Майдандағы қазақ газеттерінің шежіресі

Ұлы Отан соғысы жылдарында КСРО Қарулы Күштерінде төрт орталық, 19 майдандық және флоттық, 103 армиялық газет, ал ұлттар тілінде 50 газет шығып тұрды. Оның ішінде қазақ тілінде 10 майдандық, үш дивизиялық, бір округтық газет жарық көрді. Олар – «Қызыл әскер ақиқаты», «Қызыл Армия», «Жауға қарсы аттан», «Суворовшы», «Отан үшін алға», «Майдан ақиқаты», «Отан намысы үшін», «Отан күзетінде», «Отан үшін ұрысқа», «Дабыл», «Сталин туы», «Фрунзеші» және басқалар.

1942 жылдың қараша айының 12-сінен бастап 34 дербес армияда және 10 май­данда қазақ тілінде бірнеше әскери газет және Саяси Бас Басқарманың жа­ны­нан «Үгітші блокноты» шыға бастады. Май­дандық қазақ газеттерінің редакт­ор­ла­ры болып Қасым Шәріпов, Құрманбек Сағындықов сияқты белгілі журналистер тағайындалды. Сөйтіп, қазақ баспасөзінің сапына отты жылдардың шежіресі – майдан газеттері келіп қосылды.
Майдандық қазақ газеттері туралы түскен көптеген пікірдің бірінде бір топ қа­зақ жауынгерлері мен офицерлері былай деп жазды: «Майдандағы қазақ газеттері біздің мақтаныш сезімімізді бұрынғыдан да жоғары көтерді. Газеттер бізге қазір қызу жұмыс жүріп жатқан алыстағы туған өлкемізден, қаламыздан, ауылымыздан ха­бар әкеледі. Сондықтан да біздің сол­дат­тық жүрегімізге қазір әскери газеттердің әр­бір сөзі қымбат».
Майдандық газеттердің сарғайған, оқ тескен, жыртылған беттері қазақ жа­уын­герлерінің Ұлы Отан соғысындағы өшпес даң­қына, ерлігіне толы. Олардың қа­зақ хал­қының батыр ұлдары мен қыз­дары – Тө­леген, Сұлтан, Ағаділ, Нүркен, Мәлік, Тал­ғат, Рақымжан, Әлия мен Мәншүктердің ер­ліктерін әлемге паш еткен қысқа-қысқа ха­барын, қызықты очерктерін оқимыз. Сон­дай-ақ фашист басқыншыларын әш­ке­релеген сықақтарды, өлеңдерді, әң­гі­ме­лер­ді кездестіреміз. Қалам қайрат­кер­лерінің газет бетіндегі жалынды лебізі қа­һар­ман халқымыздың намысын сіл­кін­діріп, елдікке, ерлікке шақырғанында дау жоқ.
Қан майданға арналған көптеген өлең от-жалын ортасында жүрген ақындар қа­ла­мынан шығып, сол кездегі орталық, республикалық, майдандық баспасөз бе­тін­де жиі-жиі жарияланып тұрды. Әсіресе «Отан үшін ұрысқа», «Жауға қарсы аттан», «Дабыл», «Отан үшін», «Қызыл әскер ақи­қаты» т.б. қазақ тілінде жарық көрген га­зеттердің ақындар өлеңдері басылмаған са­ны кемде-кем.
Мемлекеттік қорғаныс комитетінің бұйрығы бойынша, басқа республи­ка­лардағы сияқты Қазақстанда да бірнеше ұлт­тық бригада құрылды. Солардың бірі – 1941 жылы 5 желтоқсанда Алматыда құрылған 100-інші жеке атқыштар бри­гадасы. Бригаданың «Сталин үшін алға» газетінің редакторы капитан Қасым Шә­ріпов еді. Ол соғыстан кейін ұзақ жылдар «Со­циалистік Қазақстан» газетінің (қазіргі «Еге­мен Қазақстан») редакторы, ҚазТАГ ди­ректоры болды. 100-бригадада бірге бол­ған жауынгер жолдастары жайында «Қа­тардағы қаһарман» және «Қаруластар» деген екі кітабы жарық көрді.
Редакция құрамында әдеби қыз­меткерлер Жекен Жұмаханов пен Диқанбай Қо­санов, әріп терушілер Досқали Есентаев пен Абдолла Қабиров, баспашы Алексей Гаврин, жүргізуші Михаил Букреев болды. Газеттің бірінші нөмірі 1942 жылдың 24 мамырында шықты. «Неміс оккупанттарына өлім келсін!» деген жолдар бар. Ал төменгі жа­ғында «Н. құрамасының қызыл әскер га­зеті бөлімнен сыртқа шықпасын: оқып шық та, жолдасыңа бер» деген сөздер бар. Ма­ңызды мәселелердің бірі газет төңі­ре­гіне бел­сенділер тобын ұйымдастыру бол­ды. Бұл жағынан штаб комиссары Ғайса Дүй­­сен­беков, саяси бөлім бастығы Әб­ді­рах­ман До­санов, бөлім қызметкерлері Ас­қар Закарин, Қажымұрат Әлжанов, Балпан Тө­­ле­баев, Дүйсен Ерімбетов, Абзал Жә­кішев, Егемқұл Тасанбаев көп көмек көр­сет­ті. Га­зеттің авторлары ретінде Тәжен Еле­уов, Мәу­лен Исин, Әкентай Хали­мол­дин, Жүніс Бе­гімбетов сияқты офицерлер, Әуеш Қош­мағамбетов, Ысқақ Шәукенов, Кә­рім Тә­ше­нов, Мұхит Әкімжанов, Ыс­ма­ғұл Кө­шек­баев сияқты кіші командирлер үне­мі ма­қала жазып, атсалысып тұрды. Жа­­уын­герлерден құралған тілшілердің са­ны 50-­ден асты. Бұлардың ішінде ма­те­риал­дармен қа­тар, өлең жазатындар да аз бол­мады. Әзіл­хан Нұршайықов, Тахауи Ахтанов, Нә­дір Сейсембаев, Жүсіп Баталов, Төребек Тоқ­мағамбетов сияқты 18-19 жас­тағы жас ақындарды бүкіл бригада мақтаныш етті.
Үшінші батареядағы взвод командирі, кіші лейтенант Қажым Көшековті бүкіл бри­гада жауынгерлері білетін. Ол Ал­ма­тыда Коммунистік журналистика инс­ти­тутын ойдағыдай бітірген, республикалық «Ле­ниншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») га­зе­тінің редакторы болған. Ол бұрын қа­ла­мы­мен қайрат көрсетсе, енді қаруымен ерлік танытты.
«...Қасиетті жер дірілдеді. Жаудың тө­бе­сіне оқ жаудырылды. Дұшпанның екі вз­воды қиратылды. Балқыған металл жек­сұрын басқыншылардың парша-паршасын шы­ғарды. Молодой Тудтың оң жақ ше­тін­дегі үлкен шіркеуге қарай ұмтылған біз­дің ат­қыштарымызға жол ашылды. Ар­тил­ле­рис­тер ұзап бара жатқан жаяу әскерлерден қалыспай, ілгері жылжи берді. Командир Кө­шеков кідіріп қалған бір зеңбіректің қа­сы­на жүгіріп барды да, оны ашық по­зи­ция­ға шығарып, көздеушінің орнына өзі оты­ра қалып, фашистерді тура атқылай бас­тады. Бірақ сол мезетте ол жау снай­пе­рінің көзіне ілініп, оққа ұшты. Құлаған же­рі­нен қайта көтеріле алмай, зеңбіректің қалқанына әрең сүйеніп отырып: «Жігіттер, алға!» – деді. Бұл оның соңғы сөзі еді». Кө­ше­ковтің қаза табуы бүкіл бригаданы күй­зелт­ті. Майдандық газетте Әзілхан Нұр­ша­йықовтың «Өсиет» деген өлеңі басылды. «Қы­зыл жұлдыз» орденінің кавалері Қа­жым­ның өсиеті: «Алға қарыс бассаң да, сү­йем кейін шегінбе! Әдет жоқ ондай те­гің­де!» Содан бері Көшековтің қансырап жа­тып, жауынгерлеріне айтқан үш жол өсие­ті газеттің шекесінен-шпигелінен түс­пей­тін болды. Бұл өсиет сөз бригаданың қа­зақ халқының хатына жазған жауабына да жазылды.
1943 жылдың 5 мамырында «Сталин үшін алға» майдандық газеті тілшілері жә­не әскери бөлімшелерде шығарылатын «Жа­уынгерлік листоктардың» редак­тор­ла­ры бригада штабы тұрған селоға ша­қы­рыл­ды. Баспасөз күніне арналған жиналыс өтті. Жиналыста ең белсенді әскери тіл­ші­лер­ге, үздік редакторларға құрама ко­ман­ди­рінің арнаулы бұйрығымен алғыс жа­рия­ланды. Алғыс алғандардың ішінде сер­­жант Әзілхан Нұршайықов, сержант Мән­шүк Мәметова, аға сержант Мыр­за­ғали Ұсаев, кіші сержант Мағауия Қалиев, жа­уынгер Бейсенбек Мұстафин, старшина Са­быр Баймұратов, лейтенант Қаби Нұр­мағанбетов, капитан Шазада Әтеев болды. Бұл тізімде ең алдымен сержант Нұр­ша­йы­қов есімінің аталуы өте орынды деп есеп­телді.
Сержант Нұршайықов тек тілші ғана емес, қатаң тәртіп ұстайтын зеңбірек ко­ман­­дирі екен. Сондықтан да ол Қорғаныс ха­лық комиссариатының бұйрығы бо­йын­ша бригада жауынгерлерінің ішінде бірінші бо­лып «Қызыл Армия үздігі» белгісімен наградталған.
1943 жылғы көктемде редакцияда Жам­был ақынның майдандағы Алғадай де­ген ұлының аты аталды. Тегінде өлең Ал­ға­дайға ғана емес, майдандағы барлық қа­зақ жауынгеріне арналған. Өлең бригада га­зетіне басылды. Әскери құрама бас­шы­лығы Жамбылға хат арқылы жауап беру ке­рек деп ұйғарады. «Хат өлеңмен жа­зыл­сын, мұны бригада ақыны Әзілхан Нұр­ша­йы­қов жазатын болсын» деген шешім қа­был­­данды. Өзіне жүктелген жауапты тап­­­­сырманы Нұршайықов үш күнде орын­дап шығады. «Атамыз Жамбыл ақынға» де­ген ұзақ өлеңде жаяу әскер, сержант Қа­рабек Бұрышевтың, артиллеристер Әб­ді­рах­ман Баймурзин мен Мырзабай Ер­на­за­ровтың, бригада мергені Ыбырайым Сү­лейменовтің және басқалардың ер­лік­те­рі баяндалды. Хаттың ең соңында осы ер­­лердің есімдерін Жамбылдың өз жырына қо­суын тілек етіп, аяғын былай аяқтаған:
Сұм фашисті, атажан,
Қарыс сүйем ілгері
Бастырмаймыз, жеңеміз!
Сіз арқылы халыққа
Осылай серт береміз!
Қош болыңыз, қарт ата,
Ұсындық, міне, қолымыз!
Талай жылдар тағы да
Сау-сәлемет болыңыз.
Ұлдарыңның жеңісін
Көзіңізбен көріңіз.
Асыл сөзбен ерлерді
Елге жырлап беріңіз!
Хатқа 100-інші атқыштар бригадасының ко­мандирлері мен жауынгерлерінің, саяси қыз­меткерлерінің атынан 25 адамның қо­лы қойылып, Қазақстанға жіберілді. Екі ай­дан соң Жамбылдың «Жүз жасаған жү­рек­тен» деген өлеңі келіп, ол бригадалық газетте жарияланды.
Ел басына күн туған шақта азамат жүгін арқалаған мыңдаған қыз-келіншек уақыт сынынан, тарих талқысынан сүрінбей өтті. Аяғына – солдат етігін, үстіне солдат киімін киіп, Отанымыздың астанасы Мәскеуден Берлинге дейін шеру тартты. Шынтуайтқа келгенде, Рейхстагта желбіреген қызыл туда қазақ әйелдерінің де даңқ жолы, ерлік дастаны баршылық. Оны бір мақала түгіл, бір кітапқа да сыйғызу мүмкін емес.
 «Жауға қарсы аттан» газетінде (1944 ж. 9 нау­рыз) «Жауынгер совет әйелдерінің даң­қы арта берсін!» атты ортақ тақырыппен бе­рілген топтамада аға лейтенант Асқар За­кариннің «Мәншүк» деген мақаласы жа­рық көреді. Онда Кеңестер Одағының Ба­тыры Мәншүк Мәметованың ерлік істері баян­далған. Невель қаласы үшін болған шай­қастың алғашқы бір күнінде Мәншүк өзі­нің күнделігінде: «Августың 20-сы күні не­міс жауыздарының екеуін өлтірдім, бұл бі­рінші адым деп жазып қойдым», – деген. Әсі­ресе Мәншүктің көрсеткен жанқиярлық ер­лігі айна қатесіз жазылды. Содан кейін «Қа­зақтың қайратты қызы ауыр жа­ра­ланып, сүйікті «Максимді» құшақтап қаза тап­ты. Оның пулеметтен атқан оғы фа­шистің 70-тен астам солдаты мен офи­це­рінің көзін құртып, жаудың бірнеше қай­тара жасаған шабуылын тойтарды, сөйтіп, біз­дің жауынгерлерге жол ашты. Оның жанын қиып қорғаған қаласы Невельдің Приамур көшесі мен Торфяной бұрышы Мән­шүк Мәметованың атына өтті» деген сөздер кеудеде мақтаныш отын маздатты. Сон­дай-ақ газеттің дәл осы санындағы «Ағипа» атты мақала да адамды бейжай қал­дырмайды. Подполковник Карл Киттон бас­қаратын бөлімшедегі жауынгер Ағипа Кен­жеғалиеваның ерлік істері кеңінен сөз бо­лады. «Репинодан Красноармейскіге өткел жасауда бөлімшенің ерлік қимылы ересен болды, – дейді газет. – Жаңбырдай жауып тұрған жау оғына бой берместен, Ста­линград түбіндегі ұрыстарда қа­һар­мандық қимыл жасады. Бөлімшенің бар­лық жауынгері мен командирлері «Ста­лин­градты қорғағаны үшін» медалімен на­градталды, соның бірі Ағипа еді...»
I Украина майданының «Отан на­мысы үшін» газетінің 1944 жылғы 8 қаң­тар күнгі санында «Батыр қыз» атты ма­қа­лада: «...Кеңестің ер-азаматтарымен қатар, қа­сиетті Отанымызды қорғау үшін Зура да май­данға аттанды. Сержант Зура Дос­бер­ге­нова бір саяси бөлімде қызмет атқарып жүр­ді. Ол бұл орнында әрі хатшы, әрі ма­ши­нистка болып істеді. Екі қызметті бірден мүл­тіксіз атқарды. 18-ге жаңа жеткен Зура ақылымен де, ісімен де қызмет істейтін бөліміне жағымды, сүйкімді болып алды.
Командованиенің тапсырмасын үлгілі орын­дағаны үшін Зура II дәрежелі Отан со­ғысы орденімен және «Ерлігі үшін» ме­да­лімен наградталды. Зура атқарып жүрген қызметін місе тұтпады. Қолына қару алып, майданның алдыңғы шебіне барып, ұрысқа араласқысы келді. Осы арманына бой ұрған Зура бір күні өзінің командиріне келіп, өтініш айтты.
Ақыры полковник Зураға рұқсат берді. Ұрысқа бой ұрған өжет қыздың тілегін орындады. Зура батальон комсоргі болып тағайындалды. Қазақтың қайратты қызы бұл қызметте жап-жақсы ұйымдастырушы екенін көрсетті», – делінген.
Қызыл әскер Көкен Әубәкіров І При­бал­тика майданының «Жауға қарсы аттан» (1945 ж. 1 мамыр) газетінде «Солдат қыз» де­ген мақалада:
«Сұр шинельді, бүйрек бет солдат қыз Ал­тын Мұхамеджанова 1924 жылы Сол­түстік Қазақстанда туған. Ол орта мектепте оқып жүргенде соғыс басталды. Ком­со­мол­ка Алтын Отанды қорғау жұмысына сұ­ранды. Бұл тілегін қабыл көріп, комсомол ұйы­мы мұны оқуға жіберді. Сол оқуды бі­тіріп, 1942 жылы Алтын соғыс самолеттерін қам­тамасыз етуші кислородшы болып шық­ты. Истребитель және бом­барди­ров­щик­терді өмірі көрмеген қырдың қызы олардың үстінде аспанда ұшып, жауын­гер­лік міндет атқара бастады. Өз міндетін ойдағыдай орындады.
Қазір де сержант Алтын Мұхамеджанова Германия жерінде жауынгерлік само­лет­терді жорыққа даярлап, неміс жендеттерін жою­ға жәрдемдесіп жүр. Қарғысты Гер­ма­ния жерінде жойылған фашист айуандарын тал­қандауға оның да тиісті жарнасы бар. Ол «Жауынгерлік еңбегі үшін» медалімен наградталды...» – деп жазды.
«Жауға қарсы аттан» (1944 ж. 9 нау­рыз) газетіндегі журналист Үмбет Тіле­ме­совтің «Байланысшы қыз» деген мақаласы да ерлік шежіресінен көп жайтты хабардар етеді. Яғни телефонистка Сағира Са­ға­тованың жауынгерлік жолының бір сәті былай елес береді: «Жаңбырдай жауып тұрған жау оғының астында Сағира телефон сымын үшінші рет жалғап қайт­қан­да, оның шинелінің сол жақ жеңі қанға боя­лып келді.
– Жараланып қалыпсың ғой?
– Қазір жара елейтін уақыт па, жолдас ма­йор?! Сүйек бүтін болса, еті жетіле жатар! – деп Сағира таңулы қолын асынып, міндетін атқара берді.
Жер бауырлап жылжыған қыз тісімен телефон желісін жалғап, жарадар жү­рек­терге командир бұйрығын жеткізуге асық. Бір ауыз сөздің талай тағдыр түйінін ше­шіп кетер кездері көп. Сонда бай­ла­нысшы қызметінің қаншалықты қымбатқа тү­серін тү­сіну қиын емес. Ендеше, Сағира жү­ре­гі­нің лүпілі бүкіл майдангер жа­уын­герлермен жіп­сіз жалғасып жатқаны сөз­сіз. Сол үшін жаралы қолын ерен са­намай, өз міндетін атқара берді...»
1944 жылдың 20 ақпаны күні І Украин май­данының «Отан намысы үшін» га­зе­тінде Сәбит Мұқановтың «Халық батыры – Амангелді» деген көлемді өлеңі жарық көр­ді. Ақын Амангелдінің ұмытылмас ер­лігін сөз ете келіп:
«...Бүгінгі ұрпақ! Фашист жауыңменен, Майданда Амангелді батырша алыс», – деп батыр мұрагерлеріне – кеңес жауынгерлеріне қайырыла сөйлеп, үлгі етерлік өнеге ұсынады. Дәл осындай ойлар газеттің сол жылғы сандарында жария­лан­ған журналист Тыңбай Мұқановтың «Қазақ жа­уынгерлеріне», ақын Қалижан Бек­хо­жиннің «Қазақ ұлына» (ақпан, 1945 ж.), Жұ­бан Молдағалиевтің «Қазақ» (14.11.1944 ж.) атты көлемді өлеңдерінің де негізгі арқауы болғанын байқаймыз.
Ақындар шығармаларынан басты орынға ие тақырыптардың бірі – кеңес халқының интернационалдық сезімінің сырын ашу. Майданда жүрген қазақ жа­уын­герлерінің туысқан халықтар өлкесін өзі туған жердей сүйіп, оны азат ету жо­­лында жанын аямай күресуін су­реттеген Ди­хан Әбілевтің «Дон», «Ку­бань», «Не­ман», Әбу Сәрсен­баев­тың «Днепр жие­гінде», «Ой, Дни­про, Днипро», Қалижан Бек­хожиннің «Днепрде» сияқты өлең­дері – бұған айғақ.
Соғыс кезінде басқа ұлттардың өкіл­дерімен қоян-қолтық соғысқан қазақ халқының ұл-қыздары ерлік ісімен елді сүйсінтті. Олардың есімі халық мақта­ны­шына айналды. Майдан газеттерінің бе­тінде жарық көрген Асқар Тоқмағамбетовтің «Габ­дулхай», «Хабибулла», Асқар Ле­керовтің «Зиядос Қасымов», Жұмағали Саин­нің «Мәлікке», Ди­хан Әбілевтің «Қыр қы­зы» өлеңдері – мұ­ның куәсі.
Лейтенант Құланбай Көпішевтің «Се­­гі­зін­ші тіл» («Жауға қарсы ат­тан», 24 же­л­тоқ­сан, 1944 ж.) деген очеркі гвардия сер­жан­ты Сағат Құр­манәлиев пен оның жол­дас­та­рының барлаушылық жұмысын, бір жолғы «тіл» әкелу көрінісін паш ет­кен. Са­ғат сонау Тарбағатай тауы­ның аясындағы Ақ­суат ауданында туып-өскен, сондағы Көк­жыра орта мектебінде оқып, тәрбие алған. 1942 жылдан майданда жүріп, сан ұрыста болады, сегіз рет «тіл» әкелуге қатысады.
«Дабыл» атты майдандық қазақ газеті 1944 жылғы 22 тамыздағы са­нында «Ком­бат­тың ерлігі» деген мақала жариялады:
«...Белая Церковь қаласы ма­ңын­да Са­бырдың танктері жауды көп шығынға ұшы­рат­ты. Ол бас­қар­ған танк батальоны Зи­браш, Шумек қа­ласына алдымен кірді. Са­бырдың ав­томатшылары үйді айнала қор­шап алды. Үйдің әрбір терезесі ал­дына гра­ната ұстаған автомат­шы­лар­ды қойды да, Сабыр өзі бірнеше жа­уынгерін ертіп үй­ге кірді. Берекелі столда неміс жан­дар­ме­рия­сының 20-30-дай адамы отыр екен. Ішін­де полковнигі де бар болып шықты. Бә­рі тұтқынға алынды.
Сабыр бұл жолы өз қолымен немістің 9 танкісін, 17 зеңбірегін, 8 бронетехникасын жойып, 73 немісті қолға түсірді. Ол бұдан бұрын да талай рет жау тылына өтіп, өзіне тапсырылған барлау ісін ойдағыдай орын­дап қайтқан еді». Сол кезде Сабыр Құр­манәлин танк батальонының командирі, гвар­дия майоры болатын.
1944 жылы ІІ Белоруссия майданында қазақ тілінде «Майдан ақиқаты» деген га­зет шығып тұрды. Редакторы – соғысқа дейін «Социалистік Қазақстан» газеті ре­дак­торының орынбасары болған Ахмет Ел­шібеков. Редакцияда ақындар Жұбан Мол­дағалиев пен Сағынғали Сейітов қыз­мет істеді.
«Майдан ақиқаты» газетінің 1944 жыл­­ғы 28 қыркүйектегі санында Қ.Сағын­ды­­­қовтың «Жұмабектің жүректілігі» деген ма­қ­аласы жарияланды. Онда қатардағы Жұ­­мабек Қожахметовтің ерлігі жөнінде баян­­далады. Ол армияға дейін Алматы об­­лысы Қаскелең ауданының Жиров атындағы колхозында жүргізуші болып жұ­мыс істепті. Әскерге 1939 жылы ша­қы­рыл­ған. Отан алдындағы міндетін атқарып, елге қайтамын деп жүргенде соғыс бас­тал­ған. Ұлы Отан соғысының алғашқы күн­де­рінен бастап майданда.
Волхов майданында шығатын «Майдан правдасы» газетінің 1943 жылғы 8 қаң­тар­дағы санында майдандағы жаужүрек жа­уын­гер солдаттардың фотосуреттеріне де орын берілген. Оларда «Отан соғысы» ор­де­нінің иегері, сержант Мағауия Шашуов, гвар­дия сержанты Ерәлі Нұралиев, қызыл әс­кер Өксікбай Сапарбаев, әскери фель­д­шер Құсайын Нұркеев, жау танкісіне қарсы кү­рестің қыраны Қыдырбай Байдәулетов жә­не тағы басқа жауынгерлер бейне­ле­н­ген.
«Майдан правдасының» 18 қаңтар кү­нін­дегі санында Б.Жантасовтың «Ақам­баев­тың   ақылымен»   деген  мақаласында  Ақ­мола  облысы  Есіл ауданынан келген жа­уынгер Ақамбаев Армағамбет бата­рея­сының жау бекінісін бұзудағы ерлігі, оның жалғыз өзі – 30 фашисті, жолдастары 10 фа­шисті жер жастандырғаны, соның ай­ға­ғы ретінде есілдік ердің омырауына «Қы­зыл жұлдыз» ордені тағылғаны хабар­ла­нады.
Қазақ жауынгерлері барлық майданда да аз болған жоқ. Оңтүстік майданда шы­ғып тұрған «Сталин туы» газетінде жа­рия­лан­ған мақалалардан сұрапыл соғыс кезінде ардагер азаматтарымыздың ана­сы­ның ақ сүтін ақтап, жанқиярлықпен со­­ғы­сып, асқан ерлік көрсеткенін оқи­мыз.
Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры Сәрсен Аманжолов Ұлы Отан соғысы басталғанда майданға өзі сұранып аттанды. Ол 1942 жылдан 1944 жылдың наурыз айына дейін Карел майданында үгітшілік қызмет атқарды. 1944 жылдың наурыз айынан 1946 жылдың қазан айы­на дейін майор С.Аманжолов Кеңес Ар­мия­­сы­ның Жоғары Саяси Басқармасында қыз­­мет етті. Сәрсен майданда жүріп, Ұлы Отан соғысының батырлары туралы очерк­тер, саяси листовкалар жазды. «Ұлы Отан со­ғы­сы жылдарындағы орыстан басқа ұлт­тар­дың жауынгерлері арасын­дағы саяси тәр­бие жұмысы туралы» деген 500 беттік үл­кен еңбек жазды. Майданның алдыңғы ше­біне барып, материалдар жи­нап, газет­тер­ге үздіксіз мақалалар жазып тұрды.
«Редакциямыздың өмірінде Қалма­қан­ның рөлі ерекше болды, – деп еске алған жур­налист Мұса Дінішев. – Ол редакцияда он­ша көп кідірмейтін, көбінесе полктарда жү­руші еді. Сержант, ефрейтор, мерген, на­водчик... Қалмақан очерктерінің, сурет­те­мелерінің, хабарларының кейіпкері осы­лар болушы еді. Тіпті редакцияда болған күн­дерінің өзінде де госпитальдардан, ре­зерв­тен шыққан солдаттар Қалекеңе соқ­пай кетпейтін. Газеттің әр саны сайын оның материалдары басылатын...»
Ұлы Отан соғысының алғашқы күн­де­рі­нен-ақ әдебиет пен өнердің барлық түрі, со­ның ішінде мұқалмас қару – уытты сөз бен сатира да жеңіс мүддесі үшін қызмет етті.
Әскери жазушылар мен журналистер май­дандық сатираның түр, стилін табуда бі­раз ізденді, әртүрлі жанрда жазуға ты­рысты. Олардың ең көп қолданғаны фе­лье­тон жанры болды. Сондай-ақ А.Тоқ­­­­ма­­ғамбетов «Маймыл мен аю», Қ. Әб­­­­­­­­ді­қа­дыров «Хай­уанхана», Т.Мұқанов «Ау­­­­зы­нан қа­ғы­ныпты» деген мысалдар, С.Се­­­­­­йітов «Жен­дет», «Талаушы» деген пам­­­флет­тер жаз­ды.
Қазақ тіліндегі майдандық газеттер төл сықақтар берумен ғана шектеліп қоймай, орыс публицистерінің фашизмді айып­тай­тын туындыларын да аударып басып отыр­ды. Мәселен, қазақ журналистері К.Си­мо­нов­тың «Өлтір оны», А.Толстойдың «Жен­­дет­­тердің сұрқиялығы», И.Эрен­бург­тың «1943 жылдың көктемі» атты пам­флет­терін қазақша сөйлетті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақ сатирасы жауынгерлер сапында ғана емес, тылда да атой салып, жауды жеңуге қол­ға­быс тигізді. Мұнда әсіресе  А.Тоқ­ма­­ғам­бе­тов­тің  сықақшылдық  үні   кө­бі­рек  естілді.   Ол «Социалистік Қазақ­стан» газетінде «Арыс­танға еліктеген мы­сық», «Бұлтартпас бұй­рық», «Ауқат пен сауқат» сияқты фелье­­тондар жариялап, фашист қарақ­шы­лардың жексұрын кейпін, ай­уан­дық әре­кет­терін әшкереледі. Асқар­дың бұл шы­ғармалары майдандық газет­тер­де де жарияланды. Оларды соғыстағы солдаттар да, тылдағы еңбеккерлер де сүйіп оқып, жат­тап алып, айтып жүрді.
Міне, сөйтіп, тыл тірлігіндегі дертті алас­­таған, майдан шебінде қамал бұзған қаһарлы сөздің, жауға оқ болып атылып, от болып шашылған жалынды сатираның тәрбиелік мәні өте зор болды.
Майдандық қазақ газеттеріндегі очерк­терде Берлин үшін болған ұрыстар, Бер­лин­нің алынуы, Германияның тізе бүгуі, Со­вет Одағының Ұлы Жеңісінің салтанаты ту­ралы да кең көлемде жазылған. Бұл та­қы­рыптарда әсіресе Берлинге бірінші бо­лып кірген майданның қазақша «Қызыл Ар­мия» газетінде көптеген очерк басылды. Олардың ішінде Қалмақан Әбді­қа­ды­ров­тың бірқатар очеркі бар. Олардан хал­қы­мыз­дың қаһарман тұлғасы, соғыстың соң­ғы кезеңдері жайлы, Берлин үшін болған ұрыс­тардағы ерлік жайлы деректер та­ба­мыз.
Адамзаттың зұлым жауы – неміс-фа­шист басқыншыларына қарсы қарумен қа­ламды қоса кезеген, 28 жасында Отан үшін опат болған, «Октябрь балалары», «Ле­ниншіл жас» сияқты жастар газеттерінің тө­ңірегіне топтасқан жалынды жас әде­биет­шілер қауымының аяулы ағасы бол­ған, патриот-журналист Баубек Бұлқышев еді.
Баубек Бұлқышев Москва пролетарлық атқыштар дивизиясының қатарында жүріп, Мәскеуді, Смоленскіні қорғауға қатысты. Оның «Комсомольская правда» газетінің 1942 жылғы 1 мамырдағы нөмірінде жа­рия­ланған «Өмір мен өлім туралы» атты публи­цистикасы елдегі жастарды дүр сіл­кін­дірді. Өйткені бұл жастарға арналып жа­зылған жауынгер жас азаматтың жүрек жы­ры еді. Осы публицистикаға Баубек 200-ден аса хат алды. Совет жастары ав­тор­ға асқан сүйіспеншілікпен хат жолдап, өз­дерінің Отан қорғау үшін өлімге де әзір екендіктерін білдірді.
Осы күндерде майдандық қазақ га­зет­терінің беттеріне тағы бір үңіліп, Отан үшін, бүгінгі өмір үшін жанын қиған ерлердің асыл бейнесін еске түсіргеніміз абзал. Өйт­кені майдандық қазақ газеттері – сол ерлік күн­дердің шежіресі.

Тілеу КӨЛБАЕВ, тарих ғылымының докторы, профессор, ҚР Гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, ҚР Журналистер одағы сыйлығының лауреаты