Аяқталмаған «Бөрі-нама»

Тым қысқа ғұмыр кешіп, отыздан асқан шағында жарық дүниемен қош айтысып, бақиға аттанған ерекше талант иесі Рүстем Есдәулет шын мәнінде қазақ өнеріне құбылыс болып келіп, ерте танылып еді. Әуелі ақын ретінде өзінше өлең өрнегін түзіп, ұлтының өткеніне үңіліп, көкбөрінің тектілігін бойына сіңіріп, бөрі-нама сарынымен текті жырларын төкті. Жүрегінің төрінен өлеңге орын берген оғлан ұл, қазақ сахна өнерінің өрісін кеңейтуге қыруар күш жұмсап, жас та болса шебер режиссер ретінде өзін мойындата білді.
Рүстем Есдәулет Шығыс Қазақстан об­лысының орталығы Өскемен қаласында Жамбыл атындағы драма театрының ұжы­мын басқарған дарынды режиссер, театр және кино актері еді. Азаматтығы мен ақын­дығының өзі бір төбе болатын. Оның поэзияға деген жақындығы өзі сахналаған қойылым­дарынан-ақ байқалып тұратын. Рүстем – қазақ поэзиясына 90-жылдардың басында тыңнан келіп қосылған талантты буынның өкілі еді. Бізді табыстырған да өлеңге деген, өнерге деген талпыныс болатын. Оның қаламынан шыққан «Бөрі-нама» атты шағын кітапта топтастырылған өлең-жырлары оқырман тарапынан жақсы бағасын алды. Ол театрдағы қарбалас қызметте жүрсе де өлеңнен бір сәт алыс­таған емес. Облыстағы театрға қызметке келе сала көптеген тың идеялардың баста­ма­шысы болып, ұзақ жылдар жөндеу көр­меген осы өнер шаңырағының жыр­ты­ғы­ның бүтінделуіне бірден-бір жа­н­а­­шы­рлық танытып, театр труппасының ең­бегін шет­елдердегі беделді халықаралық бай­қау­ларда да паш етіп, ұлттық драма­тур­гияны дамыту үшін жаңаша экс­пер­и­мент­терге ден қойды. Ол қамшының са­бындай ғана қысқа ғұмырында жиырма шақты пьесаны сахналап, сан мыңдаған көрерменнің ілтипатына бөленді. Жас таланттың арман-мұраттары көп еді. Қашан көрсең, ала­с­ұрып, үнемі ізденіс үстінде жүретін. Оның театр әлеміндегі жаңа қадамдары мен түрлі тәжірибелерге баруын кейбір маман­дар аса қолдап, жіті түсіне бермейтін. Де­ген­мен ол өз көрер­менін тапқан режиссер бола білді. Әйтсе де, оның буырқанған өн бойы мен ша­быт кернеген көкірегінде қағаз бетіне түсі­рілмеген әрі сахна төріне шығып үлгер­меген қаншама ойлары сыры ашылмаған жұмбақ аралдай құпия күйінде қалып қойды. Ол «Бөрі-намасын» жалғас­ты­ра алмай кетті. Қапелімде келмеске кете барған қыршын жастың қаншама қырлары ашылмай қалды?! Ол өмірінің соңғы сәт­терінде қатты науқаста­нып жатып та театр­дың жағдайына алаңдап­ты. Бұл оның өмір­ге деген құштарлығы мен өне­рге деген адалдығынан болса керек. Пі­кірін де ашық айтып, тәуекелге бел буудан тар­тынбайтын. Мұнысы өз мүмкіндіктеріне де­ген сенімділіктен болса керек. «Уақыт жаңарып келеді. Адам да өзгерді. Көрер­мен талғамы да өсті. Енді қазақ театрына реформа керек. Бірақ «шаш ал десе, бас алатын» немесе «бояушы, бояушы дегенге сақалын бояйтын» реформа емес, ғылыми негізге сүйенген парасатты да мазмұнды реформа керек», – деген ойын өз орта­сында да, баспасөз беттерінде де ашық айтып жүретін. Рүстемнің тағы бір жиі айтатын арманы – Өскемен төрінен Орал­хан Бөкей атындағы жеке қазақ театрының шаңырақ көтеруін жан-тәнімен қалайтын. Осы бір ойдың жетегінде жүргенде ол бір күні түс көреді. Онысын маған бір кездес­кенде айтып берген еді. Кейін сол көрген түсін өлеңмен өрнектеді.
Өзі сол арманның орындалып, түсінің өңге айналғанын көре алмай кетті... Елдің атқамінерлері жаңадан театр ашып жатса, оған Рүстем Есдәулеттің есімін беруге әбден лайық деп есептей­міз.
Жасындай жарқ еткен аяулы азаматтың қазасы оның отбасы мен жақындарына ғана емес, қазақ руханияты үшін де ауыр тиді. Ертең, 25 қарашада Рүстемнің бақи­лық болғанына бір жыл толады. Осыған орай 26-27 қараша күндері Өскемен қала­сында талантты ақын, мемлекеттік «Да­рын» жастар сыйлығының лауреаты, кино және театр актері, Шығыс Қазақстан об­лыс­тық Жамбыл атындағы драма теат­рының бас режиссері, көркемдік жетекшісі Рүстем Есдәулетті еске алу күндері өтеді. Аталған шара барысында Өскемен қаласы маңындағы Рүстем жерленген зират басында оның үлкен кеуде мүсіні орна­тыл­мақ. Бұл мүсінді жасаған – Үндіcтан астанасы Делидегі Абай ескерткішінің авторы, белгілі мүсінші Болат Құсайынов. Еске алу кешінің барысында арнайы бағ­дар­лама бойынша поэтикалық қойылым сах­наланбақ. Сондай-ақ Рүстемнің өзі қыз­мет істеген театрда оның өмірі мен шығар­машылығы жайында түсірілген «Бөрі-нама» атты деректі фильмнің тұсаукесері болмақ. Алдағы уақытта бұл фильм отан­дық телеарналардың бірінен көрсетілмек. Еске алу шаралары бұдан соң Рүстемнің өзі білім алған Темірбек Жүргенов атындағы университетте де жалғасын таппақ.
Енді қалай өкініш білдірсек те, Рүстемнің екінші, мәңгілік ғұмыры бас­талып кетті. Ол енді естеліктер мен арнау жырларында, сах­налық қойы­лым­дарда, өзінің шығар­ма­ларында тылсым ғұмыр кешіп, миллион­дардың жүрек түкпірінде сақталып қала бер­мек.

Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ, ақын:
– Рүстем Есдәулеттің сегіз қырлы бір сырлы талант иесі болғанын ел біледі.
Өз басым онымен қаламдас інім ретінде, бауырым ретінде көп араластық. Біз кезінде көрші тұрдық. Ол жаңадан үйленіп, үй болғаннан соң қарт анасын қасына алып, сол кісінің қабағына қарап, үлкен өмірге ерте араласып кетті. Өзі сондай ақкөңіл, адамгершілігі мол азамат, адал жігіт болды. Қасына дос жинап, елмен етене табысып жүруші еді. Әсіресе, жылқыны жақсы көретін. Мен де жылқышының баласымын. Содан әңгімеміз тіпті жарасып кететін. «Жылқы жылы келгенде...» деп басталатын өлеңі де бар.
Әдетте Рүстем туралы айтылғанда оның театр өнеріндегі еңбегі көп айтылады да, нағыз ақындық қырына аса мән берілмей қалған сияқты. Ол поэзияға өз үнімен келіп, лирикалық-сюжетті өлеңдерді дүниеге әкелді. Өлеңдерінің өзінде де бір драмалық шиеленістер бар еді. Жыр жинағын да «Бөрі-нама» деп атауында ерекше мән бар сияқты. Ол болашағына өткенге үңілу арқылы зер салатын. Енді қарап отырсақ, «Бөрі-нама» мәңгілік рухтың дастанындай болған Рүстемнің өз ғұмыры екен ғой...

Өмірдерек
Рүстем Оразбайұлы Есдәулет – талантты ақын, мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының лауреаты, кино және театр актері. «Бөрі-нама» жыр жинағының авторы. Өлеңдері «ХХI ғасыр ақындарының антологиясына» және басқа да ұжымдық жинақтарға енген.
Шығыс Қазақстан облыстық Жамбыл атындағы драма театрының директоры әрі бас режиссері қызметін атқара жүріп, қазақ ұлттық сахна өнерінің дамуына елеулі үлес қосты. Қазақ көрермені үшін Рүстем актер ретінде де танымал. Ол белгілі «Лаве» фильміне түскен. 2007 жылы «Шәкен» жұлдыздары ки­но­фестивалінде «Бес тиын» көркем шы­ғар­масы үшін арнайы марапатқа ие болды. 2008 жылы «Дарын» жастар сыйлығын алды. Жас режиссердің жетекшілігіндегі театр ұжымы бірнеше рет халықаралық бай­қаулардың жеңімпазы атанған.

Әшірбек СЫҒАЙ, театр сыншысы:
– Қандай елде болсын режиссура ілімі күн тәртібінде тұрған ең бір нәзік те өзекті әрі қат мәселе. Қазақ театры да сауатты режиссураға зәру. Маман жетіспейді. Бұрын да Кеңес Одағы бойынша театрлардың 37 пайызы бас режиссерсіз жұмыс істеді. Мұның бір себебі – ел ішінде жатқан таланттардың өнер ортасына тартылмауынан. Бұл проблема қазіргі қазақ өнерінде де өршіп тұр. Қазақ театры жаңаша ойлайтын жас мамандарға тапшы. Қазіргі режис­сер­­леріміздің алды жетпістен асып, соңы 40-пен 50-дің ортасындағы­лар. Жас режиссерлер бізде жоқтың қасы. Ал Рүстем Есдәулетов осы сала­дағы тың күш еді. Осындай ерек­ше қабілет иесінің діттеген мақ­са­тына жете алмай, ақ боз аты­нан аударылып қалған Төлеген­дей, оқыс құлағанына менің де жүрегім сыздап, жаным ауырады. Ол қазақ театры үшін әлі де талай қызмет етер еді. Әттең, ғұмыры тым қысқа болды. Онсыз да жас маман­дарға зәру болып тұрған шағымызда шығармашылық потенциалы зор, режиссура музасына деген сүйіспен­ші­лігі мол, Рүстем сынды таланттар­дан көз жазып қалуымыз руханияты­мыз үшін, оның ішінде қазақ ре­жиссу­расы үшін үлкен трагедия болды.
Мен білетін Рүстем өте шыншыл әрі батыл еді. Кез келген іске бар ынтасымен кірісіп кететін. Сол ізденімпаздығы мен батыл мінезінің арқасында ол өз театрын алға сүйреп қана қоймай, ұлт өнері үшін де барынша аянып қалған емес. Рүс­тем­нің ақындығы оның режис­сура­лық шеберлігіне қосымша тыныс берді. Оның әрбір қойылымынан поэтикалық леп есіп тұратын.