Тәуелсіз ел болғалы бері атқарылған игі шаралардың бірі әрі бірегейі – еліміздің түкпір-түкпірінде іргелі оқу орындары мен заманауи зерттеу орталықтарының құрылуы. Соның бірі – Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті. 1996 жылы 23 мамырда Елбасы Н.Назарбаевтың Жарлығымен құрылған университет 16 жыл ішінде білім сапасы мен қызметкерлерінің ғылыми жетістіктерінің арқасында әлемнің үздік 370 оқу орнының қатарына кіріп үлгерді. Алайда аталмыш оқу орнының мәртебесі тек мұнымен асқақ емес. Университеттің нақ төрінде кезінде дүниенің төрт бұрышын түгел билеген Күлтегін бабамыздың ескерткіші тұр. Бүгінгі күллі түркі ұрпағының алтын қазығы іспетті. Түркі әлеміне қатысты көптеген игі іс осы оқу ошағында қайнап келеді.
Биыл аталмыш оқу орнына аты берілген ғұлама тарихшы Лев Николаевич Гумилевтің туғанына – 100 жыл. ХХ ғасырдың екінші жартысына қарай өше бастаған еуразияшылдық идеясын қайта жаңғыртқан ғалымның ұшқыр ойлары Тәуелсіз мемлекетіміздің мыңжылдық қарсаңындағы жаңашыл бастамаларымен ұштасып, қазіргі таңда кешегі кеңестік кеңістікте бірқатар саяси-экономикалық, рухани-мәдени бастамаларға себеп болып келе жатқаны аян. Жақында Еуразия ұлттық университетінде Л.Н.Гумилевтің 100 жылдығына орай, «Еуразиятану» кітаптар сериясы жарық көрді. Соның ішінде тілге тиек еткелі отырғанымыз – Дүкен Мәсімханұлының «Еуразиялық өркениет. Ежелгі түркі және қытай елінің рухани қарым-қатынасы» атты еңбегі. Қытай Халық Республикасының Шыңжан өлкесіне қарасты Текес ауданының Ақши елді мекенінде дүниеге келген Дүкен Мәсімханұлы – 1993 жылы атажұртына қоныс аударғалы бері еліміздің ғылым-білім саласында ерінбей еңбек етіп келе жатқан ғалымдардың бірі. Тарихи отанындағы еңбек жолын Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде бастаған ғалым – қазірде Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті филология факультеті құрамындағы қытай тілі кафедрасының меңгерушісі. Қазақстандық қытайтану саласында соны бағыт салып келе жатқан ғалым. Коңфуцзы, Ли Бай, Бажинь, Лао Шэ, Ай Чиң, Юй Гуанджұң, Уаң Мың, Джаң Чыңджы, Гу Чың, Чэнь Дұңдұң, Джау Личуа, Диң Даң т.б. көптеген қытай қаламгерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, қалың оқырмандарына ұсынып келеді.
Ғалымның бұл еңбегін қазақстандық қытайтану ғылым саласындағы шоқтығы биік келелі еңбектің бірегейі деп айтса артықтығы жоқ. Іргеміз түйіс жатса да, осы уақытқа дейін жазылып келе жатқан қазақ-қытай қарым-қатынастары жайлы еңбектер негізі саяси-экономикалық бағыттарды қамтитын. Ол – түсінікті жайт. Дың Сияупиңнің көреген саясатының арқасында Қытай Халық Республикасы қазіргі таңда әлемдік алпауыт державалардың біріне айналып, тек аймақтық геосаяси жағдайда ғана емес, әлемдік саяси-экономикалық өзгерістердің бел ортасында жүретін деңгейге жетті. Геосаяси, геоэкономикалық мүдделерімізге сай, отандық ғалымдардың Қазақстанның Қытаймен қарым-қатынасындағы саяси-экономикалық жақтарына молырақ көңіл бөлетіні анық. Алайда қазақ-қытай қатынастары кеше ғана басталған жоқ. Етене көршілес екі елдің қарым-қатынастары терең тарих қойнауына кетеді. Әсіресе екі халықтың рухани-мәдени байланысы – тың зерттеулерді қажет ететін сала. Ұлы Жібек жолын жағалай қонған екі елдің бір-бірінен тек мата алысып, мал берісіп қана отырды дегенге сену қиын. Делимитация мен демаркацияның аты жоқ заманда қойы қоралас жатқан қос елдің рухани сұхбаттастығы болғаны айдан анық. Аталмыш еңбек осы төңіректе ой қозғайды.
Кітаптың «Қазақ-Қытай елдері мәдени-рухани қарым-қатынастарының бастау көздері» атты кіріспе бөлімінде ғалым қазақы өркениеттің өткені мен бүгіні жайлы өткір ойлар айтады. Дүкен Мәсімханұлы көшпенділер өркениетінің отырықшылық өркениетке берген игіліктерін дәйекті мысалдармен алға тартады. Бар адамзат өркениетінің барлық өзгерісіне себеп болған ер қанаты жылқыны жабайылықтан қолға үйреткен көшпенділер екені рас. Жабайы жылқының қолға үйретілуі алысты жақын еткен көлік құралы, соғыс қаруы болып қана қоймай, көшпенділердің өркениеттерді бір-бірімен жақындастырған байланыс құралы болды. Жылқының арқасында айлық жерге барып жайлап, көшпелілер талай елмен көрші атанды. Дұшпан көрсе – соғысты, қырқысты, құшағын ашса – дос болды, білісті. Бірге ойнап, бірге күлді. Өнер үйренді, білгенін берді. Өзіндегісін өзгеге берді, өзгеден алғанын өзгеге үйретті. Осылайша Еуразияның түкпір-түкпіріне дәнекер болды. Көшпенділер өмір сүрген кеңістікте интеграцияның жедел жүргеніне тарих дәлел.
Өз еңбегінде ғалым сондай-ақ тіл мәселесіне де ден қойған. Мәселен, қытай тіліне де түркі тілінің әсері зор болғанын Дүкен Мәсімханұлы кітабында тәптіштеп жазады. Шыңжандық түрколог ғалым Ясин Құмарұлының «Түркі тілі мен қытай тілінің байланысы» атты ғылыми-зерттеу еңбегіне сілтеме жасаған ғалым қытай тіліне түркі тілінен енген көптеген сөзді тізіп көрсетеді. Мысал ретінде алынған сөздер қазіргі Қытайдың оңтүстік-шығыс өңіріндегі диалектісіне тиесілі екенін ескерсек, түркі өркениетінің көрші Қытайға қаншалықты тереңдеп енгенін көреміз. Түркі тілі мен қытай тілі екі бөлек үлкен тілдер тобына жатқанына қарамастан бір-біріне енген сөздер көп болса, онда рухани байланыстың, мәдени ықпалдастықтың анағұрлым кең болғандығын аңғартады.
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, ақын әрі ғалым Дүкен Мәсімханұлы еңбегінде екі елдің рухани байланысын одан әрі тереңдете түсіп, екі жұрттың музыка, дүниетаным, салт-дәстүрлеріндегі өзара ортақ дүниелеріне тарихи деректер мен құжаттар арқылы дәлел келтіреді. Қытайтанушы ғалым Дүкен бұл кітабында екі елдің рухани байланыстарының өткеніне ғана үңіліп қоймай, кешегісі мен бүгініне де кеңінен тоқталады. Еңбектің мәнділігі сонда, қалың оқырманды саясаттанушылар мен экономистер бойына ұялатқан «китаефобиядан» арылтып, екі елдің рухани қарым-қатынастары мен мәдени байланысына үңілдіреді.
Дәлелхан АЙБОЛАТ, халықаралық саясат магистрі