеріліс кезінде әкемізге мылтықты Имановтың өзі беріпті. Яғни бір кездері өзі ұстап жүрген мылтығын сыйға тартқан шығар деп топшылаймын кейде. Шынын айту керек, көтерілістен кейін әкейдің артынан түскендер көп болған. Содан жанын сақтау үшін бас сауғалап, бертінге қарай орталыққа көшіп кетіпті. Алмағайып заманда барымтаға қатысқанын бетіне басқандар да болған тәрізді, тағы бір алуан «кінәні» еске салғандар ауылға сыйдырмаған екен. Сосын аяқастынан ешбір малы мен мүлкіне, дүниесіне қарамастан, бәрін тәрк еткендей, үдере көшеді. Сөйтсе де, осы қара мылтықтан айырылмай, оны тығып, көзінің қарашығындай сақтап қалған. Соған қарағанда, әкем үшін бұл бекер дүние емес, аса қадірлі қару болғаны ғой.
– Мұндай құнды жәдігерді үйіңізде қалай сақтап жүрсіз? Кеңес Одағының тұсында, одан кейінгі кездері мылтыққа қатысты еш «мәселе» туындаған жоқ па?
– Рас, бір-екі мәрте «өздерінше» қызығушылар болды. Қорқытып та көрді, «тартып аламыз» деп доқ көрсеткендер де болды. Құжатын сұратып, жоқтығын сылтауратады. Сосын мылтықтың оң жақ қапталындағы арабша жазуды көрсетемін де, «айналайын, мынаны оқы, Амангелдінің өзінің «именной» мылтығы, оқи алсаң, «құжаты» – осы, оқи алмасаң, онда құжатты сұрама» деп ескертсем болды, ешкім жоламайтын. Шынында, мылтыққа қатысты ол кезде қағаз жүзіндегі құжат жоқ қой. Содан ешкім көп жоламайтын. Ал мылтықтың оң жақ қапталындағы арабша жазуының жартысы көнеріп, өшіп кеткен. Арқадағы бірталай көзі ашықтар келіп көріп, оқығандай болды. Олардың айтуынша, жазу араб қарпінде болғанымен, парсы тілінде жазылған секілді. Бірақ анығын, мағынасын айтқандар болмады. Ескі шағатай тіліне қотаратындар да болды, бірақ мағынасын ашып берген емес. Тағы білетіндер мылтықтың ағылшындық үлгі екендігін, ХІХ ғасырдың аяғына таман жасалғандығын айтады. Жазуға қатысты сараптама демекші, кезінде Арқалықтың мұражайынан директоры да келіп, көріп, сұратып та алған. Шынымды айтсам, өзім берерімді беріп алып, кейін әрең қайтардым. «Экспертизаға бермекшіміз» дегенді алға тартып, үш айдай сандалтты. Соңынан қуып жүріп, зорға қайтардым. Сосын ешқандай да сараптамаға көнбедім, қазір де көнгім жоқ.
– Соңғы рет қашан атылған еді? Өзіңіз атып көрдіңіз бе?
– Расында, мылтық туралы да, оның нағыз иесі туралы да әкемнің айтары көп болған шығар, бірақ бала болдық, есіміз болмады. Есейгенше бұған соншалықты жәдігер ретінде қарамай келгенім рас. Кезінде аңға да шықтым, киік те аттым. Қолға ұстағанда тиюі жақсы, жүз метрден дәлдегенге қиыс кетпейді. Өте ыңғайлы. Соңғы рет қашан аңға асынып шыққаным есімде жоқ. Дегенмен ескірген мылтық кейінгі кездері бір тетіктері ұстамай, бір-екі мәрте өзі атылып, шошытты. Содан бастап абайлап ұстап жүр едім. Соның өзінде бір күні затворын сала бергенімде оқыстан гүрс ете қалды. Абырой болғанда, жанымдағы адамдардың ешбірін жарақаттамады. Бірақ зәре-құтым қалмады. Көтеріліске қатысқан, талай адамды о дүниеге аттандырған, жауға кезелген қанды дүние болғандықтан, оны қару ретінде қолдануды қойып, аңға шыққанда қолға алуды бірден тыйдым. Тек жәдігер ретінде сақтап келемін. Расында, қазірдің өзінде ұсақ-түйек бөлшектерін келтіріп жасаса, атылуы атылады. Әйтсе де қару ретінде ұстауды доғарған соң, жүрек те дауаламайды екен. Тек ілулі тұрады.
– Дегенмен мылтықтың Амангелді батырдікі екендігіне тағы қандай дәлеліңіз бар? Дәл осыған ұқсас қару батырдың мұражайында бар ма?
– Дәл осындай мылтық мұражайда жоқ. Торғай көтерілісіне орала отырып, дәлелге салсақ, ол кезде аяқастынан бұрқ еткен ұлттық толқуға ешкімнің дайындықсыз болғандығы да анық қой. Көпшілік сарбазда мұндай мылтық болған жоқ. Атыс қаруларының өзі бірлі-жарым шиті мылтық, қолдан жасалған аңшы қарулары, құс мылтық қана болды. Ендеше, олардың ортасында мынадай ағылшын мылтығын тек жоғары дәрежедегі әскербасылардың ғана ұстауы мүмкін деп ойлаймын. Он мыңнан астам әскер арасында да неше түрлі батырлар болды. Онбасыдан мыңбасыға дейін ерлер шықты. Бірақ солардың бәрінде дәл мұндай мылтық болмағаны тағы айқын. Ал Амангелдінің мылтығы деген дәлелге тағы келсек, мылтықтың жазуында бір мағына болуы мүмкін. Жазуға қатысты тағы топшылайтыным бар. Амангелдінің Иман деген атасы кезінде батыр, Кенесары ханның үзеңгілесі болған айбатты кісі екен. Осы көтеріліске әр ру, өңір өз туын көтеріп шыққанда әскердің бас сардары Амангелді Иман атасының туын көтеріп, желбіретіпті. Бұл ту әлі күнге мұражайда сақтаулы болуы керек. Мен мылтықтағы жазуды да тура сол Иман атамыздың, кейіннен Амангелді батырдың көтерген туындағы жазуға ұқсатамын. Амангелді көтерген тудағы жазу да арабша айшықталған еді. Ту мен мылтықтың жазуын нақты айта алмаймын, дегенмен ұқсас. Жалпы, жазу жайына келсек, қазақтардың ежелгі салтынан белгілі ғой, бір адамға сыйлық сыйлағанда соған атын жазып беру деген болмаған. Соған қарағанда, мылтықта «мынау пәленшенің мылтығы» немесе «мұны пәленшеге бердім» деп жазылмаған шығар. Тек дұға секілді сөздер жазылуы мүмкін деп тұспалдаймын. Бір сөзбен айтқанда, бұл көтерілістің мылтығы екендігі, оның әкемізге сыйланғандығы даусыз. Оны «Амангелді сыйлады» деп шешеміз айтып кетті.
– Әкеңізден қалған тағы басқа жәдігерлер бар ма?
– Еміс-еміс есімде, әкем ауырып, төсек тартып жатқан уақытында құран оқып, кітапқа көз жүгірте үңіліп отыратын. Арабша аз-маз сауатты еді, өзінің ұдайы тастамай оқитын Құран кітабы бар болатын. Біздің жас кезіміз Кеңес Одағының тұсында өтті ғой. Ол кезде мұндай ескілікке, оның ішінде құрандай киелі затқа онша мән бермей қарайтынбыз. Кеңес өкіметінің тұсында бұрынғының бәріне бір түрлі көзқарас болғаны рас қой. Біз де соның «дәмін» татқан азаматпыз. Сөйтіп, дінге мойын бұрғызбаған заманда бізге керексіздеу болып тұрған кітапты ауылдас бір ақсақал қатты қызығып, сұратып, аударыстырып отырушы еді. Әкемнің көзіндей дүние болған соң, сұрап алған шалдың көп ұзамай артынан барып, қайта үйге әкеліп жүруші едім. Соңғы бір сұрағанында араға біршама уақыт салынып, қайтара іздеуге уақыт та болмаған. Кейін ол кісі де марқұм болып кетіпті. Артында қалған ағайындары ештеңені білмейтін тәрізді. Соның салдарынан ескі Құран кітабы да жоғалды. Сондықтан әкемнен қалған жалғыз жәдігер де – осы, көтеріліске қатысқан, Амангелді сыйлаған қара мылтық.
Түйін
Жетпісбай қажы әңгімені айта жүріп, көп күттірген қара мылтықты әкеліп, алдымызға тартқанда ары-бері айналдырып, біразға дейін сүйсіне тамашаладық. Тым ұзын да емес, шамамен 1,2 метрдей, жаудың құтын қашыратын сұсты қара мылтық. «Білетіндер ХІХ ғасырда жасалған ағылшын мылтығы деп дөп басып айтып кетті. Қандай модель екені белгісіз. 28-інші калибрге келеді. Бір кездері бесатар болғанға ұқсайды. Оған негіз болатын жайы да бар, астында – магазин қоятын орындары, затвордың асты бос тұр. Құндағы кейін жасалған. Үйде жәдігер ретінде сақтағалы бері біршама деталі жоғалып қалды», – дейді мылтықты таныстыра бастаған ақсақал. Қолдан-қолға жүгірген қара мылтықтың сол жақ қапталының үстіңгі жағында – арабша таңбаланған жазуы, бір жағында арабша сандары тағы бар. Арабша білетін «Нұр Астана» мешітіндегі имамдарға көрсетіп едік, ол сандар 181172 екенін білдік. Арабша жазудың біраз жері ескіріп, өшкен. Дегенмен бірсыпыра әрпі оқуға боларлықтай, анық көрініп тұр. Сол әріптерін қағазға түсіріп (мылтықты алып бара алмағандықтан), көрсеткенімізде, имамдар таңба арабша болғанымен, сөзі басқаша екендігін айтып отыр. Шағатайша жазылуы да ықтимал дейді.
Ойсалар
Тәуелсіздіктің 20 жылдығы кеңінен аталатын биылғы жазда Торғай даласын жайлаған ұлт-азаттық көтерілісіне де 95 жыл толғалы отыр. Алайда кезінде бұрмалануы кеңінен орын алған кеңестік тарихтануда 1916 жылғы көтеріліске дұрыс баға берілмегені анық. Ал кеңестік қателікті Тәуелсіздіктің 20 жылдығында қаншалықты қалпына келтірдік? Осы сұраққа жауап іздесек, тарихи шындықты ашып, оқиғаларға қатысты баяндауларды әлі де терең зерделеу талап етілетіні айқын. Өйткені Қазақстанның шынайы тарихын жазу – Тәуелсіздікке қол жеткізудің жемісі. Осы тұрғыдан алғанда, кез келген көтеріліске тікелей қатысы бар жекелеген мәселелерді әлі де жан-жақты әрі терең зерттей түскен ләзім. Олардың бірі де – осы қара мылтық һәм басқа да жәдігерлер.