Мұхтар ҚАЗЫБЕК, Мұхаммед Хайдар Дулати қоғамдық қорының төрағасы:
– Мұхтар аға, өзіңіз жетекшілік ететін қоғамдық қордың мақсаты мен міндетіне тоқталсаңыз, жалпы қоғамдық қор қалай құрылды?
– 1998 жылы Мұхаммед Хайдар Дулатидің 500 жылдық мерейтойы қарсаңында аталмыш қор құрылды. 1999 жылы ғалымның мерейтойын дүниежүзі көлемінде атап өту туралы Юнеско тарапынан шешім қабылданды. Шешімнің қабылдануына тікелей атсалысқан Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев болатын. Ал ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде бұл мәселенің басы-қасында жүрген Иманғали Тасмағанбетов еді. Алып қарасақ, шын мәнінде, Мұхаммед Хайдар Дулати тарихымызға әл-Фарабиден кейін оралған ойшыл ғалым болатын. Әл-Фараби қазақ жеріне 1973 жылы ғана оралды. Оған себепкерлер қазақтың ғалымдары, жазушылары болды. Әсіресе Қазақстан Жазушылар одағының басшылығы мен жазушы, ғалым Ақжан Машанов еді. Шын мәнінде, әл-Фараби IX ғасырда өмір сүрсе, одан бертінгі кезеңдердегі қазақ тарихы ашық, бос тұрғандай әсер қалдыратын. Сол бос аралықта «ғалымдар болды ма, болмады ма, егер болған болса, олар бізге неге белгісіз?» деген сұрақтар мазалайтын. Сондай кездерде ғалымның тарихи еңбегінің жарық көріп, бізге жетуі үлкен мәдени-тарихи құбылыс болды. Мұхаммедтің негізгі еңбегі «Тарих-и Рашиди» деп аталады. Қазақша мағынасы «Хақ жолындағылардың тарихы» дегенге саяды. Ол еңбек парсы тілінде жазылды. Себебі парсы тілі сол кезде Орталық Азияда халықаралық тіл болып есептелді. Әкесінің билік жүргізген жері Ташкент өңірі болғандықтан, ол Мұхаммедтің туған жері деп жазылып жүр. Ал қордың мақсаты Мұхаммед Хайдар Дулатидің мұраларын насихаттау, аудару, баспадан шығару болып табылады. Сондай-ақ ғалымға қатысты деректерді жинау, халықаралық энциклопедия жасау мәселелерін айта кету керек. Бүгінгі таңда ғалымның еңбектері көптеген елдерге таралып жатыр. Бұл кісіні 1895 жылы ең алғаш рет парсы тілінен тікелей ағылшындар аударып, мойындай бастады. Оны не үшін аударды деп сұрасаңыз, олар Үндістанды отарлап жатқан ел болғандықтан, Шығыс Түркістанды М.Х.Дулати еңбектері арқылы зерттегісі келді. Сол кездерде М.Х.Дулатидің еңбегі олар үшін таптырмайтын қазына болды.
– Ғалымды танытуда қандай принциптерге сүйендіңіздер? Түркі әлемінің ғалымын әлемге мойындатуда белгілі дәрежеде қиыншылықтар туындамады ма?
– М.Х. Дулати тек қазаққа ғана емес, дүйім түркі халықтарына да аса қажет. «Санат» баспасында қызмет етіп жүрген кезімде, біз 1999 жылы Үндістанның Кашмир қаласына үкіметтік делегация ұйымдастырып, ғалымның 500 жылдығын атап өттік. Жоспарымыз қоғам қайраткері Асанбай Асқаровтың бастамасымен жүзеге асырылды. Делегацияның құрамында Уәлихан Бішімбаев, Әбсаттар Дербісәлі, Асқар Әбдуәли, Мүсілім Дайырбековтер болды. Мұхаммедтің мұралары туралы Дели университетінде, Кашмир қаласында да кездесулер өткіздік. Сондай-ақ Кашмирде «Патшалар зираты» деген жерде М.Х.Дулати жерленген екен. Кашмирліктер соншама жыл өткеннен кейін ғалымды іздеп келген бізге таңғалысты.
– «Тарих-и Рашиди» деп аталатын еңбектің қазақ тарихына қандай қатысы бар?
– Жалпы, бұл еңбекті жанры жағынан алып қарайтын болсақ, әдеби-тарихи, мемуарлық-танымдық еңбек деп есептеуіміз керек. Өйткені еңбек екі жарым-үш ғасырға жуық аралықты қамтып, Үндістанды жаулап алуымен аяқталады. Оның еңбегіндегі ең маңызды фактор ол алғаш рет Үндістанның астанасы Кашмирде «Жәнібек пен Керей 1465 жылы Шу бойында хандық құрды. Сөйтіп, алғаш рет қазақ сұлтандары қолына билік алды» деп қазақ хандығының құрылғандығын жазған екен.