Шешендік сөздер
Сыпыра жырау көзі тірісінде-ақ аты аңызға айналған жандардың бірі болған деседі. Оның мұндай абыройлы болуына әсер еткен ең басты себеп – аузының дуалылығы және хан-қара демей бетке айтып тастауы. Аңыздарға сенсек, жыраудың шығармалары сансыз болған. Кейбір әдебиетшілер айтуынша, ол «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Ер Қосай», «Ер Көкше» сынды ноғайлы циклындағы жырларды атсалысқан эпик жырау болған.
Сыпыра жырау – қазақ пен ноғай, қарақалпақ пен башқұрт, барабы, құрдақ, қырым татарларына бірдей ортақ әдеби тұлға. Мәселен, қазақтар оны «Сыпыра», «Сып жырау» (Шоқан) деп атаса, ноғайлар «Сыбыра жырау», қарақалпақтар «Сопбасылы Сыпыра жырау», башқұрттар «Сыбырырай жыршы», барабы татарлары «Сафардау», құрдақ татарлары «Сұрғантайұлы Сыпыра», ал Қырым татарлары «Сыпыра жырау» деп атап кеткен. Демек, Сыпыра жайында бір пікір айтпастан бұрын оның өзге түркі тілдес ұлттардың әдебиетінде кезігетін келбетіне ерекше зер салып, салыстырғанымыз жөн. Жалпы, қай ұлттың аңызына қарасаңыз да, Сыпыра халық басына күн туып, іс түскенде түбегейлі ой айтатын дана қария кейпінде бейнеленеді.
Сыпыраның есімі аталатын «Тоқтамыс жырын» алғаш бастырған П.М.Мелиоранский өзінің алғы сөзінде жыраудың қыпшақ даласының көп хандарын көрген көне ақыл иесі екендігін айтады. Тоқтамыс ордасында ол 1393 жылы ең соңғы толғауын айтқан еді деп жазады. Бұл мәліметті негізге алсақ, Сыпыра 1213-1393 жылдар арасында өмір сүрген болып шығады.
Атақты жырау жайында «Құбағұл», «Едіге би», Тоқтамыс ханның хикаяты» сынды халық әңгімелерінде және «Ер Тарғын», «Едіге батыр», т.б. батырлар жырында айтылған. «Едіге» жырын 1841 жылы Жұмағұл ақыннан жазып алған Шоқан аталмыш шығарманы ХIV ғасырдың ақыры мен ХV ғасырдың басында туған дегенді айтады. Сондай-ақ, осыған ұқсас деректер Греков пен Якубовскидің еңбектерінде де бар. Олар өз шығармаларында «Едігенің Тоқтамыс ханнан ең соңғы рет қол үзуі 1391 жылдан аз кейін болды. Тоқтамыс ханның тарих сахнасынан біржолата кетуі 1405 жылдың қаңтар айында еді» деп келтірген. Демек, Сыпыра жырау Едігенің замандасы деген дерекке сүйенсек, жырау расында да ХIV ғасырда дүниеге келген болып шығады. Ал, оның қанша жыл өмір сүргендігі жайында бірнеше дерек бар.
Әңгімелердің бірінде Сыпыра 120 жыл өмір сүрсе, екіншісінде 180 жасында қайтыс болған дейді. Тағы бір аңызда оның жасын тіпті 390-да деп көрсеткен. Әрине, үшінші нұсқасында тым асыра көрсетіліп жіберілген шығар. Алайда, жыраудың бірнеше ханның көзін көріп, оларға ақылшы болғанын ескерсек, бірінші және екінші нұсқаларын шындыққа жақын жорамал деуімізге болады.
Барабы татарларының әңгімесінде Сыпыра жайында былай айтылады:
Ханым, ием, төрем,
Мен де білбес иш иган,
Сен де білбес иш иган,
Канлаулай бажы қашқайган,
Күндіздей тіжі сарғайған,
Азулар тіжі божаған,
Юз жигирма яшаған,
Білсе, білмесе бу ішкі,
Сафардау білер бу ішкі,-дейді. Ал, қырым татарлары болса:
Уч иуз токсан яшаган,
Атқа мінер алы жоқ.
Арбага мінер амал жоқ.
Уч иуз токсан яшаган,
Оның бойы шошаган,
Тішілерін інжі салып,
Ши ибекпен қоршаған.
Атқа мінер амал жоқ.
Арбага мінер алы жоқ, - деп суреттейді. Ноғайлар аңызында жырауға байланысты мынадай жолдар бар:
Юз де сексен ясаган,
Азу тиси босаган.
Сыбыра атлы, сып топли
Бизим элде қарт – жырау, -
Сүйін аяқ ат мінген,
Судай болат байланған,
Сусар бөріклі, сұп тұтлы,
Юз де сексен ясаган,
Атанден ақ ат қоқын асаған,
Сыпыра деген жырау бар,
Құбаулдың асылын
Ол білмесе, кім білер?!-деп қария жырауды бейнелейді.
Сыпыраны суреттейтін жолдар қазақтың «Ер Тарғыны» мен «Едіге батыр» жырларында да кезігеді. Әйгілі «Ер Тарғын» жырында ол «Жүзден асқан жасында басынан тоғыз ханды өткізіп, толғау айтып тоғыз ханды түзеткен қарт» болып суреттелсе, «Едіге» жырында Сыпыра көптеген хандарды бастан өткізген, 180 жастағы «сұм аяқ, сұпа бөрікті» сұңғыла қария:
Аузында отыз тісі жоқ,
Адам көрер түсі жоқ,
Сұм аяқ, сұпа бөрікті,
Сыпыра сынды сұм жырау
Жібекпен жағын тарттырып,
Салтанатқа үлде мен бүлде арттырып,
Алып бір келші деп еді...
Сыпыраның бізге жеткен мұрасының тым аз екендігін айттық. Оның бізге дейін келген кейбір шығармалары эпостық жырлардың ішінде, аңыздарда кезігеді. Осындай аңыздардың бірінде жырау өзі туралы былай дейді:
Мен қартыңмын қартыңмын,
Не көрмеген қартыңмын.
Бастыққа бастық, Бастық хан,
Оны көрген кәріңмін.
Одан соңғы Кедей хан
Оны көрген кәріңмін.
Онан соңғы Ала хан,
Оны көрген кәріңмін.
Онан соңғы Қара хан,
Оны көрген кәріңмін.
Құлағы шұнақ Хазар хан,
Оны көрген кәріңмін.
Он екі тұтам оқ атқан,
Онан соңғы ер Шыңғыс,
Оны да көрген кәріңмін.
Мұнарасы қырық құлаш
Өзден сұлтан Жәнібек
Оны көрген кәріңмін.
Ұлы бабам Домбауыл,
Соны көрген кәріңмін.
Жүз сексенге келгенде,
Сонша хандар өткенде,
Жас та болсаң Тоқым хан
Сені көрген кәріңмін,- дейді ол Тоқтамыс ханға.
Осынау өлең жолдары расында да Сыпыра жыраудың өз аузынан шыққан болса оның жасының жүзден әлдеқайда асқандығына күмәніміз жоқ.
Аңызды ертегімен шатастырғанның жөні жоқ, әр аңыздың түбінде бір шындықтың жатқаны ақиқат. Сыпыра жыраудың дәл қанша жыл өмір сүргендігін енді ешкім анықтай алмайтын шығар, алайда, қазақ тарихында ол өте ұзақ өмір сүрген данагөй қариялардың бірі болып қала бермек.
Бәлкім бүгінгі асырадіншілдер «сүйегі қурап қалған аталарыңның жасын қайтпексіңдер» дейтін шығар. Десе дей берсін. Сыпыра сынды әрбір тұлға қазақ тарихының бір бөлшегі, тарихымыздың айнасы. Осы тұлғаларымызды тану арқылы біз өзіміздің тегімізді танимыз. Сол данагөй қарияларға қарап бүгінгі шалдар бой түзесе дейміз. Тарихи тұлғаларымыз жайындағы әрбір мәлімет, әрбір дерек біз үшін құнды.
Базар жырау (1841-1911).
Сартай Көшкіншіұлы жырау.
Қожаберген батыр - жырау орта жүздiң Керей руынан тарайды.
Ескелді би (шамамен 1692 —1770 жж.) Әмбе жалайыр әулие атанған
Балуан Шолақ (шын аты — Нұрмағамбет)
Сүйінбайдың қырғыздың атақты айтыскер-ақыны
Балпық би (1694 —1784 жж.)
Келдібекұлы Қазыбек би - қазақтың Тәуке
Шал ақын, Тілеуке Құлекеұлы
Бұқар жырау - суырыпсалма ақын, жырау
Жәлменде Байшығашұлы (1846-1901) - би, шешен.
Шешендік сөздер жинағының сілтемесіне басыңы
Азарсың, жұртым, азарсың
БАҚЫТ ҚАЙДАН КЕЛЕСІҢ
Сыпыра жырау
Бөгенбай қазасын Абылай ханға естірту
