Ахмет БАЙТҰРСЫНҰЛЫ, қазақтың тұңғыш әдебиет теоретигі, ақын: Қазақтың бас ақыны

...Абайдың асылын танып, дұрыс ба­ға бер­ген нәрсесі – жалғыз өлең емес. Көп нәр­сені Абай сөз қылған, сол сөздерінің бә­рінде де Абайдың әр нәр­сенің асылын та­нығаны, білгені кө­рінеді. Абайдың өлең­дері қазақтың басқа ақындарының өле­ңі­нен үздік артықтығы – әр нәрсенің бергі жа­ғын ал­май, арғы асылынан қа­рап сөй­ле­гендіктен. Басқа ақын­дар­дың сөзге ше­берлігі, шешендігі Абайдан кем бол­маса да, білімі кем болғандығы даусыз. Абай сө­зі­нен Әубәкірдің «шай­ды, кебісті әркім тұ­ты­нып кеткені асылды қорлау бол­ды» деп қайырған сөздер та­был­майды. Басқа ақын­дар аз бі­лі­мін сөздің ажарымен тол­тыруға ты­рыс­қан. Абай сөздің ажарына қа­рамай, сыпайылығына қарамай, әр нәр­сенің бар қалыбын сол қа­лы­бын­ша дұрыс айтуды сүйген. Мы­салы, «Аттың сыны» де­ген өлеңін оқығанда көз алдыңда сол жақ­сы аттың өзі тұр­ған­дай, пішіні келіп елес­тей­тіні – жақсы атқа бітетін мү­шелердің бі­рін қал­дыр­май жаз­ған­дық­тан. Абай көп нәрсені білген, білген нәрселерін жазғанда «мынау халыққа түсінуге ауыр болар, мы­на­­ның сыпайышылыққа кемшілігі болар» деп тайсақтап, тартынбаған. Хақиқатты ха­қи­қат қалыбында, те­рең­ді терең қа­лы­бында жазған. Ха­қи­қат­ты тануға, тереңнен сөйлеуге, бойы­на біткен зеректіктің үстіне, Абай әртүрлі Еуропа білім иелерінің кі­тап­тарын оқыған. Тәржіма халін, жазушы Әли­хан Бөкейхановтың ай­туы­на қара­ған­да, Абай Спенсер, Льюс, Дрепер деген Ев­ро­па­ның те­рең пікірлі адам­да­рының кітап­та­рын оқыған. Өлең жазушылардан орыс­тың Лермонтов деген терең пікірлі ақынының өлең­де­рін сүйіп оқыған. Сондықтан Абай­дың терең пікірлі сөздерін қарапайым жұрт­­тың көбі ұға алмай ауырсынады. Абай­дың өлеңдерін мың қайтара оқып, жат­тап алып жүрген адам­дар­дың да Абай­дың кейбір өлең­де­рінің ма­ғы­насын түсініп жетпей жүргендерін бай­қағаным бар. Тіпті осы­ның мағы­на­сы не деп сұра­ған­да­ры да бар. Сол өлеңді алып қара­сақ, айтылған пі­кірде, ол пікірді сөз­бен келістіріп ай­туын­да еш кем­ші­лік жоқ. Түсіне ал­ма­са, ол кем­ші­лік – оқушыда.
...Абайды қазақ баласы тегіс та­нып, тегіс білуі керек. Абайдың сөз­дері 1909 жылы кітап болып ба­сы­лып шық­ты. Бірақ жұртқа таралмай жатыр. Ба­сылған кітап Ақ­мола, Семей болы­сы­нан басқа бо­лыс­тар­ға таралмай жатқаны кісі таң­ға­лар­лық іс. Абайдың сөзін Семей лап­ке­сі­не қамап, жа­сы­рып қоймай, күллі қазақ баласы бар уәлаяттардағы кі­тап сатушылардың бә­рінің де ма­га­зин­дерінде жүргізу ке­рек еді. Абай­ды қолымыздан келген қа­дірлі жұрт­қа та­ны­ту үшін мұнан бы­лай кейбір өнегелі, өр­нек­ті сөздерін га­зе­­таға басып, көпке көр­сет­пек­ші­міз.
«Қазақ», 1913, №43
(Мақала ықшамдалып алынды)