Жастарды ұстаздыққа тарта алмай жүрміз

Адамның қандай азамат болып қалыптасуында ұстаз еңбегінің алар орны ерекше екені айтпаса да түсінікті. Қоғам алдындағы жауап­кер­шілігі мен қиындығы мол мамандықты таңдап, еліміз­дің болашағы жолында өмірін арнап, ардың ісін арқалап жүрген жандар қаншама! Сондай қадірлі де қадірменді жанның бірі – ақын, ұстаз, еңбек ардагері, ҚР халыққа білім беру ісінің үздігі, Қазақ­стан Жазушылар одағының мүшесі, Жаркент ауданының құрметті азаматы, «Балдәурен», «Бел­жай­лау», «Орбұлақ», «Елім дарқан, жерім бай» атты кітаптардың авторы  Әдепхан ТӨРЕХАНҰЛЫ. Ұстаздық тәжірибесі, білімі мен біліктілігі мол, өмірін ұрпақ тәрбиесіне арнаған Әдекеңдi бiлетiн жан­дар ол кісінің оқытушылық жолындағы қабілет-қарымын аңыз қылып айтады. Бүгінде желкенді жетпіске келіп отырған қазыналы қария­мен жолығып, оқу-тәрбие саласына байланысты ой-пікірін біліп, әңгіме өрбіткен едік.

Әдепхан Төреханұлы, ардагер ұстаз:
– Әдеке, өмір бойы ұрпақ тәр­бие­сі­мен айналысып, оқу-білім саласында елеулі еңбек еттіңіз. Ұстаздық жолында түй­геніңіз де мол. Жалпы, ауыл мек­тептеріндегі қазіргі оқыту мен тәрбие жүйесіне көзқарасыңыз қандай?
– Құдайға шүкір, қазiр оқу-тәрбие жұ­мыс­тарына көптеген реформалар жасалып, жыл сайын жақсысы мен жаманы сұрып­та­лып, реттеліп келе жатыр деп ойлаймын. Дегенмен қазіргі жағдайда ауыл мектеп­те­­ріндегі оқу-ағарту саласының кемшін тұс­тары көп-ақ. Біріншіден, заман та­ла­бына сай жасақталмаған мектептер қан­ша­ма! Кей мектептерде оқу­лық­тың да жетіс­пей жат­қа­нын байқап қаламыз. Соңғы тех­но­ло­гия­лар­дың өзі ауыл мектеп­те­ріне енді-енді ғана жетіп жатыр. Соның бәрі ауыл баласының заман талабына сай білім алуына кедергі келтіріп жатқаны сөзсіз. Соған қарамастан, шә­кірттерін за­ма­на көшіне ілестіріп тәр­бие­леп келе жат­қан мұғалімдердің еңбегі шек­сіз. Әрине, бә­рі бірдей емес...
«Ауыл мектептеріндегі білім төмен не­месе қазақ мектептеріндегі білім сапасы орыс мектептеріне қарағанда нашар деген жаң­сақ пікірлерді естігенде, еріксіз қын­жы­ла­сың. Өйт­кені бір мектептің кінәсін бар­лық мек­теп­ке немесе бір мұғалімнің кінәсін бар­лық ұс­таз­ға телуге болмайды ғой. Сол бірен-саран ауы­зекі айтылған жаңсақ пікір­дің өзі қоғам­дық пікір қалыптастыруға себеп болуы мүм­кін.
– Мұғалім беделінің түсіп кетуі жө­нін­де мамандар да, көпшілік қауым да әр­түрлі пікірлер айтып жүр. Кей­бі­ре­у­лер мұ­ғалімнің өзін кінәласа, енді бірі қазіргі қоғ­амдағы жағдайды кінә­лай­ды. Сіз қа­лай ойлайсыз?
– Қазір біз ұстаз беделін түсіріп алдық. Ол қоғам үшін, болашақ үшін өте қауіпті. Өйт­кені адамды қалыптастыратын – ұстаз, олардың еңбегі сол мезетте көзге көрінбеуі мүмкін, бірақ адам өмірінде кеткен қателік немесе жеткен жетістіктің барлығы ұстаз еңбегіне тікелей байланысты. Сондықтан қо­ғамдағы ұстаз беделін көтеру – кезек күт­­тірмейтін мәселе, мұғалімдік маман­дық­ты жай нәрсе деп қарасақ, бола­ша­ғы­мыз бүлі­нуі мүмкін. Мектеп оқушысы үшін оқытушы тұлға болуы керек. Әйтпесе өзі құр­мет тұт­пай­тын ұстаздан бала қандай тәлім-тәрбие алып шығады? Тіп­ті оның сөзін, берген тәр­биесін елемей, оқы­ғысы кел­меуі де мүмкін. Ал өзі құрмет тұт­қан адамның оқытқан ілімі, берген тәрбиесі ба­ла көкірегінде мәңгі жат­та­лып қалары сөз­сіз.
Біріншіден, ұстаз беделін көтеру үшін мұ­­ғалімдер арасын ол мамандыққа кез­дейсоқ, амалсыз келген, шала сауатты адам­­дардан тазалап, мұғалімдік жұмысқа қабылдаудың белгілі бір тәртібі мен шарт­та­рын қалып­тас­ты­ру керек. Жыл сайын тексеру жұмыстары жүр­гізіліп, сұрып­та­лу­дан өтіп отырса да, артық емес. Екінші мә­се­ле, осындай тек­се­ру­лерден кейін ма­ша­­қаты мен қиындығы көп мамандық ие­сіне жағдай жасалуы керек. Санасын тұр­­мыс билеген маман өз мүм­кін­ді­гін ашып көрсетіп, алаңсыз жұмыс істей ал­­май­­­тыны бел­гілі емес пе?! Сондықтан мұ­ға­лімдерге көп­теген жеңілдіктер жасалып, жалақысын кө­бейтіп, әлеуметтік мәсе­ле­ле­рі дұрыс ше­шіл­се деп ойлаймын. Сонда ғана ұстаз еңбегі өз жемісін берері сөзсіз.
– Осы салада еңбек етіп жүрген жас мамандарға қандай талап қойылып, қан­­дай ерекшеліктері мен қарым-қа­бі­ле­ті ескерілуі керек?
– Ұстаздық деген – аса үлкен дарын мен қа­бі­летті талап ететін мамандық. Өйткені әр­бір бала – әртүрлі жаратылыс пен болмыс, әр­түрлі тағдыр, ал ұстаз сол балалардың жан дү­ниесін терең түсінетін, баланың ерек­ше­лігін, қарым-қабілетін, қызығушылығын танитын, соған лайықтап жұмыс істейтін маман болуы шарт. Біз қазір ұстаз атаулының қоғамдағы бет-беделін түсіріп алғандықтан, сондай ерекше қабілеті бар дарынды жастарды бұл салаға тарта алмай жүрміз.
Әрбiр мұғалім – шығармашылық ада­мы, өйткені оның алдында өмір тұр, болашақ тұр, жауапкершілік тұр. «Мұғалім – өзінің білі­мін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұға­лім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен, оның мұ­ға­лімдігі де жойылады», – деп ғылыми педа­го­гиканың негізін салушы К.Д.Ушинский айт­қандай, оқытушы өмір бойы ізденіс үстін­де болғаны жөн. Баланың жақсы немесе жа­ман адам етіп қалыптасуында ұстаздың ық­па­лы өте зор. Сондықтан педагог-психолог ға­­лымдар айтып жүрген мына пікірді айтпай өтсек болмас. «Ұстазға қажетті 50-ден астам қабілет-қарым болады екен. Олар: әдептілік, ойлампаздық, талғампаздық, әсерленгіштік, кө­регендік, ықпалдастық, төзімділік, өзін-өзі ұстау, мінез-құлық биязылығы, ізден­гіш­тік, еңбекқорлық, азаматтық, адамгершілік, іс­керлік, тәртіптілік, мейірімділік, ра­қым­ды­лық, адалдық, ақниеттілік, тілектестік, идея­ға сенімділік, ынталылық, шыншылдық, ұжы­м­шыл­­­дық, сыншылдық, қисындылық, ба­ла­лар­­­ға деген сүйіспеншілік, байқа­ғыш­тық, іл­ти­паттылық, табандылық, жауап­кер­ші­лік, жай­­дарылық, ашықтық, қара­пайым­ды­қ, әділ­­­дік, тапқырлық, батылдық, ұқып­­тылық, сы­­пайылық, сезімталдық және тағы бас­қа­лар».
Бала мектеп қабырғасында жүріп-ақ, ер­тең өзінің кім болатынын, қандай мамандық иесі атанатынын жоспарлап, алдына мақсат қойып, сол арманның жетегінде болашаққа қадам басуы керек. Ал бізде қалай? Өзіне лайық мамандық таңдай алмай, әйтеуір, реті келген оқу орнына түсіп, өмір бойы өзінің Құдай бер­ген қарым-қабілетін толық аша алмай, адасып жүргендер қаншама! Ол кімнің кінәсі? Ол – бала тәрбиесімен дұрыс айналыспаған ата-ана мен мұғалімнің кінәсі.
– Қазір мектеп формасы жөнінде де әр­түрлі пікір айтылып жүр. Бірі «әр мек­теп­тің өз формасы болып, сол фор­ма­дан оқушының қай мектепте оқитыны білініп тұруы керек» десе, енді бірі «мектеп фор­ма­сының түр-түсі, сапасы ұнамайды, сон­дықтан оқушы кигісі келмейді» деп есептейді. Осы мәселеге қалай қарай­сыз?
– «Баланы жастан ...» деген дана хал­қы­мыз. Дұрыс тәлім-тәрбие көрген баланың өмір жолы дұрыс қалыптасары сөзсіз. Кез келген жақсы нәрсе бірінші тәртіптен бас­та­ла­ды. Сондықтан ала-құла емес, бiрыңғай киiм кию – тәртіптің белгісі. Тәрбиенің барлық негізі ұлттық ерекшелікпен жүргізілуі керек. Ұлттық болмыс-бітім жойылып кетпес үшін. Оқушылардың қазіргі формасынан ұлттық нышан байқай алмайсың. Мектеп формасын жасап бекітерде осы жағы ескерілмей қалып жатыр. Біз ұлттық ерекшеліктерімізді ғасырлар қойнауына қалдырып, мүлдем басқа ұлт болып қалыптасып бара жатқандай әсерде қаласың. Қазақтың ою-өрнегін оқушы фор­ма­сының жеңіне немесе жағасына жара­сым­ды етіп, әшекеймен үйлесімділікпен келтірсе, қандай ғажап болар еді! Әйтпесе киген киімі, ұстаған сөмкесі, қолданатын қағаз-қарын­даш­тарына дейін шетелдікі. Сонда біз оларға қазақтың болмыс- бiтімін қалай сіңір­мек­піз? Егер бала тұтынатын заттың бар­лы­ғы­нан қазақы иіс аңқып тұрар болса, ұрпақ бойында ұлтына деген сүйіспеншілік мәңгі қалып қояр еді.
Мен кейде кәріс, түрік сериалдарына үңіліп, олардың ұлттық қасиеттеріне ерекше таң­данып, сүйсініп отырған ұрпағымызды көргенде жаным ашиды. Өйткені оларға қазір өз салт-дәстүрімізден гөрі, түрік пен кәрістің дәстүрі таныс. Ал, шынтуайтына келгенде, біз­дің ғасырлар бойы тіршілігіміздің түп қазығына айналған салт-дәстүріміз олар­ді­кі­нен де терең, мағыналы еді ғой. Біз соны ұрпақ бойына сіңіріп кетпесек, болашағымыз үшін қауіпті.