Ел болып етек жиып, еңсе көтергелі бері қазақ қоғамы өзінің ұлттық әдебиетін дамытуға кірісті. Ұзақ жылдар бойы кеңестік дәуірдің қызыл цензурасына тәуелді болған төл әдебиетіміз енді еркін ойдың ошағына айнала бастады.
Бүгінде қазақ қаламгерлерінің кітаптары мемлекеттік тапсырыспен де, жеке баспалар тарапынан да көптеп шығарылуда. Алайда жаңа туындының оқырманға жету жағы мен таралым, қаламақы мәселелері шешілмейтін түйінге айналып үлгерді. Оның үстіне кітап басу және оны тарату ісіне келгенде біз әлі де заманауи әдіс-тәсілдерді толыққанды игере алмай келеміз. Бұл бағытта қалыптасқан бұрынғы жүйеге қайыра оралудың жөні жоқ. Ақшаң болса кітап шығару аса қиын шаруа болмағанымен, оны халыққа жеткізіп, тарату мәселесіне келгенде кібіртіктеп қалатынымыз және бар. Бұл ретте әдебиетке енді келген жас таланттардың «бағы байланып» қалатыны өкінішті. Әмиянында мол қаржысы бар қалталылар мен баспаларға тәуелді қазақ жазушысы өз еңбегіне жарытып қаламақы да алмайды. Ал дамыған елдердің озық тәжірибесіне сүйенсек, керісінше, баспагерлер мен пиар-менеджерлер жақсы авторларға тәуелді.
Дегенмен соңғы кездері Қазақстанда кеш те болса баспа нарығын жолға қойып, қаламгер еңбегінің бағалану критерийлерін анықтауға байланысты іс-әрекеттер қылаң бере бастағанын айта кету керек. Бұл ретте еліміздің Мәдениет және ақпарат министрлігінің жаңа құрамы бірқатар жобаға бастамашы болып отыр. Биылғы жылдың басынан бері баспа мәселесіне байланысты бірнеше жиын өткізген министрлік біздегі кітап басу және тарату ісін нарық талаптарымен ұштастыруға бейілді екендігін аңғартты.
Осы орайда ҚР мәдениет және ақпарат вице-министрі Арман Қырықбаевтың отандық баспагерлермен өткізген жиында сөйлеген сөзін келтіре кетсек:
– «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» республикалық бюджеттік бағдарламасы шеңберінде жыл сайын 400-ге жуық кітап шығарылып, республика кітапханаларына тегін таратылады. Оған 1 млрд теңге қаржы бөлінуде. Енді осыдан шығарып, бір мысалды талдап көрейік: министрлік 27 шартты баспа табақтан тұратын, таралымы 2000 дана кітапқа 2 млн 700 мың теңге бөледі. Осы сомадан баспахана шығындары мен полиграфиялық материалдарға (қағаз, бояу, желім т.б.) 1 млн 500 мың теңге жұмсалады. Баспалық шығындарға (беттеу, дизайн, редакциялау, түзету), әр баспа табаққа шамамен 15 мың теңгеден алғанда, 405 мың теңге қажет. Көліктік шығындарға 200 мың теңге жұмсалады. Яғни бөлінген қаражаттың 20 пайыздайы баспаның өзінде қалады. Сондықтан да барлық салықты қоса есептегеннің өзінде, баспаның авторлық қаламақыға көрсетілген соманың ең болмаса 10 пайызын төлеуге толық мүмкіндігі бар.
Қалай десек те, біздің елімізде кітап шығару ісінде мемлекеттің аз да болса қолдау-көмегі бар. Кейбір елдерде бұл да жоқ. Әйтсе де ұлттық әдебиетті көтеру мен шығармашылық адамының әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында нарықтық тетіктерді игермей болмас. Кітап ісін әлдеқашан табыс көзіне айналдырған өзге елдерде бір кітаптан түскен қаржының қызығын автор да, баспагер де бірдей көреді. Біз болсақ қит етсе жоғарыға алақан жайып, мемлекеттік тапсырыспен шыққан 2000 дана кітапты қанағат тұтамыз. Қаламақы талап етпек түгіл, жазғаныңды жинақтап басып бергеніне баспагерге алғыс айтып, барды қанағат тұтуға мәжбүрміз. Ал демеушінің қаржысына шығарған кітабымызды анаған-мынаған жалынып жүріп көркемдеп, беттеп бастырып, өзіміз таратып, өзіміз сатып әуре боламыз. Баспа ісі нарыққа бейімделген өркениетті елдерде жазушы жазумен ғана айналысады. Кітапқа байланысты қалған машақатты пысық агенттер мен баспагер-менеджерлер өз мойнына алады. Осылайша, олар жазушы еңбегі мен шығармашылық идеяны капиталға айналдырады. Ал қазақ жазушысы еңбегінің жемісін қашан көреді?
Алмат ИСӘДІЛ