Сексен мың әрпі бар Қытай да латыншаға көшкісі келеді

Латын әліпбиіне көшу мәселесі қазір қаймана қазаққа қозғау салған үлкен бастама болып тұр. Еуропа қазағы онсыз да аталған әліпбиді қол­данады. Ал Ахмет Байтұрсыновтай біртуар ғалым жасап берген тө­те жазу алфавитін пайдаланып жүрген Қытайдағы қазақтар да қазір латыншаға көшу дейтін әңгімені тұрақты айтып жүр. Айтып қана жүр­ген жоқ, олар неше түрлі жоба жасап, қазақы дыбыстарды латынша таңбалаудың тиімді тәсілін іздеп «табанынан тозуда». Біз ғаламтор арқылы осы шаруаның басы-қасында жүрген ШҰАР тіл-жазу комитеті атау­лар алқасы кеңсесінің меңгерушісі Мұрат Солтаншәріпұлымен ха­бар­­ласып, комитеттің атқарып жатқан істері жайында сұрап білген едік.
Біз, ең алдымен, Мұрат мырзадан ла­тын­­шаға көшудің нендей қажеттілігі туға­ны жайлы сұрадық. Ол кісі тоқ еткізіп қана төмендегідей жауап айтты.
«Қазіргідей ғаламат қарқынмен ша­рық­таған ғылым мен техника озық білімге, ақыл-парасатқа және осы озық білім мен ақыл-парасатты дұрыс бейнелеп беретін озық тіл-жазуға сүйеніп дамиды. Ал озық тіл-жазу неге сүйеніп дамиды? Ол, әрине, озық білімі мен ақыл-парасаты арқасында қарыштайды. Бүгінде латынның 26 қаріп таңбасы солардың ең озығы болып мойындалуда әрі жалпы ақпараттық бай­ла­ныста латын әрпі басымдықты иеленіп тұр. Қысқасы, бүкіл дүниеге тараған ком­пью­тердің тілтақтасы да осы 26 қаріптік жүйе­ні негіз етіп жасалғаны жұртқа мәлім».
Қытайдағы қандастарымыз дайындаған жаңа жобадағы кез келген дыбыс түгелдей латынша жалаңаш 26 таңбамен ғана жасалған. Қазақы дыбыстардан ешқандай жал-құйрық немесе үтір, нүкте сяқты қосымша бөгенайлар таба алмайсыз. Сон­дық­тан олар өз алдына өте жүрдек инфор­ма­циялық байланыс арнасын қалыптастыра алады. «Біздің мақсатымыз да ақпараттық жүйе алға озған заманда осы 26 әріпті ғана пайдалану арқылы жазуымыздың таң­баларын белгілеп, жедел инфор­ма­ция­лық байланыс арнасын толық пайдалансақ деген ой», – дейді М.Солтаншәріпұлы. Ал біздің «қ», «ң», «ұ», «ү» т.б. секілді әріптер информациялық байланысқа түскен кезде, 26 қаріптік сүзгінің торы мен тұзағына ілініп, біреуі құлағынан, біреуі бақайынан, біреуі иығынан ілініп дегендей жол ортада түсіп қалып жататыны белгілі. Осы кем­ші­ліктерді жіпке тізген Мұрат Солтан­шә­ріпұлы бұған қарсы тиісті шара қолданған көптеген елдер осы уақытқа дейін ептеп-септеп күн көргенін айтады. Әйткенмен қазір­гідей ақпараттық байланыс ерекше дамыған және оңайласқан кезде мұндай амалдаулардың ауырлық тудыратыны да жасырын емес. Сол үшін әлемде латыншаға көшу науқаны жүз беруде. Қытайдағы қазақ­тар да сол көштен қалмаудың қамы­ме­н қарекет етіп жатыр.
Бұл жөнінде Мұрат Солтан­шә­ріп­ұлының өзі былай дейді:
 – Әрине, «басқа елге құл боламыз, жазусыз қаламыз, мәдениетімізден айырыламыз, төте жазуда қала берейік, Орхон-Енисей жазуына көшейік» деген сынды алуан пікірлер болды. Бірақ менің айтар уәжім: біз осы жалаңаш латын таңбасын толық пайдалана білгенде ғана ешкімге құл болмаймыз, жазусыз да қалмаймыз, мәде­ние­ті­мізден де айырылмаймыз! Неге? Қазақ кезінде неше түрлі жазу қолданған, бірақ қазір ол жазудың көбі жоғалды. Себе­бі олардың өміршеңдігі ұзақ бол­мады. Ал мына жазудың өміршеңдігі қазір­ше ұзақ болатындығы байқалуда. Екін­шіден, бұрынғы жазулар сыртқы күш­­тің зорлығымен қолданылған болса, енді бұл жазуды өз еркімізбен қол­данбақшы болып отырмыз. Үшін­ші­ден, біз бұл латынша таңбаларды 100 пайыз латынша немесе ағылшынша дыбыс­тамаймыз. Оларды қазақтың жазуы үшін құрал етіп, өзіміздің төл дыбы­сымызды дыбыстаймыз. Мақсат – 26 таңбаны қазақ үшін қызмет еттіру. 26 таңбамен ғана жасалған жазу жоба­сында ешқандай әурешіліктер кезік­пей­ді. Оны жасап, жалпыластыру үшін Үкімет те, өзіңіз де бір тиын ақша шы­ғын шығармайсыз! Өйткені оның бар­лығы компьютерде дап-дайын тұр. Мен мынаны да айта кеткім келеді. Егер басқа біреу біздің жобамызға ұқса­май­тын, осындай 26 латын таңбасымен ғана жасалған, дауысты дыбыстары түгел дара таңбамен белгіленген әрі көпшілік ұнатқан кемелді жоба ұсынар болса, біз де оның қолдаушысы, әрі жақтаушысы болуға дайынбыз.
Профессор М.Солтаншәріпұлы Қазақ­стан­ның баспа бетіне көбірек жарияланып жүрген бір жобасымен таныс екен. Кімдікі екені туралы айтпаса да, өзі таныған кем­шіліктері жайында қалыс қалған жоқ. «Бұл жобаны қазір басым көпшілік тара­пы­нан мойындалып қалған жоба деп естимін. Бірақ ондағы «а» мен «ә», «о» мен «ө», «ұ» мен «ү» парықталмайтын, ал «к» мен «қ», «ы» мен «і» кейде ажыратылып, кейде ажы­ратылмайтын секілді. Ол ғана емес «г» мен «ғ», «н» мен «ң» қаріптерін де бір-бірінен айыру қиындау», – дейді Мұкең.
Қорыта айтқанда, ақпараттық қоғам­дағы жедел байланыстың зәрулігі замана желімен жарысуды талап етуде. «Қазір кирилшенің өзі де әлемде информациялық байланыс жасау арнасынан орын ала ал­май отыр. 60-80 мыңдай қарпі бар қытай екеш қытай да жазуын латыншаға кө­ші­реміз деп жанталасқанына жарты ғасырдан асты, әлі іздену үстінде. Орыстар да ла­тын­шаға көшуге академиялық пікір әзірлеп жатыр деп естиміз. ТМД құрамында болған бірнеше мемлекет көшіп те үлгерді. Осын­дай ұлы көшке үндемей, еш әрекетсіз, лебіз білдірмей бостан-босқа қарап отыру бізге де жараспайды деп санаймын», – дей­ді профессор Мұрат Солтаншәріпұлы.

P.S.
Қытайдағы қазақ тіл білімі ғалымдарының қазақ жазуын латынша таңбалау жөніндегі Үкіметке жолдаған алғашқы жобалары мемлекет тарапының бекітуінен өтіп, Үкімет оны мемлекеттік жоба ретінде тұрақтандырып беруді ғалымдарға қайта тапсырған болатын. Төмендегі жоба алдағы күнде талқыға салынуға әзірленген Қытай қазақтарының бірден-бір тың жобасы. Ал 2007 жылы елімізге сапарлай келген Қытай ғалымдары арасында М.Солтаншәріпұлы да бар болатын. Сол сапарда олар сол кездегі Мәдениет және ақпарат министрлігіне қарасты Тіл комитеті басшыларына өздерінің жобаларын жалпыхалықтық талқылаудан тыс қалдырмау туралы өтініш айтқаны бар еді.