Әлия Бөпежанова: Бүгінгі әдебиет пен өнер жаңашыл идеяларға зәру
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, белгілі сыншы Әлия Бөпежанованың қазіргі әдебиеттегі сын әлеміне деген көзқарасы мен шығармашылығы турасында сұхбат алған едік. Сұхбат барысында қаламгердің кейбір әдебиет өкілдеріне көңілі толмайтынын аңғардық.
– Әлия апай, сіз әдебиетшілердің жаңа толқынын тәрбиелеп жүрген ұстазсыз, сыншысыз. Сын – жеке шығарма, жеке тұлға, жеке құбылыс туралы көзқарас. Кез-келген жас талант өзінің шығармашылық жолын өлең жазумен, әдеби сынға қатысты кітаптар оқумен бастайды. Жас қаламгердің өнер жөнінде көзқарасыңды, ұстанымыңды, ой орнықтылығын қалыптастыруда және дамытуда алатын орны зор. Сыншы болу үлкен жүректілікті талап етеді. Осы әдеби сынға сіз қалай келдіңіз?
– Жалпы біздер бала кезімізден ертегі, жыр естіп, кітап оқып өскен ұрпақпыз. Әжем Мәуия Жүнісқызы ескіше хат таныған, халық ауыз әдебиетін жақсы білетін, біздерге ертегі, жырлар айтатын. Әкем Қаһарман Жайылма орта мектебінің директоры болып тұрғанда мектеп ғимараты негізгі ауылдан екі-үш шақырым жерде еді. Мектеп жанында біздің үй, химия пәнінің мұғалімі Мамахан, шаруашылық меңгеруші Қыдырәлі ағайлардың үйлері ғана болды. Ал, өзге мұғалімдер мен оқушылар Жайылмадан қатынап оқитын. (Орайы келгенде айта өтсем, көрнекті актер Асанәлі Әшімов, белгілі жазушы Берік Шаханов, тағы да басқа көптеген белгілі азаматтар сол мектепте оқыған, әкемнің шәкірттері. Ол мектепті, біз тұрған үйді күні кеше ғана дүниеден өткен Гер-аға, Герольд Бельгер де көрген, әкеммен шахмат ойнаған. Гер-аға ҚазПИ-ді бітірген соң жолдамамен Жамбыл облысының Сарысу ауданына жіберіледі. Өзі Байқадам орта мектебіне, зайыбы Раиса Жайылма мектебіне бөлінеді. Раиса апай біздің үйде тұрып, мектепте орыс тілінен сабақ берді. Гер-аға Сарысуда өткізген сол екі жылы туралы «Зов» романында жазды.) Ол жерде менен басқа ойын баласы жоқ, содан бүгінде марқұм, аяулы ағам Әлім бірінші сыныпқа барғанда одан қалмай мен де барып жүріп, ерте хат таныдым. Сонда анам Жұмагүл беске енді толған мені мектеп кітапханасына жаздыртып, кітап оқи бастадым. Жалпы біздің үйде өте жақсы кітапхана болды, әкем Алматыға, Мәскеу, Ленинградқа барғанда көп кітап әкелетін, көптеген газет-журнал жаздырып алатын және оқыған кітабымыз туралы пікір алысу дәстүрі болатын. Мұның бәрі ізсіз кетпесе керек, кітапты көп оқу және талғап оқу қалай дегенде де талғамды қалыптастыруға әсер етеді. Менде сыни ой, сараптамалық дағдының қалыптасуына, ең алдымен, әкем себепші болды ғой деймін - бала кезімнен кітап оқумен қатар әр жайтты сарапқа сала, ойымды ашық айта білуге тәрбиеледі.
Кеңестік кезеңдегі оқушылардың бәрі «Қазақстан пионері», қазіргі «Ұланды» оқып өстік, оған өлең, мақала, әңгіме жазбағандар кемде-кем шығар. Менің де алғашқы дүнием сонда жарық көрді. Бір қызығы сатиралық шағын әңгіме болатын. Оны жазуыма, редакцияға жолдауыма Байқадам орта мектебінде бізге әдебиеттен сабақ берген ұстазым, ақын Ескермес Ескендіров (белгілі сатирик Қанат және журналист Рая Ескендіровтердің әкесі) әсер етті. Содан жан-жақтан күніне құшақ-құшақ хат келеді, оған жауап жазамын. Ал, алғашқы жазған сын мақалам – сол кезде өте танымал болған бір жазушының романы туралы еді. Ол романды дос-құрбыларымның бәрі ауыздарының суы құрып мақтаған-ды, бірақ, маған еш ұнамады. Содан іштей бір қарсылық туды да, романды «оқиғалары жасанды, қызыл сөзі көп» деген сыңайда қатты сынап мақала жазып, «Жұлдыз» журналына салып жібердім.
– Алғашқы сын мақалаңыз жарық көрді ме? Бірден «Жұлдызға» жібергеніңіз өзіңізге сенімді болғаныңыз ғой.
– Жарық көрген жоқ. Араға шамалы уақыт салып жазушы Тынымбай Нұрмағамбетовтің баспасөзге шыққан екі әңгімесі туралы «Туған ауыл түтіні» атты екінші мақаламды жаздым. Өзімше талдап, мақтап жаздым. Жастайымнан оқырманы болған соң ба, әйтеуір білетінім «Жұлдыз», тағы сонда жолдадым. Екеуі де жарық көрген жоқ, жауап та болған жоқ. Үшінші жазғаным - Саттар Ерубаевтың «Мәңгілік өмір туралы жыр» балладасы туралы эссемді тағы «Жұлдызға» бермекпін. Содан бір күні өзім жүрегім лүпілдеп, Жазушылар Одағына келдім. Журнал үшінші қабатта екен, сын бөлімінде ешкім жоқ, эссемді бір кісі «сындағы жігіттерге беремін» деп алып қалды. Ол кезде республикалық «Қайнар» баспасына жаңадан жұмысқа тұрған едім. Ертеңіне жұмысқа телефон шалып, «Мен Сағат Әшімбаевпын, «Жұлдызға» келіп кете аласың ба?» дегенде, құлап қала жаздадым. Сағат ағаның шығармашылығын сырттай жақсы білетінмін, «Сын мұраты» кітабын да оқығанмын. Содан ертеңіне түске қарай «Жұлдызға» бардым, мен жеткенше түскі үзіліс болып қалды. Үзілістің бітуін күтіп екінші қабаттағы вестибюльде отырдым. Сонда ақын Мұқағали Мақатаевты алғаш және соңғы рет көрдім (бұл бөлек бір әңгіме). Үзіліс аяқталып, Сағат аға келді, журналдың сын бөлімінің меңгерушісі екен. «Эссең ұнады, сонсоң танысайын деп шақырдым» деді. Бірталай әңгімелестік. «Бұл қайдан шыққан бала?» деп ойлады ма, маған көп сұрақ қойды. Жастық дегенді қойсаңшы, мен сартылдап жауап беріп отырмын. Сонда Сағат аға, «Әлия, сенімен танысқаныма қуаныштымын, бізге автор бол. Мына роман туралы рецензия жазып бересің бе?» деді. «Ия». Сонымен тез арада негізінен сын рецензия жазып бердім. «Роман ұнамады ма?» деп сұрады Сағат аға. «Нашар роман» дедім. «Түк ұнамады ма?» Қайталап сұрағаны ұнамай қалды. «Ұнаған тұстарын бас жағында жаздым ғой...» «Жақсы» деді сонда сыншы. Содан көп ұзамай рецензиям журналда жарық көрді. Әбден қысқарған, сыни сарын азайған, дұрысы мәдениленген. Алғашында біртүрлі болып қалдым, бірақ, тағы екі-үш қайтара оқып едім, бәрі орнында, орнықты сияқты көрінді. Бұл, менің сыншы Әшімбаевтан алған алғашқы сабағым еді... Сонымен «Жұлдыздың» белсенді авторы болдым. Өзім «Жалын» баспасының «Жастармен жұмыс және сын» редакциясына ауыстым. Бөлім меңгерушіміз Дулат Исабеков, кейін Молдахмет Қаназов болды. Өтежан Нұрғалиев, Сағат ағамен қызметтес болдым (бұл Әшімбаевтің «Лениншіл жастың» орынбасарлығынан кеткен кезі еді). Өтежан, Сағат ағалармен Гагарин даңғылы мен Жамбыл көшелерінің қиылысындағы атақты кітап базары – қара базарға баратынбыз... Ол редакцияда сыншы-ғалым С.Қирабаевтың үлкен сын кітабының, ол кезде жас сыншы Қ.Ергөбековтің С.Мұқановтың эпистолярлық жанры туралы «Жан жылуы» жинағының, Ш.Бейсенованың «Тойға келген келіншек», М.Қожахметованың «Күннің алтын сынығы» атты алғашқы жинақтарының, тағы басқа да бірталай кітаптың редакторы болдым. Бұл кезде «Қазақ әдебиеті» газетінің сын бөлімінен рецензия, мақалаға тапсырыс беріп, газетте жариялай бастады. Содан көп ұзамай, 1980 жылдың маусым айында көрнекті жазушы, Бас редактор Сайын Мұратбековтің шақыруымен «Қазақ әдебиеті» газетіне қызметке келдім. Ол кезде газеттің форматы мен көлемі ұлғайып, түрлі-түсті болып шыға бастаған. Үш-төрт айдан кейін Бас редакторлыққа Шерхан Мұртаза келді. Шер-аға келген жерге үлкен идеялар, ұлттық мақсат-мұраттар алға шығатыны баршаға мәлім, жастар осы мектептен өттік. Алғашқы төрт-бес жылда сын бөлімінде, одан кейін өнер бөлімінде меңгеруші болып жиырма жылдан аса еңбек еттім. Сын бөлімінде Асқар Егеубаев, Сайлаубек Жұмабеков, Әуез Бейсебаев, Бекен Ыбырайымов, Нұрдәулет Ақышевтармен қызметтес болдым. Сыншы болып қалыптасуымда «Қазақ әдебиетінің» орны үлкен.
– Әдеби сын дегеніміз не? Бәз біреулер шығармашылық иесінің жеке басына, географиясына, ата-тегіне қатысты бір жақты қаралау немесе мақтауға ұласып кетіп жатады. Әдеби сын қандай болуы керек?
– Әдеби сынның хрестоматиялық анықтамалары бар ғой. Ал, өзің айтпақшы, «баз біреулер шығармашылық иесінің жеке басына, географиясына, ата-тегіне қатысты бір жақты қаралау немесе мақтауға жол беретін болса» ол әдеби сын еместігі бесенеден белгілі.
Бүгінгі таңда әдеби сынның сипаты өзгеріңкіреді, аясы кеңейді, сын демократияланды деуге болады. Журналистер, газеттердегі шолушылар материалдары жалпы әдеби жаңалықтардан, жаңа кітаптардан, кей сұхбаттарда жаңа идеялардан ептеп хабар береді. Ақын-жазушылар да белсенді сын жазады. Бұл, әсіресе, мерейтойлық материалдар кезінде көрінеді. Дегенмен де кәсіби сынның орны бөлек қой. Кәсіби сын мақалалар жоқ емес, бар, бірақ, аз. Бүгінгі таңда басылымдардың бүгінгі әдеби процеспен ісі жоқтай көрінеді. Жалпылама сауалдар мен жалпылама жауаптарға көп орын беріледі және де бүгінде нақты әдеби процестен гөрі оның айналасындағы ахаул көбірек сөз болатыны өкінішті жайт. Ал, оқырман үшін де, жазушы қауымы үшін де әдеби процесті тұтас қарастыратын шолулар, проблемалық мақалалар, жаңа шығармаларды талдайтын пікірталастар, дөңгелек үстелдер қызғылықты әрі пайдалы болар еді. Мұның жүгін көтеретін авторлар – әдебиет сыншылары, әдебиеттанушы ғалымдар бар. Мысалы, Алматыны айтпағанда, Қарағанды университетіндегі әдебиеттанушы ғалымдардың бүгінгі әдеби процесті зерделеуі өте қызғылықты. Алайда басылымдарда, тіпті Одақтың өзінде де бұған мүдделілік жоқ па деген ой келеді.
Бүгінгі сынның алдында өзекті деген тақырыптарды қозғау, талдаулар арқылы жаңа мағыналар ашу мәселесі тұр. Бұл ретте әдеби сынның бұрынғы әдістемесі жарамайтын кездері болады, сын жаңа инструментарийлермен қарулануы керек. Ал, кең аядан алғанда бүгінгі көркем әдебиет пен өнер жаңашыл идеяларға зәру...
– Шын талант иесі қашанда тұлға болып қалыптасады. Оған кез-келген ұлт үнемі мұқтаж. Ақын-жазушы кеңес кезінде сөзі өтімді, ықпалды үлкен тұлға болып саналатын. Бүгінде олардың қоғамдағы орны әлсіреп кеткен сияқты. Сіз қалай ойлайсыз?
– Жазушы, жалпы зиялы қауым ежелден ықпалды, үлкен тұлға саналса, қоғамдық ахуал солай болды. Біздер әдебиленген қоғамда өмір кештік. Халық шынайы ақпаратты, яғни шындықты жанама түрде, бейнелі түрде тек қана әдебиет пен өнерден алды. Жазушы қауымы жақсы өмір сүрді, материалдық жағынан қамтамасыз етілді. Мұндай ахуал, мүмкін, әдебиет пен өнер өкілдері үшін жақсы, тіпті қолайлы болған шығар, алайда қоғам үшін өте қолайсыз болғаны анық. Сіздіңше қалай, мысалы, мың адамның он-жиырмасы ғана ойлы, білімді, өнерлі, болып, қалған тоғыз жүз сексен не тоқсаны сол он-жиырманың аузына қарап отырғаны дұрыс па әлде керісінше ме?!
Қазір қоғамдық құрылым жетілді, әлі де жетіле береді. Саясатты саясаттанушы, әлеумет жайын әлеуметтанушы, дін туралы дінтанушы, тарих туралы тарихшы, заң туралы заңгер, т.б. әңгіме қозғайды. Қазіргі заман жаңа технологиялардың, ашық ақпараттың заманы. Білімнің, кәсібиліктің заманы, әрбір жеке адам тұлғалыққа ұмтылатын заман. Бүгінгі таңда қоғам әртектіленіп кетті. Демек, біртұтас әдеби кеңістік те жоқ. Жұрттың бәрі бұрынғысынша жаппай әдебиет оқымайды, жаппай театрға бармайды. Өйткені демалыстың өзге түрлері өте көп. Азаматтарда таңдау мүмкіндігі бар. Демек, мұндайда ақын-жазушы тек қана көркем шығармасымен өтімді, бәсекеге қабылетті болуы тиіс. Әрбір қоғам әлем мен жеке адам өмірінің әртүрлі үлгісін, мұратын алға шығаратынын еске алсақ, ендігі жерде тәуелсіз де өзіне өзі сәйкес ұлттың еркін әдебиеті дүниеге келуі шарт. Мына күрделі де шым-шытырық әлемде дүниетанымның көпнұсқалығы бар. Қазақ әдебиеті де пәлсапалық іргетасы мықты, көпнұсқалы әдебиетке айналады деген сенім бар. Сонда әдебиет қоғамдағы мәртебелі орнын, мүмкін басқа қалыпта, қайта алады.
– Жазушының нысаны – әлем-ғалам, қиялы жүйрік. Бірақ ол көркемдік құрал, көркем бейнелеу арқылы өзі өмір кешіп отырған қоғам бейнесін жасай алады. Мәселен, Ф.Кафканың атақты «Қорған» романы сол кездегі Австрияның, О.Памуктың Нобель сыйлығы берілген «Қызыл қар» романы Түркияның қоғамдық-саяси ахуалының көркем бейнесі. Сіздіңше, біздің әдебиет мұндай романдарды тудыра ала ма? Және келесі сауал.
Біз әдебиетте өткен ғасырдың әдеби мәселесімен талмай тіпті кейде құнығып айналысып келеміз. Себебі, біздің әдеби санамыз жаңа заманды әлі жатырқайды. Айталық, атаққұмарлықтың жұқпалы әдеби дертінің әлі күнге емі табылмауы, оның әдебиетке енді араласа бастаған азаматтарға жұқпалы ауру ретінде таралуы да сол әдеби сананың түлей алмаған көтерем бейнесін көрсетеді. Осы мәселеге сынның қоятын қандай да бір көмегі бар ма?
– Әдеби санамыздың жаңа заманды жатырқау мәселесін өте орынды көтеріп отырсың. Бұл сөзіңнің жаны бар. Өйткені бүгінгі әдебиетте, театрда бүгінгі таңда қоғамда жүріп жатқан терең үдерістерді жан-жақты көркем зерделеу, өзгеше айтқанда, суреткер ретінде перспективаны көре білу мәселесі үлкен проблема болып отыр. Мұның объективті-субъективті себептері бар. Айталық, соңғы бірер жылда жұрттың аузында жүрген бірер шығарманың өзінде де қазақ қоғамында жүріп жатқан күрделі үдерістерді тек бір қырынан қарастыру, сондықтан да көп жағдайда тек терістеу позициясы, яғни ауыспалы мағынасындағы «зар замандық» сипат басым. Қарапайым тілмен айтқанда, шарасыздық психологиясы еңсе басады. Мұның өзі, сөз жоқ, қатты алаң тудырады. Әдебиет пен өнердің бұл ахуалы туралы белгілі сыншы Ардақ Нұрғазы «Сахнадағы шеңбер» атты мақаласында өте жақсы мәселе көтерді: «.... Жай адамдар көре алмаған, бірақ, өмір шындығының мәйегінде жатқан түпкі қайшылықтың бетін ашу өнерге ғана тән қасиет. Ол деңгейге жетпесе, ол шын мәнінде қас өнердің туындысы бола алмайды. Қайта, өмірдің өзіне еліктеген, көшірме деңгейдегі шығарма болумен ғана шектеледі. («Алматы ақшамы», 11.07.2014) Осындай ахуалдан кетпейінше, құтылмайынша «Қорған», «Қызыл қар» сынды күрделі философиялық романдар жазылуы қиындау ма деймін. Ал, біз айтып отырған, ауыспалы мағынасындағы «зар замандық» сипат, меніңше, бүгінгі әдебиеттің, кеңірек аядан алғанда өнердің де уақыт алға тапртып отырған қауіп-қатерлермен бетпе-бет келе білуі, яғни рухани есею процесін бастан кешуі тиістігін көрсетеді.
Ал, атаққұмарлық дегенмен жастардың ауыратын еш реті жоқ сияқты. Қазір еркін бәсекелестіктің заманы. Және сын әлеуметтік-психологиялық көмек беретін «жедел жәрдем» емес қой. Әдебиет және өнер сыны мүмкіндігінше біртұтас әдеби және өнер кеңістіктерін қалыптастыруға және қазіргі әдебиеттегі ахуалды қарастыра отырып болашағы бар тенденцияларды анықтауға көмектесе алады. Және бұл бүкіл қоғамға пайдалы болады.
– Сіздің екі томдық жинағыңыздағы мақалаларыңызды оқығанда 90-жылдардан бастап, бүгінгі күнге дейінгі ел басынан өткен маңызды рухани, мәдени өзгерістерді кезең-кезеңімен бағдарлап шықтым. Заманға сай адам өзгерді, қазіргі өнердің қоғамдағы орны қандай? Өнердің екінші кезекке ысырылуының ертеңгі салдары қандай болмақ? Осы сипатты сауалдар төңірегінде анау-мынау емес А.Сүлейменов, Ә.Мәмбетов, З.Серікқалиев, Қ.Жетпісбаев, Мұрат Әуезов, С.Нарымбетов, Б.Әбішев сынды марғасқалармен сұхбат та құрған екенсіз. Осы сауалды өзіңізге қойғым келеді. Сіздіңше, қазіргі өнердің қоғамдағы орны қай деңгейде?
– Сұхбат менің жақсы көретін жанрым. Өйткені қоғамдық ой қозғауға және рухани өміріміздегі үдерістерді барлауға оңтайлы жанр. Өзің айтып отырғандай, ол сұхбаттардан қоғамның рухани тынысын, өзекті проблемаларын, жеке адамның ой иірімдерін тануға болады. Әр сұхбатқа келуімнің өз тарихы бар. Мысалы, Асқар Сүлейменовпен сұхбатымыз 1990-жылы маусымда «Қазақ әдебиетінде» жарық көрді. Ол қоғам еркін тыныс ала бастаған кез еді. Сұхбатты кейін де бірнеше басылым бірнеше қайтара жариялады. «Ғасыр сұхбаты» деп баға бергендер де болды. Асекеңмен нағыз сұхбаттың адамы - мықты сұхбат кітабын жасауға болатын еді... Біздің баспасөзде өте көп сұхбат жарияланады, көбісі мерзімдік міндетін ғана атқарады. Қазақ баспасөзінде Сауытбек Абдрахмановтың жасаған сұхбаттарын қызыға оқимын. Объектісі, мазмұны, кеңістігі келіскен сұхбаттар.
Өзге жұрттан айтсам, отыз жылдан аса уақыттан бері АҚШ-та тұратын көрнекті мәдениеттанушы, өнертанушы, арт-менеджер Соломон Волковтың «Диалоги с Иосифом Бродским» деген кітабы қатты ұнайды. Өте мықты, ерекше кітап. Волковтың Шостаковичпен, Джордж Баланчинмен, Спиваковпен бірігіп жасаған сұхбат кітаптары бар.
Сауалыңа оралсам, өнердің қазіргі қоғамда өз орны бар, деңгейі мынадай деп анықтау қиын. Қалың көпшілікте биік өнерге деген сұраныс бар. Білім мен өнер мемлекеттік бюджеттен мүмкіндігінше қаржыландырылып отыр. Дегенмен де қоғамның өз тарапынан қимыл-қарекеттер көбеюі керек. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі жүйелі түрде жүргізіліп, өнерге қаржы салу деңгейі артса, қаржылы азаматтар, үлкен компаниялар өнер ұжымдарына, жекелеген өнер адамдарына қолдау көрсету мәртебе саналардай кез туса деймін.
– Әдебиетшілердің, ақын-жазушылардың ынтымағы туралы не айта аласыз? Ара-тұра баспасөз беттерінен өзіміз мақтан тұтып жүрген бетке ұстар ағаларымыздың бірін-бірі жамандап-ғайбаттаған сөздерін оқып таң қаласың. Бұл көре алмаушылық па, қызғаныш па, әлде пендешілік пе немесе кемталанттық па?
– Әрбір әлеуметтік страта сияқты жазушыларда да корпоративтік мүдде жақсы дамыған. Сен айтып отырғандай, бірен-саран жағдай болған шығар. Бірақ соған бас қатырмай-ақ қойса болар еді. Және жазушы да әртүрлі мінез иесі, пенде, сондықтан да оны идеализациялаудың қажеті жоқ. «Молданың істегенін істеме, айтқанын істе» деген бар емес пе?
– Әдебиет – ардың ісі. Бұл көптен бері айтылып келе жатқан пікір. Арымен ойнап жүрген таланттар бұрын да болған. Қазір де бар. Келешекте де болады. Қазір жазғыштар тіптен көбейіп кеткен сияқты. Соларға қалай тосқауыл қоюға болады?
– Салтанат, жап-жас болып осының бәріне жаның күйетініне сүйсінуге болады. Дей тұрғанда мұндайға алаңдай бермегенің, яғни иммунитетің болғаны дұрыс. Өйткені, жазғыштар қай кезде де болған, бола да береді. Оның үстіне қазіргі кезде кітап жазамын, ақшасын төлеп шығарамын десе, ешкім ешкімнің қолынан қақпайды. Бірақ, ондай авторларды жапа-тармағай оқитын оқырманды көрмей тұрмын. Уақыт бәрін електен өткізеді. Қазірдің өзінде ондай кітаптар макулатураға кетіп жатыр.
– Қазіргі шығармашыл жастар жаңашылдыққа жаны құмар, экспериментке жақын. Әдебиетке құштар адам үнемі жаңарып отыруды басты мақсатта ұстанады. Өлеңдегі өрлеу ақынды жаңашылдыққа апарады. Жаңа дәуірде жаңа әдебиет пайда болды бізде. Жаңа проза, жаңа поэзия деген ұғымдарды сіз қалай түсінер едіңіз? Нақ осы кезеңде қазақ әдебиеті қандай формада дамып келеді?
– Белгілі көркемдік тәсілдер әбден меңгерілген соң жаңа көркемдік әдістер, жаңа стилистика іздеу – дамудың басты шарты. Бүгінгі әдебиетте әртүрлі форма, бағыт пен стиль аралас көрінеді. Реализм, модернизмнен кейін бізде ептеп постмодернизмнің бұлғақтары болды. Бірақ, оны полистилистика десе орынды, бұған бәрі сыйып кетеді. Бүгінгі әдебиетте символизм де. абсурд та, сюрреализм де, мистика да, фэнтези де бар. Ал, бүгінгі қазақ әдебиетін негізінен постреалистік аядағы әдебиет деуге болатын шығар. Әдебиет порталы оқырмандары жаңа проза мен поэзия, ал, дұрысы бүгінгі проза мен поэзияның өкілдерін жақсы біледі деп ойлаймын. Мен режиссер, жаңа проза мен жаңа драманың көрнекті, бәлкім, қалың оқырманға беймәлімдеу бір өкілін атасам деймін. Жас емес, бірақ, әлі кітабы шықпаған, мерзімді баспасөзде де көп көрінбейді. Ол –Асылбек Ихсан. «Автобус», «Құмырсқа», «Бинокль», «Тас монша», «Ескі нәски», т.б. көлемді әңгімелердің; «Жеті жұт», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Хақ жолы», «Соңғы мамонт», «Тышты R ма», т.б. пьесалардың авторы.
– Қазір қазақ әдебиетінде толқындар мен толқындардың алмасу кезеңі жүріп жатыр. Екі толқын бір-біріне қосылып үлгергенше оның арасында уақытша бос кеңістік қалатыны белгілі. Мәселе сол үзілістің қаншаға созылатындығында. Өнердегі бұл өтпелі құбылысты саралау үшін сыни пікірді қажетсініп отырғанымыз шындық. Жаңа толқыннан кімдерді оқисыз? Кімдердің аяқ алысын қарап, бақылап отырасыз?
– Өнерде де өмірдегі сияқты буын алмасуы заңдылық. Әдебиетте буын алмасуы қатты сезіледі. Бүгінгі таңда өнімді жазып жүрген қаламгерлер аз емес. Ақын-жазушылар он том, бес томдатып тұсакесер өткізіп жатады. Мұның өзі қуанатын жағдай. Ал, қазіргі таңда жарияланудың проблемасы жоқ сияқты. Жастар шығармалары газет-журналдарда, сайттарда көп жарияланады. Дегенмен де...
Қателеспесем, Ғабит Мүсіреповтен бе, «жастардан кімді атайсыз?» деп сұрағанда, «Тахауи Ахтановты» деп жауап бергені туралы оқығаным бар еді. Менікі де соған таяу жауап болатын түрі бар. Өйткені мен әдебиетке 90-жылдар ортасы-2000 жылдарда келген буын – марқұм Әмірхан, сондай-ақ Дидар, Маралтай, Бауыржан, Жарас, Жанарбек, Дәурен, Талғат, Мадина, Аягүлдер шығармашылығын біліңкіреймін. Ал, бұлардан кейінгілерден прозашылар Мирас, Мақсат, Ерболат, ақындар Мақпал, Ақберен, Ерлан, Тоқтарәлі, Ырысбек, Ербол, кейінгі жастардан Бекзат, Арби, сыншылар Марат (Әзімханов), Бағашар, Алмас, жап-жас сыншы Абдул Рахымұлылардың жазғандарымен әрәдік таныспын. Жалпы мерзімді баспасөзге шыққандарды, кейде сайттағы шығармаларды оқып отырамын. Бірақ, мұндай үзік-үзік оқумен жастар әдебиетінінің тұтас картинасын білу қиын.
Өткен жылы Жазушылар одағында жас ақындардың үлкен бас қосуы өтті. Меніңше, жастар әдебиетіне конференция арнап, үлкен талдаулар жасалса – жастар шығармашылығы зерделеніп, бірталай нәрсе айқындалар еді. Ақындар мен сыншылар, жазушылар мен сыншылар арасында әрәдік туындайтын, кейде әдеп, рия аясынан шығып кететін, контексте отырмаған адамға түсініксіздеу айтыс, дау-дамайлар, бәлкім, азаяр еді. Мәселені шешу – ол туралы ашық пікіралысу, сөйлесу ғой. Жастыққа қызуқандылық тән. Бірақ, пікірталас мәдениетін үлкен-кіші бірдей ұстануы міндет. Меніңше, мұндай конференцияны тіпті жастардың өздері-ақ ұйымдастыра алар еді, тек арнайы, мықты жоба жасап, сол жолда жұмыс жүргізсе болғаны.
– Былайғы жұртшылық Әлия Бөпежанованы Асқар Сүлейменовтің қара шаңырағындағы лайықты отана ретінде таниды. Сонау 90-жылдары заман төңкеріліп түсіп, халық бағдардан аздап адасыңқырап қалған тұста Асқар Сүлейменов есімін рухани айналымға шығарған еңбегіңіз ерлікке пара-пар. Асқар Сүлейменовтің рухына адалдық, жеме-жемге келгенде жарға адалдық. Сіздің отбасынан бөлек «сыншы Бөпежанова» болып танылып, қалыптасуыңызға Асқар ағаның қандай да бір қолдауы, демеуі болған шығар?! Шығармашыл отбасындағы рухани үндестік қандай еді?
– Асекеңмен танысқан кезде мен рецензия, мақалаларым жарияланып, жас сыншы атанып жүрген едім. Шығармашылығыма әсері, әрине, болды. Мүмкіндігінше тығыз, конструктивті жазуға ұмтылысым - Сүлейменов мектебі. Асекең үлкен суреткер, сыншы, эстет, көл-көсір білімді, афоризм шебері. Кез келген жазушыға бір сөйлеммен-ақ сипаттама беріп тастайтын. Мысалы, өзі өте жақсы көретін Қалихан аға туралы мақала жазбақ болғанымды естіп, орысша қайырғанда, шутя-любя: «Қалиханда ми жоқ, тұнып тұрған сезім ғой» деді. Ойлап қарасаңыз, қаншама мағына бар.
Әрине, шығармашылық үндестік болды. Мен Асекеңнің әлемін таныған соң рухани қатты есейгенімді сезіндім. Біз туысқан сияқты едік. Көзі тірісінде «Адасқақ», «Бесатар» жинақтарын бірге дайындастым, кейде пьеса аударғанда өзі диалогтарын ғана аударып, ремаркаларын маған қалдыратын. Менің алғашқы жинағымды өзі сұрап алып, оқып шығып, «Сынның күні – күңнің күні...» деп басталатын аннотация жазғаны бар. Әрине, ондай аннотация баспаға өтпейді.
Асекең отбасында да өте жайлы еді, изящный юморы болатын, тіпті кешірімді де әдемі, тек сүлейменовше сұрай білетін. Адамды хан көтеріп отыратын. Мұны анасына, балаларына, жиен немересі Бекзатқа, әсіресе, кенжесі Әсмәға деген көңілі, алаңы, хаттарынан да көруге болады... Әңгімеміз көбіне әдебиет, өнер төңірегінде, ол бір жан рахаты әңгімелер, сұхбаттар деуге болады. Асекең сұхбаттың адамы, ашық жан еді. Жоғарыда да айттым ғой, «Асқар Сүлейменовпен сұхбаттар» атты мықты кітап жасауға болатын еді, ойламаған жерден дүние кешті. Оның өз аудармасымен қисындағанда, «Адамның ойындағы – Құдайдың қолында».
Асекең ойламаған жерден дүние салуы, әрине, мен үшін үлкен трагедия болды. Әсмә жеті айға енді толған, біздің көп жоспарымыз бар еді... Асекеңді бүкіл қоғам қатты жоқтады. Маған тілеулес, рухтас жандар көп болды. Өзімнің жан қалауым мен қоғамның сұранысы үйлесіп, Асекеңнің мұрасын рухани айналымға түсіру жолында жанұшыра еңбектенгенім рас. Ол кезде компьютер деген жоқ. Әлі есімде, бір айлығыма Көк базардың жанындағы бір цехтан «Ятрань» деген электр жазу машинкасын сатып алдым. Түн баласы Асекеңнің қолжазбаларын басамын, мақалалар дайындаймын. Күндіз газетке және театрға жүгіремін. Шынымды айтсам, сол кездегі күш-қажырыма қазір өзім де таң қаламын. Асекеңді театрдан Мемлекеттік сыйлыққа ұсынған кездегі науқан және оның барысындағы адамдардың психологиясы, шым-шытырық қарым-қатынастар өз алдына жеке-дара әңгіме. Асекеңнің рухани ізбасарлары аз емес. Ал, оның рухани әлемі, ойлау жүйесінің ерекшелігі, пәлсапалық тереңдігі Таласбектің (Әсемқұлов) «Кемеңгер өмірінен бір үзік сыр» атты көлемді эссесінде жақсы ашылған. Ал, алда атқарылатын жұмыстар аз емес.
– Жылқы жылы бізді жылатып кетті. Қазақ әдебиеті қос бірдей талантты ұлынан айырылып қалды. Таласбек Әсемқұлов Әмірхан Балқыбек сынды қайталанбас тұлғалар өмірден ерте кетті. Көзі тірісінде олар атаққа да, мәнсапқа да қызыққан жоқ. Сол қарапайымдылығы оларды өзгелерден ерекшелеп тұрды. Қазақ халқы таланттарын кеш бағалайтын халық екенін өткенге көз жүгіртіп-ақ біле аламыз. Әдебиет сыншысы ретінде, өнертанушы ретінде, әдебиеттің белді де, белгілі өкілі ретінде сыншы Әлия Бөпежанова әдебиеттен өзіне лайықты орынды, бағаны ала алды ма?
– Өткен жылдан бері қазақ руханияты бірталай мықтысынан айырылды. Аяулы аға буын өмірден тұтас бір әлем болып көшіп барады. Қалихан Ысқақ, Әшірбек Сығай, Герольд Бельгер, Ә.Хайдаров... Жаның ауырады.
Кейінгі буындардан Таласбек пен Әмірхан қазақ руханиятының айдарлы ұлдары еді (айдарда адамды ғарышпен байланыстыратын энергетика болады дегенді естігенім бар). Олардың ерекшелігі – асқан білімділігімен қатар заманға сай ойшылдығында, бүгінгі заманның мәдени-рухани ахуалын зерделей, конструкциялай білетін жаңашылдығында, яғни жаңа мағыналар тудыра алатынында еді. Сондықтан да олардың жазғандары ыждағатпен оқыған жанға пайдалы білім көзі болды. Өкініштісі – біздің мемлекет олардың интеллектуалдық әлеуетін дер кезінде ел игілігіне, әсіресе жас ұрпақ игілігіне пайдаланбағаны...
Қарапайымдылық демекші, нағыз мәдениетті, зиялы адам қашанда қарапайым. Атақ пен мансап оның иесіне пәни өмірде, мүмкін, әлдебір дивидент беретін шығар, әлдебір көңіл-күй сыйлай ма – білмедім, ал, еңбегі мен талантына алып-қосар ештеңесі де жоқ. Меніңше, ешкім де атақ алу үшін, әдебиет пен өнерден өзіне орын лайықтау үшін, тіпті тарих үшін де жазбайды. Мұндайда «бәріне уақыт төреші» дегеннен асып ештеңе айта алмайсыз...
P/S: Әлем әдебиетінде, оның ішінде қазақ әдебиетінде де таза өнер үшін, сөз өнері үшін жаратылған жандар бар. Ұлы Әуезов: «Кей сөздердің асыл шақпақ тасқа шаққандай боп әсем сөйлем ішінде ұшқындап, от төгіп тұратын шағы бар» деген екен. Әсем сөйлеп, әдемі сынай білетін Әлия Бөпежанованың әр сөзінен қазақ баласы толғамды ой түйсе екен дейсің...
Сұхбаттасқан: Салтанат Қожа
adebiportal.kz
