Ақжалдың баласы, Алаштың азаматы

Сағыныш па, ата-анам, алаң
                                                        балаң,
Бағынбайтын сияқты санам
                                                        маған.
Сендер ме деп қаламын кей
                                               сәттерде,
Жағасында Ақсудың
                                              қараңдаған...

«Алған сабағың біреу, тарқауы мың бола­ды» дейді біздің қазақ. Тағы сол қазақ «Күйе­сіз қазан, қайғысыз адам жоқ» деп және қояды. Өмірден озғандарды төбеге-биікке «қойып», өздері төменде күн кешетін тағы сол қаймана қазақтың әзірге бұзыла қоймаған салт-дәстүрінің бірі – «Өлі разы болмай, тірі байы­майды». Мен ата-анамның қадір-қа­сиетін білемін деуші едім, қайдам! Осындай ойға жетелейтін мезгіл, мезеттер бар екен. Оның себеп-салдары болатын көрінеді. Қысқасы, жеке басыма әр кезде әртүрлі әсер еткен тұлғалар аз емес. Соның бірі – қазақтың жоғары білімді алғашқы құрылысшыларының қатарындағы Қанаш (Мұхаммедқанапия) Қабдыр­асыл­ұлы Жапабаев. «Бойы жетпеске асылып, сөзі жетпеске бас ұрып көрмеген» Қанаш аға: «Болған кісі болдым демес, болдым десе – болған емес» деп отырушы еді. Ұстараның жүзіндей аударылған дүниенің ымырасыз сынағынан сабырмен, ақылмен, абыроймен өткен, отбасы мен Отанына адал Қанекеңнің жамбасы жерге тигелі де жыл болып қалды. Өткен 2012 жылы қыркүйек айы­ның 12-сі күні 83 жасқа толды да, сол қыркүйектің 25 күні марқұм деп сөйлеуімізге мәжбүр етті жарықтық. Жіп түйінсіз, сөз шын­дықсыз байланбас. Жамандыққа ермеген, өтірікке сенбеген, еңбегін бұлдамаған, ұрпа­ғының болашағына ұлтының болашағындай қараған абзал ағаның ілім-білімге, ғылым­ға деген көзқарасы оны Ақжалдың баласынан Алаштың азаматы дәрежесіне көтергенін біреу біліп, біреу білмес. Бәлкім сондықтан болар, 58 жылдан астам бірге ғұмыр кешкен жан-жары Науша апай бастаған ұлы Асқар мен келіні Майра, қыздары Сәуле мен Алма, күйеу балалары Қожа мен Еркін, немерелері Жан­айым, Ілияс, Жәния ақсақалдың жылына дейін естелік кітап шығаруды жоспарлапты. Оған Қарлығаш екеуміз де араластық.
«Білікті инженер, мінезді тұлға» деген естелік жаздым.
Науша апай дауысы дірілдеп: «Қанаш ағаң жайлы балалары кітап шығарсақ деп отыр. Марқұм өзіңді ерекше жақсы көріп, сыйлаушы еді. Сен де естелік пікір жазып берсең», – деді.
Естелік. Көңілдегі естелік­тің кейіпкерін ес­керіп, өмір­дегі тыныс-тіршілігін, мінез-құлқын, сөзін, өзін қайта жаң­­­ғыртуды хош көріп, фәни­дегі ғұмырын бақидағы ғұмы­рымен жалғасты­рудың, марқұмды ұмыт­паудың, ұмыттырмау­дың тетігі деп танысақ та, дәл осы жанрдың салмағын сезіну әркімнің қолынан келе бер­мей­тін өнер деп түсінемін. Мүмкін, сон­дықтан болар, арагідік естелік жазуға бел буғанда қина­ламын. Жауап­кер­шілік жүгі тым ауыр.
Көзі тірісіндегі пікір ала-құла бола береді ғой. Қазақ­шылық деген бірде нәзік, бірде қарабайыр ұғым және бар. Қадыр ақын айтқандай:
«Өткізу үшін шындықты, өтірік қостым ептеген» деп тәуекелге бара беретініміз әбес­тік емес. Ал өмірден озып кеткен адам жайлы адал пікір, жалпы адамзат ұстаны­мына, оның ішінде ұлттық құнды­лыққа қайшы кел­мейтін қасиеттерді дәл тауып, дәл тану кез келген кез­де кез келгеніміздің қолы­мыздан келетініне күмәнім бар екенін түсінік-түйсігіммен сезінген сайын сес­кенемін. Сөйте тұра, кейде тәуекелшіл болуға тура келетін сәттер болады екен.
Қанаш аға, азан шақырып, құлағына ай­қай­лап қойған шын аты Мұхамадқанапия Қаб­дырасылұлы екенін жаназаға жиналған қара­құрым қауым үнсіз бас изесіп ұғынды. Тал бесік пен жер бесіктің арасы – 83 күз. Күзде келіп, күзде кетті марқұм. Өзі де ерте есейген, қоңыр күз сияқты жауын-шашынды көп көріп, әбден пісіп-жетілген тұлға сияқты көрінеді маған. Қайран қазақтың қариялары-ай! Бүгінгі қуаяқ заманның байқатпай бойымызға сіңіріп келе жатқан ептілік деген мінезімен емес, атадан балаға жазылмаған заңды­лық­пен ауысып отырған тектілік деген қасиетімен ғұмыр оздырған дала академиясының азайып кеткен шәкірттерінің соңы болып жүрмегейсіз, сіз, Қанеке!
Қорқыт – Қобыздың сарынымен,
Абай – Абыздың танымымен,
Кеңестік дәуірдің дауылымен,
Тәуелсіз қазақтың қарымымен
мақсатты, маңызды, өрелі, өнегелі 83 жыл  – кейінгі ұрпаққа үлгі болуға әбден лайықты ғұмыр. Мен білетін бір-екі мысал.
Кісілікті тану үшін де кісілік керек әрі кішілік қажет. Ал осы екеуінің қасиетін терең түсіну үшін білім керек. Білімді болу үшін оқу аз, оны таразылайтын пайым-парасат қажет. Ақыл – өлшем, оның түп-төркіні – жоғарыда айтқан тектілік. Бұл – менің сізбен сөйлесе жүріп, сіз­дің өмір сүру принциптеріңізден ұғын­ған формула. «Қазақстан» телерадио кор­пора­циясына басшылық қызметке келгенімде, ар­найы емес, сөз арасында Расул Ғамзатовтың ақын Қадыр аударған бір шумақ өлеңін есіне түсіргенде маған құлаққағыс жасап отырғанын аңғардым.
Атақ пен даңққа сен құнықпа,
Бәрі дәстүр мен салт-ғұрыпта.
Өзің шыққан биіктерден бір күні
Төмен түсу керектігін ұмытпа.
Менің аңғарғанымды Қанаш аға да анық аңғарды. Әрі қарай тәптіштеген жоқ, басқа әңгімеге ауысып кете барды.
Қанаш ағаның ұстанымдарын, мінезін бір кісідей білетін сияқтысың, бірақ білмейсің. Ол кісі М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы сияқты. Оқыған сайын жаңа түсінік, жаңа пайым түйіндейтініңдей, сөй­лескен сайын, тіпті кездескен сайын жаңа бір қырын ашасың да отырасың. Сөйте тұра, өмірлік принциптерін өзгерт­пейді. Прагматикалық құндылықтарды қастер­лейді. Тарихты таразылайды, шежіреге құмар, білімді бәрінен жоғары қояды. Кез келген адамның, әсіресе ұрпақтарының жақсы қасиетінің қадірін аспандатып, ардақтайды. Көлгірсуді білмейді, көзге айтады. Міне, мен білетін Қанаш аға осындай еді.
Қария 80 жасқа жақындағанда бала­лары той қамына кіріседі. Дайындық бары­сын біліп қалған Қанаш аға: «Керегі жоқ, той жаса­маймын», – деп бірақ кеседі. Бәрі аңтарылып: «Неге?» – демей ме. Сонда қайран Қанекеңнің: «Қауқылдасып қатар отыратын достарымның бәрі өмірден озып кетті, жесірлерін шақырып алып, мен тірімін, достарым қайда деп отыра­мын ба?.. Бірге оқып, қатар жүрген 13 азамат­тың жұбайларын айтамын. Олардың көңілі бұзылмай ма, тағы да жасымай ма? Әуре­ле­­меңдер, әуреленбеңдер, әулетімізбен үйімізде атап өтеміз, дарақыланбайық», – деп бәрін тоқ­татқанын естігенде, әрқай­сымыз өз өлшем биігімізден қарағанбыз. Мүмкін, кісілік деген осындай мінездер мен әрекеттерден құралатын шығар.
Достары жайлы дастан жазатындай. Бірінен-бірі өтеді. Бірін-бірі қалай баға­лайды! Дарқандықтары кешегі көрген таршы­лық­тарынан шығар, бір-бірін қимастықтары бес жыл қатар жүргендегі ынтымақтан болар, білік­тіліктері – білімділіктен, ұмытпастығы – сүйіспеншілік­тен, мінезділіктері тазалықтан болар деп ойлаймын. Бозбала кездеріндегі таныс-білістерін еске алғанда, күйеу бала болған сәттеріндегі той-томалақтарын айтқан­да, қызметке кіріскен жас маман шақтарын­дағы «барып кел, алып кел, әй, бала» кездерін сөз еткенде Қанаш ағаның екі көзі жайнап, сөзі ойын қуалай жөнелетін сәт­терін енді ешқашан көрмейтініңді және осы шындыққа сенбей­тінің­ді тағдыр дейтін болар, бәлкім.
14 бозбала. Бірге оқыған 14 студент. Шырайлы Шымкенттің 1952 жылы қолына диплом беріп ұшырған 14 жас маманы. 14 инженер, 14 тұлға. Бұлар қазақ инже­нериясының көшбасшылары еді.
Мал баққан, ашаршылық пен «кәм­пескені» көрген, әрнеден шеттелген немесе әр тұста шет кеткен, жан беріп, жан алған соғыста айбатын, тың көтергенде қайратын танытқан қаймана қазақтың жаңа жолын бастаған, ақын елдің алғашқы инженер­лерінің бір тобы осылар болатын. Жаңа министрлік қажеттілігін Мәс­кеу­де дәлел­деген, оны қазақ елінде ашқан, өзі сол министрліктің алғашқы министрі болған 14-тің бірі әрі бірегейі Беркінбай Пәрім­бетов­тей тұлға Қанаш ағаны қыз­метке шақырғанда әлдекімнің біреуі: «Жапа­баевты неге қалдыр­майсыз қасыңыз­дан?» демей ме...
– Ол – нағыз инженер, ол – нағыз ма­ман, ол нағыз адам, қызметіне де, отбасына да, достыққа да адал адам, – депті. Осы бір сәттілік қана бағалауды Нау­ша апай күні бүгінге дейін аузынан таста­майды. Ал Қанаш аға айтпайтын, мақ­­тан­­байтын, керісінше, мақтайтын. Бірін-бірі құрмет­тейтін достары.
Ал исі қазаққа белгілі үлкен ғалым, про­фессор Яхия Әубәкіров (Жәния Әубә­кірованың әкесі) немесе Халық жазушысы, үлкен ақын Ғафу Қайырбековтердің отба­сы­мен достық­тары – өз алдына бөлек дастан.
Ақша патша болған бүгінгі заманда қазақ­тың табиғи адами құндылықтарын сезін­гің келсе, Қанаш ағаның мінезі мен ұстанымын таны, әулетімен таныс, бәй­бішесі Науша апай­мен әңгімелес, ара­лассаң – алданбайсың! Бізге әсіресе білгеніңе арланбайсың, өтірікке мал­дан­байсың. Осындай инженер тұлғалар керек болып тұр. Техникаға зерек қазақтардың орны қашанда бөлек екенін түсінбесек, ұлтымыз ұтылады. Бұл – менің бүгінгі түсінігім...
Қанаш аға соғыстан кейінгі жылдары орта мектепті бітіргенде ауылдастары «зерек бала» деп атапты. Жақсы оқыған, жазуы да тасқа таң­ба басқандай анық, әдемі болыпты. Сон­дықтан мектепте жүріп-ақ колхоздың «учёт­чик-бригадирінің» қа­ғаз­дарын жазып, жалғызілікті анасына көмектескен ғой. Мектеп бітірген жылы кластастарымен бірге Алматыға оқуға барайын десе, бригадир жібермейді. Науқан кезі, биыл қоя тұр, келесі жылы орныңа басқа бала табылған соң барасың депті. Үлкеннің сөзіне тоқтау да керек, жоғары білім алу одан да маңызды, не істеу керек? Әбден ойланып, бригадирге келеді. – Аға, – дейді писер бала, – кө­мектесе көріңіз, біз екеуіміз туысқанбыз ғой. Сонда бригадир: – Қайдағы туыс­қандықты айтып тұрсың, – деп таңырқай қарағанда, зерек бала «Аға, сіз Тезек­баевсыз, мен Жапа­баевпын. Туысқан емей кімбіз сонда?» десе керек. Тапқыр әзіліне риза болған бригадир батасын беріп, жұмыстан босатқанын бірде өз аузынан естіп едім.
Осындай әзілді күмілжи күліп отырып жалғыз ұлы Асқар да айтады. Жоғары білімді Мәскеуден алған Асекеңе қараймын да, Қанаш ағаның барлық жағынан орысша нұсқасын көргендей боламын. Жатып атар­лығы, кейде «қоңқ» еткен сөзі, биязылығы, тіпті жан-жары Майраға, менің қарын­дасыма, әбден сеніп алған­дығы, сөйте тұра жауап­кершілігі, меніңше, бәрі аумайды, тура әкесі. Ал Асқардың ұлы Ілияс кімге тартқан? Бұны уақыт көрсетеді. Тағы бірде оралармыз, бәлкім...
Нұртілеу Иманғалиұлы, Қазақстанның Құрметті журналисі