Сәулелі ғұмырлардың шырақшысы

Естеріңізде ме, «Менің атым – Қожа» фильмінде Рахманов ағайдың «мен Сұлтанның шамшырағын жаға алмадым» деп күрсінетіні бар еді ғой. Сондай-ақ ата-әжелер немересін «шырағым» деп еркелетіп, риза болған адамына «шырағың сөнбесін» деп батасын береді. Қарап тұрсақ, атам қазақ әр адамды бір-бір шырақ деп ұққан. Алайда солардың ішінде де тұтанбай жатып өшетіні, яғни тірі жүрсе де, кеудесіндегі сәулесі сөніп қалғандары көп те, мәңгі жанып тұратындары өте сирек ұшырасса керек. Сондай «өлді деуге сыймайтұғын» өшпес рухтың иелері қазақта да аз емес. Солардың шырақшысы рөлін атқарып жүрген бір бағдарлама, ол – әр жексенбіде «Қазақстан» ұлттық арнасынан берілетін «Сөнбес сәуле».

Қазақтың қазақ болып қалуына өлшеу­сіз еңбек етіп, өмірден өткен тұлғаларды елдің есіне түсіріп, көз алдына келтіру үшін жасалып жатқан бұл бағдарлама «Қазақ­стан» ұлттық арнасының басына атақты жазушы, Ұлы Отан соғысының ардагері Сейітжан Омарұлының ұлы Жанай Сейіт­жа­нұлы келуінен бастау алса керек. Есте­ріңізде болса, алғашқы бағдарлама жазу­шы, драматург, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Баққожа Мұқай жайлы өрбіген бо­ла­тын. Содан бері «Сөнбес сәуле» арқылы 100-ден астам ардақтыларымыз «қайта тіріліпті». Біз барғанда жүргізуші әрі жоба жетекшісі Жаңыл Асылбекова бастаған шығармашылық топ, яғни режиссері Бота­гөз Исмаил, ассистенті Гүлім Еркінқызы, операторы Самат Құрбиев, жарық қоюшы Аят Дүйсенбаев, продюсері Кәмшат Қау­ланова барлығы кезекті түсірілімнен ора­лып, алдағы болар бағдарламаның мон­таждау жұмысына кірісіп жатыр екен.

Жұмекен мен Мұқағалидың бірде-бір бейнесі сақталмаған
– Білесіз бе, қаншама жыл бұрын өмірден өтіп кеткен тұлғаларымыздың жарларымен сөйлесу, олардың ең бір аяулы адамын естеріне түсіру қандай қиын, – деп бастады әңгімесін Жаңыл Мәмежанқызы. – Тіпті әр бағдарлама сайын олармен бірге өзім де өксігімді баса алмай жылаймын. Баяғыда біреу «қарнымның ашқанына емес, қадірім­нің қашқанына жылаймын» деген екен, сол айтқандай, өзекті өртейтін тағы бір мәселе қаншама асыл азаматтары­мыз­ды көзі тірісінде таспаға түсіріп қалма­ғандығымыз. Мәселен, қазақ әнұраны­ның авторы, керемет ақын Жұмекен Нәжімеденовтің бірде-бір бейнетас­па­сы жоқ десе, сенесіз бе? Десек те, шын­дық солай. Тек даусы мен күйлері ғана сақталған, ал тірі бейнесінің таспасы жоқ. Сондай-ақ өлеңі күллі қазақтың аузында жүретін Мұқағали ақынның да бірде-бір бейнесі қалмаған. Тіпті осы телерадиокорпорацияда қызмет істеген кезінде де. «Неге онда сол тұста жазып алмаған?» деп, қарның ашады. Көңілге жұбаныш боларлық бір жайт – бүгінде көбінің жұбайлары тірі. Бағдарлама жасау барысында түйгенім – қазақтың осындай біртуар азамат­та­рының жазған шығармаларының бүгін­ге жетіп отыр­ғандығы отбасындағы жа­р­ларының арқа­сында екен. Жақсы­сын асырып, жама­нын жасырып, жары жайлы әңгіме айтқанда, әйелдердің о дүниелік бол­ған жұбайына деген сағы­нышы, кезінде соларды түсіне білуі, кешіре білуіне тән­ті болып, «адал жар, аяу­лы ана де­ген біздің қазақтың әйел­деріндей-ақ болсын» дейсің. Дәл қазір де ел қамы үшін ат жалында жүрген азаматтардың жарлары сондай болса, біздің қазақ мәдениеті, қазақ өнері, қа­зақ ұлты еш­қа­шан да төмен болмайды. Мен дидар­ласқан аналардың барлығы керемет, сонда да солардың ішінен әсі­ре­се Қали­жан Бекхожиннің жары (Ер­лан Бекқожиннің анасы) Заида апайды ерекше атағым келеді. Әлгі үйіне кірген кезде Қалижан ағаның өмірден өтке­ніне сенбейсің: кабинетіндегі кітап сө­ре­лері, жазу машинкасы, сөмкесіне де­йін бәрі сол қалпында тұр.

Кімді, нені елеусіз қалдырдық?
• Мысалы, қарымды қаламгер, пуб­ли­цист, осы телеарнаға өзінің ғұмырын ар­наған Сағат Әшімбаев ағамыздың ұлт­жан­дылығы қандай керемет, 1986 жылы өзінің басына қауіп-қатер төнетініне қарамастан, сол оқиғаны таспаға түсіргізіп, тығып сақтаған. Соның арқасында бүгін бізде Жел­тоқсанның таспалары бар. Сол кісінің үйіндегі жазушы Шәрбану апамыз бүгінде Сағат ағамыздың күнделіктерін, қолжаз­ба­ларының зерттелмей шаң басып жат­қан­дығын айтқан.
• Нұрғиса Тілендиев қаншама музы­калық мұра қалдырды?!. Алайда Елбасы­мыздың өзі барып, төсек тартып жатқа­нын­да кеудесіне «Халық қаһарманы» деген орденді қадаған теңдессіз ком­по­зи­тор ағамыздың атында әлі күнге бірде-бір мұражай жоқ. Арнайы ғимарат беріл­ме­ген­діктен, бүкіл тұтынған дүниелері, мұра­ларын Дариға апамыз балконында сақтап отыр екен. Ал үйде тұрған дүниені жұрт қалай көрмек?
• Сол секілді Қаныш Сәтбаевты қалың қазақта білмейтін адам жоқ шығар, сірә. Ал енді ол кісінің қызы қазақ қыздарының ішінде филология ғылымы бойынша тұңғыш ғылыми докторлық диссертация қорғаған (жетекшісі Мұхтар Әуезов) Шәм­шиябану Сәтбаева туралы бірде-бір бағ­дар­лама жасалмаған.
•  Мысалы үшін, Нұтфолла Шәкенов – керемет әндердің авторы, дарынды сазгер. Бірақ өмірінде ол жайлы бірде-бір бағдар­лама жасалмаған. Тіпті ең құрығанда қайтыс болғаннан кейін де еске алу ретінде де ештеңе жасалмапты. Алғаш іздеп бар­ғанда әйелі ешқашан ешкімге сұхбат бер­ме­­генін айтыпты.

• Сәулелі сәт
Жазушы Әлжаппар Әбішев ағамыздың үйінде болдық. Сөйтсек, әлгі үйдің өзі ке­зін­де Дінмұхаммед Қонаевтікі болған, ал ол кісі «Осы Әлжаппардың үйі жоқ қой» деп, өзі тұрған үйін бүкіл дүние-мүлкімен беріпті. Содан бір күні екеуі ұшырасып қа­ла­ды да, Димекең: «Әлжаппар, үй қалай, қалай тұрып жатырсың?» деп сұраса керек. «Бәрі жақсы, рақмет, бірақ...» депті. «Бі­ра­қ» дегенді естіп, тоқтап қалған Димекең, «не бірақ, ұнамай жүр ме?» дейді құрақ ұшып. «Димеке, Сіз үйіңіздегі кітап сөре­леріңізді өз бойыңызға шақтап жасатқан екенсіз, менің бойым жетпей жүр» депті. Содан ертесіне ол кісі өзінің жүргізушісінен арнайы сөре сатып алып, беріп жіберіпті. Осындай ел басында жүрген ағаларымыз­дың кең пейіл, дарқандығын, бір-біріне деген жанашырлық, бауырмалдық қам­қор­лығын естігенде жүрегің еріксіз елжі­рейді екен.

Түйін:
Біле білсек, ұлыларымыздың әрқайсысы ұлт өмірінің бір-бір кірпіші болды. Сол әр кірпіштің өз орны бар. Бірі кем болса, кәдімгідей орны ойсырап, білініп қалады. Сол орынды толтырып тұрған адам қандай болды? Өкінішке қарай, бүгінгі ұрпақ күні кеше ғана көзі кеткен тұлғаларымыздың көбін білмейді. Негізінен, тұлғалардың атына бір оқу орнын бергенімен, онда мұражайдың жасақталуы не болмаса қандай тұлға болса да артында ештеңе қалмауы, ұмыт қалуы тікелей олардың ұрпақтарына байланысты болса керек. Тіпті сұмдығы – барынша орыстанып кеткен ұрпақтардың қоңырау шалған редакторларға «бізге атамыз жайлы бағдарлама керек емес, ештеңе айта алмаймыз» деп жауап береді де, тұтқаны тарс еткізіп қоя салатындығы. Шын «сөнгендер» деп, міне осыларды айту керек сияқты.