- «Тұйық» атты романыңызда ару Алтайдың тұнып тұрған табиғатын мөлдіретіп бере білгенсіз. Кітапты оқып отырып-ақ Алтайды аралап жүргендей әсерде боласың. Бірақ басты кейіпкеріңіз Қажымұраттың кейінгі тағдыры бұлыңғыр күйінде қалып қойғандай. Роман аяқталмағандай әсер қалдырады...
- Романның басынан аяғына дейінгі бір нәрсе бар. Қажымұрат соғыс кезінде елді асырады, жеңіс күні оны қайтадан ауданнан басқа жаққа айдап әкетті. Ол қиын кезде керек болды да, жағдай түзелген соң керек болмай қалды. Ол неге мылқау? Мылқау болатын себебі, автордың астарлап айтатын көп нәрсесі бар. Оның әке-шешесі 1928 жылы шетке ауып кеткен. Олар неге асып кетті?.. ХХ ғасырдың басында қазақтың басына түскен бірнеше ауыртпалық бар. 1916 жылы патша үкіметінің жасырын бұйрығы болған. «Қайда кетсе онда кетсін, қайтарып алудың қажеті жоқ. Бізге керегі жер, халық емес» деген. Бұл сонау ХІХ ғасырдағы Анна Иоанновнаның кезіндегі жоспардың жалғасы. Сонда айтылады «Біз Қазақстаннан екінші Индия жасауымыз керек. Шикізаттың қоры болатындай. Ал халықты, дәрежесіне қарамай біздің басыбайлы шаруаларымыздың деңгейінде ұстауымыз керек. Оған көнбесе қырып жіберуден басқа амал жоқ» деген. Осы бұйрықты Кеңес өкіметінің кезінде тағы да өзгертті. Ол кезде лига нацияның шыққан кезі. «Бізді қуып жатыр» десе халықаралық шатаққа ұласуы мүмкін. Сол үшін «бұларды ары да жібермеу керек, қайтарып та алмау керек» дейді. Содан шекарада пулеметті қойып ары қашқанды ар жағынан, бері қашқанды бер жағынан қыра берген ғой. Романдағы негізгі аудан шекарадағы Қаратай деген ел. «Тұйық» деген аты да сол тұйыққа тіреліп тұрған сәт. Қажымұраттың кейінгі өмірінің жұмбақ болып қалатын себебі оның өмірі тұйыққа тірелді ары қарай не болады деген мәселе. «Ақсу жер жәннәты» деген романымда «төркіндеп келген кәрі кемпірдей ақсирақ қоян жылы ырғалып, жырғалып бұл өлкеден әлі кеткен жоқ» деген абзац бар. Ақсирақ қоян жылы деген не? Ол жұт жылы... «Тұйықта» тек Қажымұраттың ғана емес, халықтың да тағдыры тұйыққа тіреліп тұр. Коммунизм келе ме, жоқ па деген сол халықтың басындағы трагедия. Қажымұраттың айтатыны көп шығар. Ал автор айтайын деген нәрсе өз кейіпкерін мылқау қылып алып соның бәрін ішінде қалдыруы. Ол біткен дүние. Одан ары қарай айтуға цензура маған рұқсат берген жоқ.
- Сіздің ойыңызша, тәуелсіздік әдебиетке не берді? Ал тәуелсіз әдебиет қоғамға не берді?
- Жазушының қоғамға деген көзқарасы өзінің көркем шығармасында көрініс табады. Соның барлығын көркем тілменен жазуымыз керек. Оның сюжетін сала отырып ішкі психологиясын жазу арқылы ғана береміз. Әйтпесе біз үкіметтің мәслихатына, парламентке барып сөйлеп жатқан жұрт емеспіз. Бірен саран жазушылар депутат болып сонда көп мәселелерді айтып жатады. Бұл олардың депутаттық міндеті. Ол енді жазушы ғана емес үкімети адам. Қазіргі әдебиетте қарап отырсаңыз көп нәрседе өзімізді өзіміз қатты қор санайтын кезіміз де болады. Қазіргі кезде әдебиет қожырап кетті деген де сөз бар. Бұл бір жағынан жақсы да. Қамшылау үшін. Әдебиеттің бүгінгі деңгейінен келесі биікке шығуына көмектеседі. Кешегі Кеңестер одағы кезінде республикалардағы әдебиеттің дәрежесін салыстырсақ қазақ әдебиеті әлі де биікте тұр. Қазақтың поэзиясы дүниежүзінің деңгейінде биікте тұр.
- Қай кезеңдегі поэзияны айтасыз?
- Осы уақытқа дейінгісінің бәрін. Ауыз әдебиетінің өзін алыңызшы, Ғылым Академиясында бәленбай жүз том архивіміз жатыр. Соның бәрі кітап болып қайтадан басылмай жатыр. Біз сонау 551 жылы ұлы Түрік қағанаты жарияланғаннан бері бүкіл мәдени қорымызды, ауыз әдебиетімізді арқалап келе жатырмыз. Себеп, түркі халқының ішіндегі қазақ халқы эпикалық этнос. Эпикалық этнос тарихта ешуақытта жоғалмайды. Сол ұлы Түрік қағанатының 551-ші жылынан бері қазақтың жоғалтқан бірде бір нәрсесі жоқ. Ол қор әзірбайжанда жоқ, қырғызда, түрікпенде, сахада, таулықтарда жоқ. Хақастарда да жоқ. ХV ғасырда ғана бөлінген өзбектердің өзінде жоқ. Сонда бәрін жинақтай келе қарасақ қазақтың әдебиеті деген ол сорлы әдебиет емес. Өткенімен де, кеткенімен де, бүгінгісімен де мақтана алады. Әр ғасырдың өліарасында керемет классиктердің өзі де жақсы дүние тудыра алмаған. Өліара деген екі ғасырдың ортасы. Екі ғасырдың ортасында Толстой не жазды, Гоголь не жазды, басқалар не жазды? Өкініші сол болып «Мен өлгенде орыс тілі қоса өледі» деген Буниннің өзі не жазды? Нобель сыйлығының лауреаты, әсем сөздің академигі атанған Бунин ол. Мұндай жағдай болады. Оның үстіне өліараға алмағайып заман тап келді. Қазақта «Алмағайып заманда албасты да әулие» деген сөз бар. Неліктен осы кезеңде жазушылар архивке жүгіріп кетті. Кешегі тарихты көп жазып жатыр. Оның бәрі деректі шығармалар. Деректі шығармалар көркем әдебиеттің қазынасына жатпайды. Кезінде ұмытылады ол. Қазір атышулы дүние неге шықпай жатыр дегенде көркем әдебиетте де бір идеал керек. Жазушылар алмағайып заманда идеал болатұғындай бір тұлға таба алмаған болуы мүмкін. Тәуелсіздік деген жақсы. Бірақ бізге ең қиыны оны ұстап тұру. Бізде бәрі бар. Мемлекетіміз бар. Әскері, үкіметі, шекарасы бар. Бәрі бар. Енді не жетпей жатыр деген мәселе туындайды. Ұлттық проблемалардың орындалуы қиын. Ұлттық идеологияның нақты ориентирі жоқ. Ориентир жоқ болған кезде жазушылар да абдырап қалады. Егер бүгінгі кемшіліктерді , бүгінгі қателіктерді сынай беретін болсақ оның бәрі фельетондық характерде болып кетеді. Бір мақаланың жүгі ғана болып қалуы мүмкін. Не мақтай алмай, не даттай алмай отырғанының бір себебі осы болуы керек. Идеал дегеніміз жалғыз ғана тәуелсіздік еді. Бірақ ол нақпа нақ дүние емес қой. Біз сол тәуелсіздік, егемендік дегенді ұғым ретінде ғана қалдырып қоймауымыз керек. Тірлікте, тіршілікте соны біз көруіміз керек. Халық соны сезінуі керек. Біз әлі сезініп болғанымыз жоқ. Сеніп болғанымыз жоқ. Соның әсері жазушыларға да тиеді. Мен өзім «Беу, ақсақ дүние» деген повесть жаздым. Қайта құру менен тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде. Лириканың бәрін былай жиып тастадым да тек қана юморға көштім. Мен өзінің тірлігіне халықтың өзін күлдіруім керек болды. Бірақ ол мазақ емес. Жылатып отырып күлдіру керек болды. Бір жағында тәуелсіздігіміз бар, бір жағынан жетісіп кеткен ештеңеміз жоқ. Екі аяғымыз тең емес. Әлі де ақсап келе жатыр екенбіз. Осыны кейбір оқырман кейіпкерге байланысты деп ойлайды. Олай емес. Ол дүниеге байланысты нәрсе.
Қазақ әдебиетінің атасы – Аймауытов
- Мәскеудегі Мемлекеттік кинокомитетінің жанындағы режиссерлер мен сценаристердің жоғарғы курсын тәмәмдаған екенсіз. Бүгінгі қазақ киносының деңгейіне кәсіби маман ретіндегі көзқарасыңыз...
- Қазақ киносының деңгейі дәл бүгінгі әдебиеттің деңгейімен бірдей. Бұл салада да талантты мамандар бар. Бірақ олардың көпшілігі маргинальды тұлғалар. Екі мәдениеттің ортасында туғандар. Екі жағынан да бірдей жетілмеген. Кино деген шіркінде әр елдің мектебі бар. Итальян мектебі бар. Америка, жапон мектебі бар. Біз осы уақытқа дейін өз мектебімізді қалыптастырып бітпеген едік. Енді алмағайып заманға тап келдік те, кімге еліктеуді, кімге солықтауды білмей қалдық. «Көшпенділерді» көп жұрт неге қабылдамады? Себебі ол америкалық мектеп. Таза. Оларға сенің тарихи өткенің, андай-мұндайың керек емес. Сол тарихи жағдайдан бір тұлғаны алады да соның төңірегінде бәрін өздері құрады. Әсіресе Абылай ханның қазаққа сіңірген еңбегі орасан еді деген оларға керек емес. Оны айтып жатпайды. Оларға керегі что он совершал? Ол соғысты. Не үшін соғысты? Ол фильмде белгісіз болып қалған. Итальяндық мектеп көбінде психологияға құрылады. Біздің жігіттер шөре-шөре болып жүреді. Не анда жоқ, не мұнда жоқ. Қазақтың тарихына, қазақтың табиғатына байланысты ештеңе шығара алмай жатыр. Көркем фильм ретінде жаман да болмауы мүмкін. Бірақ ол қазақтікі емес. Оның ішінен қазақы кейіпкерді таба алмайсың. Қазіргі поэзияда жаман әдет бар. Өлең жазып әкеледі де монтаж дейді, басы жоқ, аяғы жоқ бір шумақтарды құрап қана қояды. Ол жаман өлең болмас. Бірақ қазақи өлең емес. Қазақи дегенде жабайы деп отырғаным жоқ. Өйткені қазақ поэзиясының биігіне оның көркемдігі ешқандай жеткен емес. Поэзияның тілі, бояуы, нюансы, образы деген керемет қой. Жыраулардың тілін алып қараңызшы. Олардың сөз саптауы, сол сөздердің мәніне үңіліп көріңізші. Ал бізде ұйқас деп жадағай ғана айтып шығады. Қарасаң өлең дейді. Қазір біздің киноларымыз да сондай. Бірақ оған қарағанда қазақ поэзиясы биігірек тұр. Ал прозаға біз ХХ ғасырда ғана кірістік. Қазақ әдебиетінің нағыз прозасы Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтен басталған. Біздің әдебиетіміздің атасы Жүсіпбек Аймауытов. Ал кейбіреулер Әуезовтен басталады деп жүр ғой. Бірақ Әуезов сол Аймауытовтың шекпенінен шыққан адам.
- Бұған басқа жазушылар қарсы дау айтпай ма?
- Айтса айта берсін. Бірақ айта алмайды оған. Мәселенки, екеуі «Абай» журналын ұйымдастырып сонда екеуі бірдей соавтор болып қол қойған. Аймауытов Әуезовты қаншама биікке жетелеп алып келді. Ал Аймауытов ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінен шыққан адам. Аймауытов сол әдебиеттің продукциясы. Айыбы сол 30 жыл бойы оны оқи алмадық. Әуезов ешуақытта қазақ совет жазушысы болған емес. Ол қазақ жазушысы болған. Одан басқа тағы екі үш адам бар. Оның бірі Тәкен Әлімқұлов. Ол да қазақ совет жазушысы болмаған адам. Әуезовтың басындағы ең қиын жағдайы сол ол совет өкіметінде өмір сүріп отырып, сонау өзінің шыққан ортасы алаштың жүгін арқалап келді. Бүкіл творчестволық өмірінде солардың жүгіне арқалап жүрді. Әуезовтың басқалардан ерекше тұратындығы да сондықтан. Аймауытов пен Әуезов екеуі қатар тұрған уақытта әдебиетіміз кереметтей биікке көтерілер еді. 30 жыл бойы біз таптаурында тұрып қалдық. Аймауытовты кеше ғана оқыдық... 60-шы жылы әдебиетке келгендер мына біз өзімізді орыс әдебиетінің мектебіне апарып телідік. Сол арқылы келдік. Енді кеп Аймауытовты оқып кеп жібергенде... Біз 30 жыл кейінге шегінген екенбіз. Әдебиетті Аймауытов әкеп қойған екен. Әдеби процестің даму сатысындағы жағдай осындай болды. Сол кездегі жазушыларымыздың көпшілігінде Аймауытовтай интеллекті болған жоқ. Поэзиямызда Абайдан кейінгі бір мектепті тастап кетеміз. Ол – С. Торайғыров, Абайдан кейінгі екінші мектеп. І.Жансүгіров те содан шыққан. Одан кейінгі шыққандардың ішінде І.Жансүгіорвтен асып кеткен ешқайсысы жоқ. Әсіресе поэма жанрында Жансүгіров өзінің ұстазы, әдеби мектебі болған Торайғыровтан асып түсті. Бірақ бәрібір мектеп Торайғыровтыкі. Кейінгі Қасым Аманжоловтар да содан шыққан.
Прозада жүргендердің кейбірі ауыз әдебиетін оқымаған
- Мемлекеттік сыйлықты алғандардың кейбірін сынап жататындар баршылық. Әділ берілмейді деп...
- «Әр заманға бір сұрқылтай» дейді. Әр заманның өзінің үйлесіміне орай бір әдебиеті болатын шығар. Дәл сол кезеңде сыйлық алған шығармалар мүмкін соған жарасымды шығар. Егер біз интеллектуалды прозаның деңгейімен салыстыратын болсақ, солардың бірде біреуі бәйге алмауы мүмкін. Сыйлықтың принципі сол болатын болса. Сыйлықта принцип жоқ қой. Сыйлықты алу үшін мынадай мынадай шарттар бар деген нақпа нақ принципі жоқ. Поэзияда кейбіреулер деңгейге жақындайтын шығар. Қазіргі прозаға көңілім толмайды. Неге? Бұл да Ресейден келген нәрсе. Ресейде қазір проза кеңсе тілі болып кетті. Оқығың келмейді. Қазіргі прозаны оқып отырсаң бір қарағанда ішінде бәрі бар сияқты. Бірақ түк те жоқ. Тілі көшенің тілі, базардың тілі. Көркем тілден айырылып қалған. Кәдімгі жуыла жуыла ақжем болып қалған сияқты. Бәріміз де газеттен келдік қой. Бір жағынан соның да әсері бар ма. Бірақ ең үлкен әсері прозада жүргендердің көпшілігі керек десең ауыз әдебиетін оқымағандар. Ол не деген сөз? Сөздік қоры жоқ деген сөз. Бұл бір. Өзінің сөздік қорын ойната білмейді. Бұл екі. Тіл болмағаннан кейін көркем әдебиет көп дүниесінен айырылады. Көп компонентінен айырылады. Сурет жоқ. Сипат жоқ. Осындайда Абайдың сөзі еске түседі:
Көп жылдар көп күнді ертіп кетіп жатыр,
Сурет жоқ, сипат та жоқ көзіңді алған.
Көп тұман алдыңдағы келер заман
Үмітті сәуле етіп көз көп қадалған, - дейді.
Өмір сүріп жатқан сияқтысың. Бірақ ештеңе жоқ. Ештеңе болып жатқан жоқ. Соның салдарынан өмір сүрмей жатқан сияқтысың. Бүгінгі қазақ әдебиетіне не керек? Қазақ халқы қалай өмір сүріп жатыр деген нәрсе керек. Соған жауап берсек көркем шығарма туады.
- Өзіңіз де кезінде мемлекеттік сыйлық алдыңыз...
- Маған айтатын «жұрттың бәрі сыйлық алып жатыр, сен қашан аласың» деп. Мен «жұрттың бәрі алып болсын, маған да бірдеңесі қалар» деп. Мемлекеттік сыйлықты берді. Отыз адамның біреуі ғана қарсы болыпты. Қалғаны құптапты. Мен соған пәлендей қызыққам жоқ. Орысша айтқанда положенный нәрсе сияқты болып қалды. 1985 жылы 50-ге толған кезімде Жоғарғы совет перзидиумының құрмет грамотасын алған едім. Одан кейін «Парасат» орденін берді. «Асықпаған арбаменен қоян алады» деген. Жарнамаға, газетке шығудан қашатын адаммын. Суретке түсуден де қашқақтайтын едім... Өмір бойы өзіме «мен жазушымын ба, жоқ па?» деп сұрақ қоюмен келе жатқан адаммын. Кейінгі кезде мен өзімді жазушы ретінде дәлелдеумен келе жатырмын. Ғұмырымның бірінші жартысы күмән, екінші жартысы дәлелдеумен өтіп жатыр.
- Ал кейіпкер жоқ дейтіндерге не айтасыз?
- Кейіпкер неге болмасын? Көркем әдебиетте кейіпкер деген кішкентай ғана адам. Кереметтей характермен соның образын шығарса, соның өзі де жетіп жатыр ғой. Чеховтың «Шинелін» алыңызшы. Ол кейіпкер емес пе? Не болмаса темір жолдың бойындағы шегені суырып жүрген екі мұжық. Ол Каштанка атты иттен де кейіпкер жасаған. Оның ішіндегі адамдардың нобайы ғана жүр. Ал негізінде кейіпкер ит қой. Көркем әдебиеттегі кейіпкер оның дәрежесіне, данышпандығына, біреудің патшалығына, біреудің кедейлігіне қарамайды. Ол көркем әдебиетте образ болып қалуы керек. Сонда ғана ол кейіпкер.
- «Бөде» атта шығармаңызда бұрынғы салт дәстүрлеріміздің ұмытылып бара жатқанын жаныңыз күйзеле жеткізгенсіз. Сосын қазіргі ән мәтіндеріне шүйлігесіз...
- Қазргі кездегі әнге жазылатын сөздердің барлығы безадресный. Әйтеуір махаббат деп, басқа деп айта береді. Қазақтың халық әндерінде халық композиторларының әндерінің ішінде тарих та бар, этнография да бар. Мәселенки Ақанның, Мұхиттың әндерін алып қарайтын болсақ, соның ішінде олардың туған жері – географиясы да, этнографиясы да бар. Бұл өлең неден туды, соның бәрі бар. Жаяу Мұсаның «Шәпибаяу» деген әнін дұрыс айтпайды.
Дегенде Шәпибаяу, Шәпибаяу
Атымды талға байлап келдім жаяу.
Атымды талға байлап келгенімде
Шәпи қыз отырса екен ұйқылы ояу.
Аспанда ай мен жұлдыз нұрын төгед
Шәпи қыз сәлем айтып келсін деп ед....
Бұл әннің ішінде этнография бар. Салт дәстүр бар. Мәселенки қызды айттыру. Бесік құда бар, бел құда бар. Қыз он екі жасқа болғанша ешкім құда түсіп келмесе әке оң жаққа бөде үй тігетін болған. «Міне, менің қызым бар, келіңдер, көріңдер, құда түсетіндерің бар ма?» дегендей. Бірақ соның өзінде де мәселенің бәрін қыздың өзі шешкен. Әкенің рұқсатыменен. Малы жоқ, қалың төлей алмайтын жас жігіт бөде үйдің босағасынан ары аттай алмаған ғой. Сонда айтады:
Айхай, қайран жар ай, айхай қайран жар ай.
Бөде үй, бөде үй арман ай,- деп.
Бұл этнография ма, әрине этнография. Кез келген әнді алатын болсақ, сондай болуы керек. Бір «Арман ай» деген әнді айтып жүр. Ол Ақан серінің әні. Ақтоқты ұзатылғанда соған шығарып берген аужары. Оның ішінде қаншама этнография бар. Мұхиттың әндері неге зар? Батыс жақта Мұхиттай әнші болған емес. Мұхит керемет тұлға болған. Артында өзіндей баласы қалған жоқ. Бір баласы ауыл советтің төрағасы болып жүріп, ауданға жиынға барып, қайтып келе жатқанда қатты боран болып, сонда айдалада қасқыр жеп кеткен екен. Айтатыны бар ғой:
Екеудің біреуі өлсе, бірі қалар
Біреудің өзі өлсе несі қалар.
Дүниеде Мұхит бабам өткен ау деп
Кейінгі ұрпақтарым есіне алар, -дейді. Осы бір шумақта көзінің тірісінде өз трагедиясын айтып кеткен. Ән босқа айтылмаған. Сөз босқа жазылмаған. Біздің көп тарихымыз ауыз әдебиетімен, ақындардың өлеңіменен, жыраулардың жырыменен келген. Біз осы үрдісті сақтай алмай отырмыз.
- Прозаға көңілім толмайды деп отырсыз. Дегенмен болашағынан үміт күттіреді ау дегендерді атай аласыз ба?
- Прозада қалам сілтеп жүргендердің екі кемшілігі бар. Бірінші прозаның техникасын жақсы меңгермеген. Екінші тіл жұтаңдығы. Әйтпесе айтайын деген ойы көп. Бірақ соны жеткізуде шеберлік кемшін. Прозаик болып қалыптасты дегедердің ішінде Асқар Алтай деген жігіт бар. Бірақ оның да жасы біразға келіп қалды. Жас буынның ішінде Ғалым Қалибекұлы деген бар. Қыздардың ішінде де екі үшеуі бар. Аттарын ұмыта берем. Жас келгеннен кейін бе? Сол қыздардың жазғандары ұнайды. Олар жіңішке жолдан шығып кетті. Олай дейтінім олар қазір әйелдік уайымын айтпайыд ғой, әлеуметтік дүниеге көшкен. Жалпы прозаға ден қойғаннан кейін адам жоқ нәрсеге тер төкпеуі керек. Кішкентай нәрсеге бар өнеріңді салуың қажет. Негізі керек дүниеге ғана. Халыққа не қажет? Соны тап басып тани білген жөн.
Жазғандарынан қазақы иіс аңқып тұруы тиіс
- Өзіндік стилі бар, ірі қаламгерлерді көпшілік пір тұтып жатады. Бірі соның стилінде киінгісі келеді, бірі сол сияқты сөйлегісі келеді дегендей. Тіпті енді біреулері соның жаман әдеттерін жапсырғысы келіп тұрады... Сізге де еліктейдер аз емес. Басылым беттерінде үнемі темекі тартып отырған суреттеріңіз басылады...
- Мен өзі әдейі арнап суретке түскен адам емеспін. Фотографтар сол темекі тартып отырған кезімде сарт еткізіп түсіріп алып кетеді де, компьютеріне басып қояды. 57 жыл болды менің темекі тартқаныма. Осыны тастай алмай ақ қойдым. Жазған уақытта менде черновик деген болмайды. Черновик болса мен өтірік жазып отырғандай болам. Бірден жазам. Сонда бір қолымда қалам, бір қолымда ұстап отырған темекі болады. Осыдан арылайыншы деп машинкаға көшкем. Одан келе келе компьютерге көштім. Бірақ арыла алмадым.
- «Проза 60-шы жылы әдебиетке келгендермен бірге бітетін шығар. Бүгінде біз ештеңені көре алмай жүрміз..» дейтіндерге не айтасыз?
- Ең алдымен тілден айырылу, жазушылардың өзінің қазақ менталитетінен айырылып қалу қаупі бар. Кейде батыстың, немістің әдебиетіне еліктейді. Латын америкасының әдебиетіне де. Олар өздерінде мықты жазушы шығар. Дегенмен олардың уайымы бөлек. Халқы бөлек. Діні де бөлек. Біз Абайды, Аймауытовты игермей жатып ана жаққа ұмтыламыз. Мейлі сыйла, қадірле, табын. Бірақ олардай жазуға болмайды ғой. Мінез құлқы бөлек олардың шекпенін біздің халқымызға кигізгісі келеді. Бұл үйлеспейтін дүние. Сондықтан да бүгінде қолына қалам ұстап жүргендерге айтарым жазғандарынан қазақы иіс аңқып тұруы тиіс. Сонда ғана оны мойындайды. Болашақта мықты жазушылар шығатын шығар деген үмітім бар...
- Кейбір жазушылардың шығармаларында анайы сөзді сол күйі бере салады. Мұны біреулер көркем әдебиетті былғау десе, енді біреулер шынайы өмірді сол күйінде берген де дұрыс деп есептейді. Кейде тіпті орысша былапыт сөздерді де сол күйінше жеткізеді. Сіздіңше қалай?
- Әдебиетті былғаудың қажеті жоқ. Орысшадан басқа сөз таппай қалды ма?
- Ал өзіңіздің шығармаларыңызда да орысша сөздер көп кездеседі ғой...
- Менің шығармаларымда кейде орысша диалогтар сол күйінде кететіні рас. Мойындаймын. Өйткені оны қазақшаға аударсаң өңі кетіп қалады. Батыстағы «орыстар»- олар кержақтар. Ескі славян тілінде сөйлейтін кержақтар. Кейін менің кітаптарымды аударған кезде жаңаша орыс тіліне аударып жіберіпті. Келіспейді. Ол кейіпкердің характерін ашу үшін керек. Бізде 57-ші жылға дейін кейбір мектептерде ескі славян тілінбе сабақ оқытқан. Ол жақта орыс жоқ, қазақи кержақтар бар. Сол кержақтардың өзі қазақтың тілін қазағыңнан мықты біледі. Өзінің тілін ұмытпайды олар. Ал біздің қазақтар мәңгүрт боп қалған. Не қазақ емес, не орыс емес. «Сволочь»деген сөздің қайдан шыққанын білесің бе? Ол шөптің аты. Шырмауық деген шөп болады ғой. Сол шырмауық шөптердің барлығын орап алып қуратып тастайды. Өзі шөптің тамырына инесін қадап жібереді де, сол арқылы өздері өседі. Орыстың «волочеть» орау деген сөзінен шыққан. Ол шөптің иттігі, паразиттігі сол өзгелерді қурату арқылы өзі өсетіндігінде. Сондықтан да осындай иттігі бар адамдарды сволочь дейміз. Ал облыс деген облый деген сөзден шыққан. Ол необятный, широкий деген сөз. Есікке сыйматын адамды да облый деп атайды.
- Сізді көпшілік стилист жазушы деп таниды. Шығармаларыңыздағы тіл шұрайлылығын тілмен айтып жеткізу қиын. Бүгінге дейін «жазуым керек еді ау...» деген жүктен құтылдыңыз ба? Әлде оқырмандарыңызды тың туындылармен қуантатындай жоспарларыңыз бар ма?
- Бірдеңелерді шимайлап жатырмын. Ол әзірге біткен жоқ. 40 баспа табақ Бунинді аудардым. Өткен жылы шықты. Дүниежүзінде ХІХ ғасырдан бері қарай Нобель сыйлығын алған 7 драматург бар екен. Солардың кітаптарын аудардым. Ол да шықты. Жұмысым жоқ болғандықтан аударғаным жоқ. Бунинді аудару деген оңай шаруа емес. Ол ақын ғой. Оның прозасының өзі поэма сияқты. Аудару өте қиын. Нағыз орыс тілінде жазған адам. Қайтыс боларының алдында хат жазған екен сонда айтыпты: «Жаль что вместе со мной умрет руский язык» деп... Байқатпай жүріп жас келіп қалыпты. Жас кезімізде ертең де күн бар ғой деп жүргенімізде... Дегенмен алда жоспарлар бар ғой...
- Сұхбатыңызға рахмет!