Қазақ ертегілері кімдерге арналған: бүлдіршіндерге ме, ересектерге ме?
Алты жастағы ұлым күн сайын ұйқы алдында ертегі тыңдағанды жақсы көреді. Кешкісін ертегі кітабын қолтықтап келіп, қолқа салады. Оқып беремін. Ертеңіне тағы осылай. Құдайға шүкір, ұлымның еске сақтау қабілеті жаман емес. Алайда құлақ қоя тыңдаған ертегінің ертеңіне түсінігін сұрасам, аздап кібіртіктейді. Бір жерін айтса, келесі тұсын ұмытып қалады. Дәлірегі түсінбеген болып шығады. Себебі ертегі өте ауыр жазылған, бүлдіршіндердің түсінігіне, санасына лайықталмаған. Сенбесеңіз ертегі үзіндісін бірге оқып көрелік.
... «Арман түбі – көп белес, белес түбі — асқар, сол асқарға шыққанда көңіл шіркін не айтар!» Күндердің-күнінде қыз кәмелетке толып, әркімдер құда түспек болып жаушы салғандықтан, Санғасырдың басы қатыпты: «Малы мыңғырған байға беруі керек пе, ел билеген жанға беруі керек пе, жоқ әлде тәулігіне жиырма екі рет сәлем беріп, дін ұстап, иманды жолдас қылған жанға беруі керек пе?» Осылайша, қызының теңі кім екенін таба алмай, әуре-сарсаңға түседі.
Әкесінің басы қатып жүргендігін сезген қыз бір күні:
– Жақсы адам елге жуық, жемісті ағаш жерге жуық, – деп құлаққағыс етеді...»
Бұл «Қазақ ертегілерінің антологиясы» сериясымен «Аруна» баспасынан шыққан «Әжемнің ертегілері» атты кітаптағы «Ақылды жігіт пен зерделі қыз» ертегісінен қысқаша үзінді. Бұл өзі ересектерге арналған ертегі ме, әлде бүлдіршіндерге ме? Ересектерге арналған деуге келмейді, ал бүлдіршіндер үшін түсінуге ауыр. Аз ғана талдау жасап көрелік. «Арман түбі – көп белес, белес түбі — асқар, сол асқарға шыққанда көңіл шіркін не айтар!» Алты жасар бала бұл сөйлемнен не ұғады? Тіпті, мұны бүлдіршінге аражігін ажыратып, түсіндіріп беру ересектер үшін де қиын. Әрі қарай «Күндердің күнінде қыз кәмелетке толып, әркімдер құда түспек болып жаушы салғандықтан...» деп жазылыпты. Ертегі тыңдайтын жастағы бала кәмелет жастың, құда түсудің, жаушы салудың не екенін қайдан білсін? «Тәулігіне жиырма екі рет сәлем беріп, дін ұстап, иманды жолдас қылған» деген сөздер бүлдіршіндердің түсінігіне лайықталып жазылған деп айта аламыз ба? Балалар бақшасын былай қойып, бастауыш сынып оқушыларынан «Жақсы адам елге жуық, жемісті ағаш жерге жуық, – деп құлаққағыс етеді» деген сөздің мағынасын сұрап көрелікші, қалай жауап берер екен? Әрине, қиналады. Өйткені баланың санасы мұндай сөздерді түсініп, қабылдауға әлі ертерек. Ертегі кітаптың алғашқы бетінде «балаларды кішкентайынан халық ауыз әдебиетімен сусындатып, олардың ой-өрісін, танымдық қабілетін дамытатын кітап» деп жазылыпты. Әрине, баланың ой-өрісін, танымдық қабілетін дамытқан жақсы, бірақ мұндай түсінуге ауыр сөздермен емес, әрине.
Ертегі тыңдап өскен баланың сана-сезімі ерте толығып, көптеген жақсы қасиеттерді бойына сіңірері сөзсіз. Өкінішке қарай, қазір сапалы жазылған қазақ ертегілерін табу қиын. Дәлірек айтқанда, қолжетімді емес. Ондай ертегіні табу үшін, біраз іздеу керек. Табылған күнде де бағасы қымбат. «Бар жақсылық — балаларға», «Балалар — біздің болашағымыз» деп жатамыз. Алайда мемлекет тарапынан неліктен оларға деген қамқорлық, тәрбиелеуге деген нақты іс-әрекет төмен. Ой-өрісінің ертерек дамуына әсері көп делінетін балабақшалар ауыл түгіл қалаларда жетіспейді. Бір Шымкенттің өзінде бірнеше он мыңдаған бүлдіршін балабақша кезегінде тұр. Өмір доңғалағы бір орында тұрсын ба, олардың кезегі жақындаймын дегенше, бала есейіп, мектеп жасына келіп қалады. Қазір нәрестесі туыла салысымен сәбиін балабақша кезегіне тұрғызып қоятын ата-аналар көп. Сол секілді кезегіне жете алмаған күйі мектепке барғандар да жетерлік. Бұл енді өз алдына бөлек тақырып. Біздің айтпағымыз, мемлекет ең болмағанда балаларымызды сапалы ертегімен қамтамасыз етуге қол ұшын созса екен дейміз. Әйтпесе, ХХІ ғасыр бүлдіршіндері ертегінің не екенін білмейтін, қатыгез ойындарға толы компьютерден бас алмайтын «жартылай роботқа» айналып бара ма деп қорқамын. Болашағымыздың тәрбиесі үшін барлығымыз да жауапты екенімізді ұмытпасақ болғаны.
