Ақтоты РАЙЫМҚҰЛОВА, Мәдениет және спорт министрі: МУЗЫКА – ӨМІРІМНІҢ МӘНІ МЕН НӘРІ
– Ақтоты Рахметоллақызы, сұхбатымызды әкелер мен аналар өнегесінен бастасақ. Сіз белгілі жазушы Рахметолла Райымқұловтың қызы, сондай-ақ қазақтың қабырғалы қаламгері Зейін Шашкиннің жиенісіз. Мемлекет қайраткері Ұзақбай Қарамановтың шаңырағына келін болып түстіңіз. Осындай ірі тұлғалардың ортасында өсу, тәрбие алу, жетілудің өзі бақыт болар…
– Бұл – ең алдымен тағдырдың маңдайға жазған жазуы дер едім. Осындай өнегелі отбасында дүниеге келгеніме, маған осындай бақ бұйыртқан Құдайға сансыз шүкір айтамын. Екіншіден, мұндай отбасында тәрбие алу – үлкен жауапкершілік. Өйткені, өзіңіз айтқандай, тау тұлғалардың, тарихта ізі қалған асыл азаматтардың атын арқалап жүруге де жүрек керек. Ал қайраткер қазақтың келіні болу – тұтас ұлтқа келін болумен бірдей.
Әлі есімде, қазақтың небір қаймағы үйге келетін. Ғафу Қайырбеков, Сырбай Мәуленов, Хамит Ерғалиев, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Мұқағали Мақатаев сынды саңлақтардың тұлғасын көрдім. Олардың бір-бірін қалай қадірлегеніне, елдік, ұлттық мүдделерді талқылағанына, талай туындыларын өзара оқығанына куә болдым. Зиялы қауымның театрға баруы да бір мереке болатын, ең сәнді киімін киетін, өнер шаңырағына таза туфлиін ауыстырған соң ғана кіретін… Мұның бәрі мені сұлулықты құрметтеуге үйретті.
Әкем қазақтың күйін көп тыңдаушы еді. Анам қазақ операсындағы барлық шығармаларды жатқа білетін, қосыла шырқайтын. Әкем сол уақыттағы әдебиет айдынына қанат қаққан жас таланттарды танып, елге танытып, бауырына тартып, қамқорлық көрсетті. Соның бірі Смағұл Елубай және Дулат Исабеков ағаларымыз әлі күнге дейін әкемнің арқасынан қаққанын айтып отырады. Ата-анамның Алматыдағы екі бөлмелі үйінде барлық туысымыздың балалары оқыды, тіпті жақын туысымыз болмаса да әке-шешеміздің атын атап келген қаншама студент пен жастар шаңырағымызда жүріп жетілді. Міне мен осындай қамқорлық пен кеңдіктің, әдебиет пен өнердің қайнаған ортасында өстім. Мұның бәрі үлкенді қадірлеуге, үлкендердің сөзін, мейлі ол сүйектен өтіп жатса да, сабырмен әрі соңына дейін тыңдауға үйретті. Отбасымнан алған өнеге мені әдебиетке, музыкаға, сұлулыққа жетеледі…
Ал өзгелердің «көрсетуімен» Сібірге жазықсыз жер аударылып, өмірінің 25 жылын Карлагта өткізген Зейін нағашым, анамыздың айтуынша, лагерден оралғанда өкпесінің ауыратынына қарамай демалыссыз жұмыс істейді екен. Анамыз жаны ашып, ағасынан аздап демалуын сұраса, Зейін атамыз: «Лагерде онсыз да көп уақытымды өткізіп алдым. Елге еңбек ететін кезім еш кетті. Енді әр минутымды құр жібермеуім керек» дейтін көрінеді.
Қайын атам Ұзақбай Қараманов – Қазақстанның көптеген аймақтарындағы құрылыстарға және Алматыдағы «Қазақстан» қонақ үйі, Әкемтеатр, бұрынғы әкімдік ғимараты, цирктің құрылысына белсенді араласқан маман. Аралдан шыққан, орысша бір ауыз сөз білмейтін шағында қазіргі Самара, бұрынғы Куйбышев қаласына оқуға түсіп, өзге қатарластары 1 нұсқа сызса, ол бір нысанның бірнеше нұсқасын салып барады екен. Сонда емтихан қабылдайтын оқытушылары үздік баға қойып, беске шығарыпты. Елге келіп, Аралда құрылыста істеді. Анамыз жарының еңбекқорлығын аузынан тастамайтын. Атамыздың өміріндегі мұндай жарқын естеліктері, тазалығы, ел-жұрттың алдындағы адалдығы біздің үлкен отбасымыздың – туған-туыстарының, балаларының, немерелерінің және менің де ұстанымыма ерекше әсер етті.
Мінекей, мұның барлығы маған жігер береді, жауапкершілік жүктейді. Олардан асып түспесең де, төмен болуға хақың жоғын білесің. Әйтпесе сол тұлғалардың атына кір келтіретініңді білесің…
– 5 жасыңыздан-ақ музыкалық қабілетіңізбен көпке танылған екенсіз. Ал 11 жасыңызда ән жазыпсыз. Сол «Чили будет свободным» атты туындыңыз сізді бүкіл одаққа танымал етіпті. Осы жайттарды еске түсірсек…
– Әкем 52 жасқа келгенде көрген перзентімін. Әкемнің жанынан бір елі ажырамайтынмын, алпысты алқымдаған ел ағаларымен бірге жүрдім десем де болады. Қаншама өнер мен әдебиеттің ақтаңгерлері үйге қонаққа келгенде үлкендердің әңгімелеріне құлақ қойдым, олардың шерткен күйін, айтқан әнін тыңдадым, жаңа шығармаларды талдағанда, сын-пікір айтқанда да олардың толғамды ойларын бала болсам да санама құйып өстім. Иә, мен де үлкендерге әкем үйреткен тақпақ-өлеңдерді оқып беріп, олардың батасын алдым.
Әкем мені 1-сыныптан А.Жұбанов атындағы өнер мектебіне оқуға берді. Бұл мектепте талай мықтылармен, тума таланттармен бірге оқыдым. Оқушы кезімде үйге көптеген газет-журнал келетін, соның ішінде балаларға арналған қазақша, орысша басылымдарды үзбей оқыдым. Бір күні «Дружные ребята» газетінен Таня Падюкова деген алматылық оқушының Чилидегі жағдайдан кейін түрмеге қамалған, кейін өлім құшқан танымал артист Виктор Хараға арнаған мұңды өлеңін көзім шалды. Тарихтан белгілі, 1973 жылы Чилиде Әскери төңкеріс болды. Өлеңнің соңына: «Мінекей, Таня осылай өлең шығарды. Қаласаңыз, сөзге ән жазыңыз. Ән туса, редакцияға жіберуіңізді сұраймыз» деген мазмұнда шағын хабарландыру жазылыпты. Өлеңдегі әр тармақтың толғандырғаны сондай, көңілімде әнге айнала бастады. Нотаға түсірдім де, әкеме көрсеттім. Содан соң екеуміз редакцияға жұмысымды жолдадық. Аз уақыттан кейін менен басқа бірнеше әуен шығарылғанын, бірақ ішінен менікі үздік атанғанын білдім. Сыныптасым, қазір Бақытжан Байқадамов атындағы Мемлекеттік академиялық хор капелласының жетекшісі әрі бас дирижері Бейімбет Демеуов, сол кездегі оқушы-солист Робертина Лорети және сыныптастарымнан құрылған хормен бірге орындап, ол шығарманы Қазақ радиосы берді. Артынша бұл таспа Жалпыодақтық радиода да қойылды. Соңында тіпті Чили коммунистік партиясының жетекшісі Луис Корваланға дейін жетіпті. Шын мәнінде бұл – менің ғана емес, сыныптастарымның, замандастарымның, оқушы-ақынның, редакция мен радионың еңбегі. Сондықтан мен бұған ұжымдық жұмыстың жемісі һәм жеңісі деп қараймын.
– Музыка деген өте нәзік әлем ғой. Қазіргідей басшылық, мемлекеттік қызметте жүріп музыкалық шығармалар жазуға қолыңыз тие ме?
– Ғазиза Жұбанова мен Жәния Әубәкіровадай ұстаздардың алдын көрген бақытты шәкіртпін. Өнер нәзіктікті ғана емес, қайсарлықты да қажет етеді. «Тәңір сыйлаған өнерді, талантты, дарынды көрсетіп, оны өз деңгейінде алып жүру үшін үлкен табандылық керек. Ал бойыңдағы барыңды қоғамға беру үшін әрдайым еңбектенуге тиіссің» деп сол ұстаздарым ақыл айтатын. Бұл жолмен жоғарыда аталған және аты аталмай кеткен менің ұстаздарым да жүріп өтті. Олар ғылым, өнер, әдебиетпен бірге әлеуметке, қоғамға, елге қызмет етті. Сондықтан қандай қызметте жүрсем де шығармашылыққа қалай да уақыт табамын. Таңда ма, түнде ме – бәрібір. Себебі музыка – өмірімнің мәні мен нәрі. Дәрігерлер науқасқа көмек көрсетпей тұра алмайтыны секілді, мен де музыка жазбай отыра алмаймын. Ал мемлекеттік қызмет – менің азаматтық ұстанымым, міндетім.
– Ендеше сол азаматтық міндетіңізге ойысайық. Әрбір саланы дамыту ондағы мамандардың білім-білігіне тікелей байланысты. Жалпы сіз басшылық ететін министрлікке қарасты сала мамандары лайықты әлеуметтік қолдауға ие болып жүр ме?
– Мәдениет және спорт қызметкерлерінің әл-ауқатын арттыру –жұмысымыздың негізгі бағыттарының бірі. Мемлекет басшысының Жолдауын іске асыру шеңберінде 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап мәдениет және өнер ұйымдары қызметкерлерінің жалақысы республикалық деңгейде орта есеппен 50%-ға дейін, өңірлерде 35%-ға дейін өсті. Жалпы мұндай өсім шамамен 34 мың адамды қамтыды. 2020 жылдың басынан бастап кәсіптік қызметін тоқтатқан және кәсіби еңбек өтілі кемінде 20 жыл болатын балет әртістеріне ай сайын соңғы 3 жылдық орташа жалақысының 60%-ға дейінгі мөлшерінде төлем берілетін болды. Бұдан басқа Қазақстан Республикасындағы әдебиет және өнер қайраткерлеріне, талантты жастарға мемлекеттік қолдауды күшейту мақсатында берілетін Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының мәдениет саласындағы стипендиясы 240-тан 660 айлық есептік көрсеткішке дейін ұлғайтылды. Жыл сайын ғылым, мәдениет және өнер саласындағы дарынды жастар Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы қоры сыйлығының лауреаты атанып келеді. Ерекше мәртебесі бар мәдениет және өнер саласындағы жоғары оқу орындарының профессор-оқытушыларының лауазымдық жалақыларының 1,75 коэффициенті сақталған. 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап мәдениет және спорт саласындағы мамандандырылған мектеп және колледж педагогтарының жалақысы жыл сайын 2023 жылға дейін 25%-ға ұлғайып отырады (2020 жылы – 25%, 2021 жылы – 50%, 2022 жылы – 75%, 2023 жылы – 100%). Спорт саласындағы жаттықтырушы-оқытушылар, мұғалімдер, 4 мектеп-интернат-колледждері мен спорт колледжі тәрбиешілерінің, балалар-жасөспірімдер спорт мектебі жаттықтырушы-оқытушыларының жалақысы көтеріледі. Мемлекеттік білім беру ұйымдарының педагогтарына сабақтан тыс спорт жаттығуларын жүргізгені үшін базалық лауазымдық жалақының 100% мөлшерінде қосымша ақы беріледі.
Бұдан бөлек Спортшылардың допингке қарсы зертханасының, Ұлттық допингке қарсы орталықтың қызметкерлеріне, дене шынықтыру және спорт жөніндегі республикалық оқу-әдістемелік және талдау орталығының, Спортты дамыту дирекциясының қызметкерлері мен жаттықтырушыларына лауазымдық жалақының 100% мөлшерінде жаңа қосымша ақы белгіленді. Осылайша, олардың жалақысы 2 есеге артты. Бұл бағыттағы жұмыс жалғасады. Сала қызметкерлерін әлеуметтік қолдау жүйесін одан әрі дамытуды, жұмыстың ерекшеліктері бар мамандар үшін төлем мәселесін пысықтауды жоспарлап отырмыз. Бұл мамандықтың беделін арттырып қана қоймай, салаға білікті кадрлардың келуіне ықпал етеді. Осы орайда барлық облыс басшыларымен арнайы Меморандумға қол қойғанымызды да айта кеткім келеді. Өңір басшылары осы Меморандум негізінде және Заңға сәйкес жас педагогтар мен дәрігерлерге көрсетілетін әлеуметтік қолдауды мәдениет, өнер және спорт саласындағы мамандарға да көрсететін болады. Әр әкімдікпен келіссөздер жүргізіп, мәдениет, өнер, спорт саласы өкілдерінің тұрғын үймен қамтамасыз етуі, балаларының балабақшаға алынуынан бастап, барлық әлеуметтік мәселелерін шешуге көмек қолын созуы керек деген шешімге келдік.
Қазір Білім туралы заң бойынша мектептегі білім тегін. Білім және ғылым министрлігімен келісе отырып қосымша білім беру де тегін болсын деп ұсыныс жасап, заңға арнайы өзгертулер енгіздік. Бұл ұсыныс қоғам қайраткерлері тарапынан да қолдау тауып отыр. Қосымша білім деген не? Бала аптасына екі рет спорт және мәдениет саласынан қосымша білім алуы керек. Қазір осы білім үшін ата-ана өз қаражатын құяды, ал біз Заңға өзгерту енгізіп, сол білімді тегін қылу туралы бастама көтеріп отырмыз. Музей, театр секілді мәдени орындарда жастар мен балалар үйірмелерін ашу туралы да ұсыныс айттық. Бұрын ондай құқық жоқ екен. Мәдениет туралы заңға өзгерту енгізіп, сол құқықты алып бермекшіміз.
– Биыл Абайдың мерейтойын жоғары дәрежеде тойлау жоспарланған еді. Алайда елдегі төтенше жағдай көп нәрсеге тосқауыл болып отыр. Оның үстіне Мемлекет басшысы мерейтойларды ысырап қылмай өткізуді тапсырды. Хакімнің 175 жылдығы күткен деңгейде аталып өтіп жатыр ма?
– Абай философиясы біздің мәдени және ұлттық бірегейлігіміздің ажырамас бөлігіне айналды. 21 қаңтарда «Астана Опера» театрында ұлы Абайдың мерейтойын ресми түрде ашу рәсімі өтті. Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» мақаласында ең басты мақсат ой өрісімізді кеңейту екенін атап өткен. Бекітілген жалпыреспубликалық жоспардың барлық іс-шаралары идеологиялық және ағартушылық жүктемені көтереді. Мемлекет басшысы атап өткендей, мерейтойдың күн тәртібі тұжырымдамалық тұрғыдан елде және шетелде Абай тұлғасының жаһандық ауқымын кеңінен танымал етуге арналған идеологиялық-мазмұнды және сапалы іс-шараларды өткізуге негізделеді. Бұл ретте биыл аталып өтетін маңызды іс-шаралар барысында ысырап пен науқаншылдыққа жол бермеуді басты назарға алып отырмыз. Бүгінде Абайдың мұражай-үйінде, Жидебайдағы «Абай-Шәкәрім» мемориалдық кешенінде ғылыми-реставрациялау жұмыстары жүргізілуде, Абайдың «Жидебай-Бөрілі» музей-қорығын толыққанды ғылыми-зерттеу орталығы етіп қайта құру тұжырымдамасы әзірленді. Жалпы Шығыс Қазақстан облысындағы 18 нысанда жұмыс жүріп жатыр. Абай шығармашылығын насихаттау мақсатында елде және шетелде оның еңбектері әлемнің он тіліне аударылып, басылып шығарылады. Абай өлеңдері шетелдерге тәржімаланып жатыр. Прагада Абайдың мәдени-ақпараттық орталығы ашылды, Братислава, Будапешт, Берлин қалаларында «Абай оқулары», көрмелер, дөңгелек үстелдер ұйымдастырылды. Нұр-Сұлтан қаласындағы Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің базасында «Абай академиясы» ғылыми-зерттеу институты құрылды. Жақында ғана Абай Құнанбаевтың туғанына 175 жыл толу мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция онлайн-режимде ұйымдастырылды. Жалпы онлайн-режимде бірқатар іс-шаралар ұйымдастырылып жатыр. Белгілі қаламгер Роллан Сейсенбаев Абай шығармаларын бірнеше тілге аударып, арнайы әдеби зерттеу жасап, он томдық қылып шығарды. Барлық іс-шара әзірге онлайн-режимде өтіп жатыр. Алайда ол іс-шаралардың әрқайсысы да елдің интеллектуалдық күш-қуатын арттырып жатқаны анық. Біз бұл іс-шаралар арқылы Абай шығармашылығына жақындай түсуді, Абай мұрасын барынша кең насихаттауды жоспарлап отырмыз.
– Еуропада ежелгі қалалардың орны, түрлі ескерткіштерімен-ақ туристерді тартып отырған елдер бар. Бізде де ортағасырлық қалалардың құндылықтары, асыл мұралар жетерлік. Қазақстанда тарихи туризм қашан қанат жаяды?
– «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында министрлік еліміздегі киелі жерлерінің бірыңғай белдеуін – Қазақстанның киелі жерлерінің географиясын құру бойынша жұмыстар атқарып келеді. Осы арқылы киелі жерлерімізді ұлттық және халықаралық қызығушылық нысандарына айналдыруға болады. Қазақстанның барлық рухани құндылықтарын, бірегей тарихи орындар мен табиғи ескерткіштерді толық бір жүйеге келтіру бойынша атқарылған ауқымды жұмыс нәтижесінде жалпыұлттық маңызы бар 256 нысан және жергілікті маңызы бар 575 нысан тізімге енгізілді. Киелі нысандарды qazmaps.kz виртуалды карта платформасында толық визуализациялауға болады. Сондай-ақ «Киелі Қазақстан» энциклопедиясының үшінші томы таныстырылды, жыл соңына дейін төртінші томының тұсаукесерін өткізуді жоспарлап отырмыз. Тарих және мәдениет ескерткіштеріндегі ғылыми-реставрациялау жұмыстарына арналған шығын биыл 3,5 есеге ұлғайды. Осының нәтижесінде жұмыс көлемі ұлғайып, кешенді және нәтижеге бағытталған жұмыстар басталып кетті. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен көптеген ғасыр бойы бүкіл түркі әлемінің саяси және рухани астанасы Түркістан облысы құрылды. Осы тарихи шешімнің аясында бүгінде Түркістан қаласының тарихи бөлігіндегі құрылыс және қалпына келтіру жұмыстары жүріп жатыр, олардың ішінде Ясауи музейі, «Ұлы Дала Елі» орталығы, музыка мектебі, кітапхана, қолөнер орталығы, сарай керуені, визит-орталықтар, спорт объектілері сияқты жаңа объектілер бой көтеріп келеді. Сондай-ақ, Қожа Ахмет Ясауи кесенесі орналасқан Түркістан қалашығын қалпына келтіретін жұмыс жалғасуда. 2019-2021 жылдар кезеңінде қалашықтың шынайы келбетін толық қалпына келтіре отырып, 88,7 гектар алаңда 17 нысанды консервациялау, музейлендіру және қорғау аймағының аумағын абаттандыру жоспарының жобасын министрлік әзірледі. Оның ішінде «Күлтөбе» археологиялық ескерткішіне әлемдік археологиялық парк ретінде жан-жақты зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Қала өмірінің рухы мен тұрмысын толық беру және нысанды саяхатшылар, қажылар мен халықаралық туристер қызығатындай мекен ету жоспарда бар. Сонымен қатар, «Сауран», «Яссы», «Сарайшық», «Баласағұн», «Бозоқ» ортағасырлық қалашықтарын қалпына келтіріп жатырмыз. Тарихи-мәдени кешендер аумағындағы жұмыстар Әдіснамалық кеңес аясында реттеледі және барлық тарихи қайта құру және археологиялық жұмыстар ЮНЕСКО өкілдерімен келісіледі. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы өңірлердегі тарихи-мәдени нысандардың инфрақұрылымын күшейтуге серпін берді. 2019 жылы еліміз бойынша 2 музей, 7 мәдениет үйі, 11 ауылдық кітапхана ашылды. Оның ішінде белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев атындағы орталықты ерекше атап өткім келеді. Орталықтың салтанатты ашылуына Мемлекет басшысы қатысты. Орталық жанынан музей ашылып, жыл соңына дейін кітапхана мен театр құрылысын аяқтауды жоспарлап отырмыз. Туристік қызығушылықты дамытудың тірек нүктелері ретінде визит-орталықтар құрылысы жүргізіліп жатыр. Бұл визит-орталықтар өңірдің тарихи-мәдени мұрасын қазақстандық және шетелдік азаматтар арасында ілгерілетуге ықпал ететін болады. Еліміздің барлық жетекші музей-қорықтарының аумағында визит-орталықтардың құрылысы, музейфикация жұмыстары жалғасқан – өткен жылы Түркістан облысындағы «Отырар» және Алматы облысындағы «Таңбалы» визит-орталықтарының құрылысы аяқталды. Биыл «Ұлытау», «Гауһар ана», «Ордабасы» және «Сауран» музей-қорықтарының визит-орталықтары құрылысын аяқтау жоспарланған, 2021 жылдан бастап «Есік», «Берел», «Шіліктіні» іске қосуды көздеп отырмыз. 2019 жылы «Әлем музейі бойынша Алтын адамның шеруі» атты халықаралық көрме жобасы жалғасып, үш жыл ішінде 12 елде болып қайтты. Халықты жұмыспен қамту жол картасы бойынша мәдениет, туристік, спорттық нысандар және инфрақұрылымдық жобалар қазір бүкіл республика бойынша көптеген өзге инфрақұрылымдық жобалармен бірге іске асырылып жатыр. Осы нысандарды сала отырып, адамдарға қосымша жұмыс орнын аштық, сол жобалардың нәтижесінде жұмыс орындары тіпті көбейе түспек. Олардың барлығы мультипликативті нәтиже береді деп күтеміз.
Туристік маршруттар біздің әр деңгейдегі мәдени нысандарды, қасиетті жерлерімізді, заманауи мәдениет нысандарын, демалыс және сауықтыру орындарын біріктіреді. Эко-туризм, этно-туризм, жастар туризмін де қаперге алып, түрлі бағдарламалар жасалып жатыр. Біршама қызықты ұсыныстар бар еді, туризмді дамытатын мемлекеттік бағдарлама да қолға алынған болатын, алайда індетке байланысты ол жұмыстар тоқтаңқырап тұр. Бастысы, ел аман болсын, қалған жұмыстар күллі әлем болып жұмылып індетті жеңген соң, міндетті түрде жалғасады деп ойлаймын. Алайда дәл қазіргі уақытта жұмыс мүлдем тоқтап қалған емес, туристік нысандарды насихаттау, онлайн-режимде ол нысандарды аралату жұмыстары да жалғасып жатыр.
– Тіл мәселесіне келсек. Бұл орайда латын қарпі мәселесін айналып өте алмаймыз. Байырғы әліпбиімізге қайта оралу жұмысы қалай орындалып жатыр?
– Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру жұмыстарын бастау керегін айтқан еді. Ел болашағы айқындалар жауапты жұмысқа қоғамның барлық мүшесі белсенді атсалысты десем артық болмас. Талқылаулар күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Беделді ғалымдар, қалың жұртшылық пен сарапшылар 40-қа жуық әліпби жобасын ұсынды. Әрбір жоба ғылыми негізделе отырып, жан-жақты зерделенді. Республикалық ашық талқылаулар, ғылыми сараптамалар ұйымдастырылды. Мұндай жұмыстар бір сәтке де тоқтаған жоқ. IT саласы мамандарының пікірлерін де тыңдап, әріптердің Unicode стандарттарына сәйкестігі ескерілген пернетақта жобалары әзірленді. Бұл – ұзақ уақытты, жіті қадағалауды және ауқымды жұмысты талап ететін күрделі процесс. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Комсомольская правда» газетіне берген сұхбатында: «Біз Орталық Азия мемлекеттерінің тәжірибесін ескере отырып, күштеусіз, табиғи жолмен біртіндеп латын әліпбиіне көшеміз. Бұл арада кириллицадан латынға көшу емес, негізінен қазақ тілінің емлесіне қатысты реформа туралы сөз болып жатыр. Сондықтан асығыстық бұл үлкен іске зиянын тигізуі мүмкін, оған мұқият байыппен келуіміз қажет» деді. Сонымен қатар Мемлекет басшысы қазақ тілін оқыту әдістемесін әзірлеу және оны үйрету ісіне қатысты әлеуетімізді бір орталыққа шоғырландыруға мүмкіндік беретініне назар аударды. Бұл ретте біздің министрлік жүргізген жұмыстар айтарлықтай деңгейде жүзеге асқанын, әліпби ауыстыру ісінде алға жылжығанымыз көпке белгілі. Алдағы жұмыстар оқыту әдістемесімен байланысты болғандықтан, әрі қарай Білім және ғылым министрлігі институттарының ғалымдарымен бірлесіп жұмыс істейміз. Келесі 2021-2022 жылдары латын негізді қазақ әліпбиінің оқу әдістемелерін дайындап, қарқынды жұмысты жалғастыра береміз. Еліміз үшін маңызы тағдыршешті науқаннан ешкім де шет қалмай, үлесін қосады деген сенімдемін.
– Кейінгі кезде кино саласында дау-дамай көбейіп кетті. Бұған не дейсіз?
– Негізі қомақты қаражат жүрген жерде дау-дамайдың болатыны анық. Ал кино сапасына байланысты сын-пікірлер айтылып, киногерлер мен сыншылар өзара тіпті дауласып, оған қоса көрермендер арасында қызу талқыға түсіп жатса, бұл жауапкершілік жүгін тереңірек сезінуге және салалық дамуға бастайды. Былтыр ұлттық киноның мәртебесін өсіретін «Кинематография туралы» заң қабылданды. Соңғы уақытта орын алған түсінбестіктер мен керағар көзқарастардың көбі кино саласындағы мәселелердің жоғарыда аталған жаңа заңның шеңберінде шешілетінінен туып отыр. «Кинематография туралы» заңының арқасында төл туындыларымызды мемлекеттік тілде прайм-тайм уақытында көрсету мәселесі шешімін тапты. Бұл үшін біз көрерменге қолайлы әрі халық көп келетін уақытта ұлттық фильмдерді көрсететін кинотеатрларды корпоративтік табыс салығынан босаттық. Мемлекет тарапынан қаржылай қолдауға тек әлеуметтік маңызы бар, еліміздің салт-дәстүрін, болмыс-бітімін, әдет-ғұрпын, кемеңгерлігі мен философиялық ұстанымдарын дәріптейтін, ұрпақты рухани және адамгершілікке тәрбиелейтін фильмдер, елімізді, батырларымызды дәріптейтін тарихи жанрдағы және рухты көтеретін патриоттық кинолар, анимациялық және дебюттік картиналар ие болады. Әрі фильмдер үкімет қаулысымен бекітілген сараптамалық, ведомствоаралық кеңестерден өткенде ғана мемлекет қаржыландырады. Заңда көрсетілген талап бойынша мемлекеттің қаражатына түсірілген фильмдер кірісінің 20 пайызы үкіметке қайтарылады. Бұдан бөлек шетелдік фильмдерді елімізде прокаттайтын компанияларға қойылатын талаптар күшейтілді. Айталық, шетелдік фильмдерді прокаттайтын компаниялар ел аумағына кірген фильмді қазақ тіліне аудару тұрғысында дубляждау, болмаса субтитрлеу немесе фильмдерге кадрдан тыс аударма жасауға міндетті. Аудармаға қатысты жұмыстың сапасы да қадағаланады. Сондай-ақ компаниялар бұрынғыдай көңілі қалаған фильмдерді әкеліп көрсете алмайды. Заң бойынша фильмдер мониторингінің бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесі құрылады, ал компаниялар шетелдік фильмді елімізде прокаттауға рұқсат алу үшін өнімді мемлекеттік фильмдер тізімінде тіркеп, прокаттау куәлігін алуға тиіс. Міне, осындай қатаң қағидаларды орындаудан қашатындар, осыған дейін мемлекет қаржысына оңды-солды кино түсіріп үйренгендер жаңа заңдағы талаптарды қабылдай алмай жатыр. Сондайда басқаша «шабуылдарға» көшеді. Бірақ бәрі заң шеңберінде шешіледі. Заңға бағынғысы келмейтін азаматтар дау-дамайға жұмсаған уақытын талаптарға сай өнім әзірлеуге арнағаны абзал. Бұл – барлық тарапқа да тиімді таңдау.
– Кино туралы айтқанда атақты «Қазақфильм» туралы сұрақты қоймай кете алмаймыз. Қазақ киноөндірісінің қара шаңырағының қазіргі халі қандай?
– Өте дұрыс айтасыз. «Қазақфильм» шынымен қазақ киносының қарашаңырағы, ол біздің ұлттық брендіміз. Сондықтан оның өркендеуі, өсуі – біз үшін маңызды. Бірнеше жыл бұрын осы атақты «Қазақфильм» студиясы жекешелендіруге жататын нысандардың тізіміне кіріп кетті. Сәл болмағанда мемлекеттің уысынан шығып кетуге шақ қалды. 2019 жылдың қазан айында министрліктің араласуымен бұл тізімнен алынды. Енді «Қазақфильм» жекешелендірілмейді. Бұл туралы Үкіметтің тиісті қаулысы шықты. Бұл біздің жеңісіміз және жетістіктердің басы деп білемін. Қазір киноөндіріс ошағында үлкен жұмыс күтіп тұр. Бұл ең алдымен бюджеттің ашықтығына қатысты дер едім. Техникалық модернизациялау жұмысы да жүргізіледі. Сонымен қатар, кадрлық жаңғыртулар да маңызды. Бұл үшін жастарымызды «Болашақ» бағдарламасымен шет елдерде оқытуға жағдай жасалып жатыр. Алдыңғы буын мен кейінгі жастар арасындағы байланыс орнатып, мықты, креативті, келешегінен үміт күттіретін шығармашыл жастарға қолдау көрсетеміз. Мұның барлығы жоғары сапалы, көрермен талғамынан шығатын картиналардың түсіріліміне жол ашады деп ойлаймын. Өкінішке қарай «Қазақфильмге» қатысты дау-дамай, бірін-бірі айыптау, сыртынан сөйлеу сынды еш пайдасыз, өрге емес, орға сүйрейтін іске көп уақыт шығындалып кетті. Енді нағыз іске көшетін кез келді. Жақында жаңа басшы келді. Ақан Сатаевтың келуімен «Қазақфильмнің» тынысы қайта ашылады деп сеніп отырмыз. Оған қоса «Ұлттық кино орталығы» Қазақфильм ғимаратында бірлесіп жұмыс істейтін болады. Қазір киногерлер қауымын түгелдей «Қазақфильм» шаңырағына жинап, қазақ киносының тамаша тұлғалары – Шәкен Айманов, Сұлтан Қожықовттардың кезіндегідей, жұмыла жұмыс істеп, бір бағытта қызмет етіп, киногерлердің барлық буынына жағдай жасауға ұмтылып жатыр. Оған қоса, саланың өз адамдарын, нағыз мамандарын біріктіре отырып, ысырапсыз, ашық, айқын жұмыс істеуге көшу талабын қойдық. Нәтижесін алдағы уақытта көреміз.
– Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» заңында: «Барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз құзыреті шегінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуге міндетті» деп көрсетілген. Мәдениет, спорт, туризм сынды ірі салалардағы реттеуші орган ретінде бұл міндетті қалай орындап жатырсыздар?
– Кез келген өркениетті қоғам үшін сыбайлас жемқорлықпен күрес ең өзекті сұрақтардың бірі. Мәдениет және спорт министрлігі бұл бағытта барлық шараларды жасап, тиісті жұмыс істеп жатыр. Министрлік жанынан «Адалдық алаңы» жобалық кеңсесін құрған болатынбыз. Жыл басынан бері Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес іс-қимыл агенттігімен бірлесіп, министрлікке бағынышты ұйымдардың басшыларымен онлайн кездесу өтті. Сонымен қатар биыл біз «Адалдық алаңы» кеңсесінің өкілдерімен бірлесіп министрлікке қарайтын барлық ЖОО-ның қабылдау және шығармашылық емтиханына қатысып жатырмыз. Сыбайлас жемқорлық та қоғамдық індеттің бір түрі. Сондықтан оған қарсы иммунитет қалыптастыру аса маңызды деп білемін. Сол себепті насихаттық бағытта көлемді шығармашылық жұмыстар қолға алынды. Атап айтсақ, режиссер О.Тастановтың «Жемқорлыққа қарсы күрес» деректі фильмі, Қайрат Қуанышбаевтың «Под небом правды» деректі фильмі, Ф.Шариповтың режиссерлігімен «Тұлғалық өсу тренингі» көркем фильмі жарық көрді. Соңғы фильм көптеген халықаралық кинофестивальдің жеңімпазы болғанын атап өткім келеді. Ал 2019 жылы «Огонь» фильмі өндіріске жіберілді. Қазір біз сыбайлас жемқорлықпен күрес агенттігімен бірлесіп, жас режиссерлер, сценаристер, продюсерлермен кездесу ұйымдастырып тұрамыз. Олар өмірде болған оқиғаларды талқылап, жемқорлыққа қарсы идеяларды өз өнімдерінде, яғни қойылым немесе кинода қалай қолдануға болады, өнер арқылы қалай насихат жүргізе аламыз деген тақырыпта ой бөліседі.
Мәдениет және спорт министрлігі қолдау білдіретін кез-келген жобаны, ол мейлі түсірілетін фильм, салынатын инфрақұрылым немесе мәдени іс-шара болсын, мемлекет қаржыландырады. Сондықтан бөлінетін әр қаражаттың тиынына дейін есептеледі. Жуырда ғана жаһандық пандемияға қатысты түрлі шараларды өткізуден үнемделетін, спорт саласы бойынша 13,2 миллиард теңге, мәдениет саласы бойынша 4,3 миллиард теңге, туризм бойынша 380 млн теңге, тіл саласынан 207,7 млн теңге бюджет қоржынына қайтарылды.
Сонымен қатар, министрлікке бағынышты барлық ұйымдар мен мекемелерде қаржылық есептер және жүктелген міндеттердің орындалуы бойынша ашықтықты талап етіп отырмыз. Осы талаптарды орындауда кемшілік байқалған 34 лауазымды қызметкерге тәртіптік жаза қолданылды. Қызметінен босатылғандары да бар.
– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасында шенеуніктер алдына келген адамға шекесінен қарамай, билік бұқараға барынша жақын болуы керектігін айтқан болатын. Бұл бойынша министрлікте қандай шаралар жасалып жатыр?
– Халыққа жақын болу мақсатында тұрақты түрде азаматтармен кездесіп тұрамыз. Мысалы, осы жылдың өзінде проблемалық және резонансты мәселелерге қатысты 178 азаматпен кездестім. Оның ішінде басым көпшілігінің мәселесі оң шешілсе, 49-ына түсіндірме берілді. Кейбір мәселелер бойынша жұмыс жалғасып жатыр. Бір кездесу немесе бірнеше күн шеңберінде шешіле салмайтын мәселелер болады. Мәселен, өткен ғасырдың 20-30 жылдарында өмір сүрген туыстарын іздеген, олар туралы дерек сұраған адамдардың өтінішін орындау үшін архивтердегі құжаттарды ақтаруға біршама уақыт кетеді. Түрлі даулы мәселелермен келетін адамдар бар. Мәдениет, спорт салаларындағы аймақтардағы ахуалдарды айтады. Олардың барлығының, ірі немесе ұсақ деп бөлмей, дұрыс шешімін табуға тырысамыз.
Жалпы жұмыс барысымен өңірлерге шыққанда жергілікті мәдениет, спорт, туризм орындары мен нысандарына бас сұғып, ондағы қарапайым қызметкерлермен кездесіп, сұрақтарына жауап беріп, талап-шағымдарын тыңдаймын. Әрине, кейбір мәселелерді бір кездесумен шешу мүмкін емес. Бірақ осындай шағын, алдын-ала жоспарланып, күн тәртібінде бекітілмеген жүздесулерде көп мәселенің беті ашылады. Елді не толғандыратынын түсінуге, түйсінуге мүмкіндік туады. Сонда байқағаным жалпы елдегі азаматтар, қарапайым халық мәдениетті ұлттың тіреуі санап, үлкен жанашырлықпен қарайды. Зиялы қауымнан ірі тірлік, рухани азық болар дүние, қуатты шығармалар күтеді.
Қазір ақпараттық заман. Әлеуметтің үнін министрлікке жолдаған хат-хабардан, әлеуметтік желілердегі жазбалардан да біліп отырамыз. Министрлікке азаматтардан 2019-2020 жылдар аралығында 3312 жазбаша өтініш келіп түскен. Біз осы өтініштің барлығына жауап беріп әрі заң аясында және тиісті құзірет шеңберінде дұрыс шешімін табуға шаралар қабылдадық. Бұдан бөлек Президенттің виртуалды қабылдауына жазылған өтініштердің біздің салаға қатыстыларына да жауап береміз.
– Күллі әлемді бір тарының қауызына сыйдырған індеттің кесірінен қазір де ел еңсесі түсіп тұр. Қалай ойлайсыз, індеттен аман-есен шығу жолында мәдениет және спорт қызметкерлері қандай көмек бере алады?
– Иә, қазір ел болып бір-бірімізді қолдайтын кез. Басқа жол жоқ. Ал біз өз кезегімізде өнерімізбен, бойымыздағы барымызбен халықты қолдауға дайынбыз. Меніңше, мұны осыған дейін атқарылып үлгерген бірқатар ізгі істер арқылы көрсете алдық та. Карантин кезінде министрлік 60 млн қаралым жинаған бірқатар онлайн-жобаларды жүзеге асырды. Осы жұмыстарды атқаруға көпшілік білетін онлайн режімдегі кеш берген әртістер қауымы ғана емес, театр ұйымдары, музейлер, қорықтар, кітапханалар мен басқа да мәдени ойын-сауық орталықтарының ұжымдары, қызметкерлері атсалысты.
Бұның бәрі жай ғана есеп болып көрінуі мүмкін, алайда күн сайын қаншама адамның індет тырнағына ілініп, қайтыс болғанын есту, күнделікті жағымсыз жаңалықтар адамның көңіл күйіне әсер етпей қоймайды. Ал үнемі алаңдап, көңілсіз жүрген жан, сөзсіз, күйзеліске ұшырайды. Көңілдегі дағдарыс иммундық қабілетті әлсіретеді. Дәл қазір бізге иммунитетімізді жоғалтып алуға болмайды. Иммунитет – осы вирусқа қарсы күрестегі ең қажетті қаруымыз. Ал оны көтеруге көмекке келетін, әрине, салауатты өмір салты, спорт. Сол себепті біздің айтулы спортшыларымыз карантин кезінде байрақты бәсекелерге дайындығын шегере тұруларына тура келсе де тасада қалмай, халықты спортпен айналысуға, дене жаттығуларын жасап, шынығуға үндеумен болды. Олар үй жағдайында да спортпен айналысуға болатынын іспен көрсетті. Таңсәріден тұрып, онлайн эфирлер арқылы тұрғындарға түрлі жаттығуларды көрсетті, одан қалса иммунитетті күшейтуге арналған түрлі кеңесін айтып, тәжірибелерін ортаға салуды тоқтатқан жоқ.
Сонымен қатар шамамен 70 мемлекеттік медиа құрылымдары кіретін Еуропалық хабар тарату одағы «Астана операның» жетекші солисі Майра Мұхамедқызының қатысуымен өткен бейнеклипке жоғары баға берді. Еліміздің мақтанышына айналған Димаш Құдайберген «We are one» әнімен көпшіліктің жүрегіне жол тапты. Аталған екі туынды да коронавируспен күресіп жатқан дәрігерлерді қолдауға арналды. Мұндай еңбектер белгілі бір халықтың ғана емес, адамзаттық құндылықтарды құрметтеуге, ақ халатты абзал жандардың беделін арттыруға және оларға күш-жігер сыйлауға септігін тигізетіні сөзсіз.
Жаһанды жайлаған бұл індет Қазақстан халқына оңай соғып жатқан жоқ. Сұм ажал арамыздан алып кеткен азаматтарымызды күні кеше Аза тұттық. Олардың арасында қазақ мәдениетіне, өнері мен спортына, жалпы бүтін руханиятымызға өлшеусіз еңбек сіңірген тау тұлғалар да бар еді. Амал қанша? Бұл қазаққа ғана емес, күллі әлемге жіберілген сынақ. Тіпті көзге көрінбес дертпен адамзат арасындағы айқас па дерсіз. Мемлекетіміз бен дәрігерлеріміздің, өзге де маңызды құрылым өкілдерінің жұмылуы арқасында, ал басқалары темірдей тәртіпке бағына отырып, бұл тажалды дертті жеңетінімізге сенемін. Сондай жарқын күнге, мәдениет, спорт, демалыс ошақтары, кітапханалар есігін айқара ашатын, мамыражай шаққа тезірек жетуді тілеймін.
Карантин кезінде ересек азаматтарға мемлекеттік және өзге тілдерді онлайн режімде инновациялық әдістер арқылы тегін оқыту, электронды оқу құралдарымен қамтамасыз ете отырып, тіл үйренуге арналған ІТ бағдарламалар мен платформалар арқылы өздігінен оқуға шақыру жобасын да қолға алдық. Балаларға арналған «Өнерлі өрен» деген онлайн байқау ұйымдастырдық. Оған екі мыңға жуық бала қатысты.
Мәдениет, өнер, спорт қайраткерлері жария салмай қайырымдылық жұмыстарын да жасап, дәрі-дәрмек алуға көмектесіп жүр. Коронавируспен күресіп жатқан дәрігерлердің балаларына өнер, спорт саласына қатысты білім беретін, танымдық жобамызды бастап кеттік. Бұл жоба аясында дәрігерлердің балаларына сурет салу, түрлі музыкалық аспаптарды үйрену, ән салу, еркін күрес, гимнастика, бокс және т.б. спорттық үйірмелерді тегін әрі онлайн режімде үйретіп жатырмыз.
– Әріптестеріңізбен және өзіңіз басқаратын сала мамандарымен бірге осылай еліміздің амандығына, бастысы өркениетке қол жеткізуімізге үлес қосып жүре беріңіздер!
– «Ұлт газеті» деген атақты абыроймен алып келе жатқандарыңызға жақында ғана 30 жыл толды. Осынау мерейлі мерейтойларыңызбен шын жүректен құттықтаймын! Ана тіліміздің тұғырдан түспеуі жолындағы еңбектеріңіз табысты болсын, шығармашылық қуаттарыңыз сарқылмасын.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен
Қарагөз Сімәділ
