Аягөз емес, Аякөз...

«Аякөз – ая, аядай бұлақ деседі, Жұрттарда қалған жұмбақты кімдер шешеді?!» М.Мақатаев

Әңгіме арқауы ел тарихында ойып тұрып орын алатын тарихи мекен – Аягөз, дұрысы – Аякөз. Ойымыздың салмағын арттыру үшін аз-кем Аякөздің тарихынан сыр шерте кетсек, артық болмас.
Аякөз. Шағын қала. Жан-жағынан самал жел ескен, айналасы шоқылы жазықта орын тепкен. Егер бүгінде Аякөз жазығына құс ұшар биіктіктен қарар болсақ, бейне бір құдіреттің күшімен салынғандай, адамның көз жанарының сызығын байқаған болар едіңіз. Сонымен қатар тарам-тарам жолдар мен сан-салалы соқпақтарды көресің, яғни бұл – тарих жолдарының іздері.
Аякөз жері – аңыздар, батырлар мен абыздар елі. Аякөзден туған тарихын жырлаған көптеген белгілі адамдар шыққан. Кешегі өткен ақын Дулат Бабатайұлы, Ақтамберді жырау, белгілі айтыс ақыны Әріп Тәңірбергенұлы – осы өлкенің түлектері.

Бір анық
Қазақ дүниетанымының данагөйлері Абай мен Шәкәрім, шоқтығы биік ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов, әдебиет классиктерінің бір шоғыры:
Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Міржақып Дулатұлы, Мұқағали Мақатаев десек, бұлардың барлығы батырлар мен арулар елі – Аякөзге табан тіреп, асынан дәм татқан. Орыс ғалымдары П.Семенов-Тянь-Шанскийдің,
Г.Потаниннің, А.Янушкевичтің ізі қалған. Бұл тұлғалардың барлығы қала атауын «Аягөз» деп сақауламай, «Аякөз» деп әспеттеп, әуезді етіп жазған.

Аякөз туралы алғашқы дәйектер осы аймақта өмір сүріп, қазақтың «Ромео мен Джульеттасы» атанған «Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың» заманы XVI-XVII ғасырлар­дың тұңғиығына тартады.
Аудан аумағында қазақ халқының жоң­ғар басқыншыларымен кескілескен шайқастары өткені белгілі. Оның ішінде та­рихи айғақтар, ең ірі соғыс – 1718 жыл­ғы көктемде, Аякөз өзені бойында болған Аякөз шайқасы мен 1754 жылы Мамыр­су­да (кеңес заманында бұл ауыл Сергио­поль атанған) қазақ елінің басшысы Абы­лай хан мен Қытай мемлекетінің басшылы­ғы арасында бейбітшілік бітімгершілікке қол қойылуы.
1822 жылы Сібір қырғыздары туралы Патша Жарғысы шығып, жеті ішкі: Ақмола, Аякөз, Баянауыл, Көкпекті, Көкшетау, Қар­қаралы, Құсмұрын округтері құрылды. Ал 1830 жылы Аякөз сыртқы округі нақ­ты­ланып, бір жылдан кейін Аякөзді сырт­тан басқару бұйрығы жарық көрді.
1831 жылы Аякөз станциясының негізі қаланып, орыстардың Жетісу бойындағы алғашқы тірек бекеті пайда болды.
1854 жылы Батыс Сібір генерал-губер­наторлығының құрамында Семей облысы құрылды.
Аякөз аудан болып 1928 жылы құрыл­са, 1930 жылдан ресми түрде қала ретінде толыққанды іргетасы қалана бастады.
Қазақстан өз Тәуелсіздігін алған тұста, яғни 1997 жылы Семей облысының тара­ты­луына байланысты Аякөз ауданы (оның құрамына таратылған Шұбартау ауданы қосылып) Шығыс Қазақстан облысының құрамына енді.
Аякөз қаласы КСРО кезінде стратегия­лық маңызы бар нысан саналды, ол Тәуел­сіз Қазақстанның да әскери-шекаралық маңызы бар қаласына айналды. Бұл әре­кет қала елдің шығысында, Қытай Халық Республикасымен шекаралас орналасуы­нан болды. Кеңес кезінде осы көршімізден қауіп басым болып, әлеуетті әскери гар­ни­зонның орналасуына тиімді орын ретінде осы қала таңдалды. Мұнда Кеңестер кезі­нен танк дивизиясы орын теуіп, 1990-жыл­дардың басына дейін қала әуежайында әскери авиация орналасты. Ол әскери ба­заларда өте күшті зымырандар, шекара мен әуе қорғанысын қамтамасыз етуге ба­ғытталған заттар сақталған әскери қой­ма­лар да орын тепкен.
Аякөз ауданы – Шығыс Қазақстанның оңтүстік орталығы. Ауданда бір кент, 22 ауылдық округ бар. Экономикасының не­гіз­гі бағыты – мал шаруашылығы.
Аякөз тоғыз жолдың торабында, яғни аса маңызды автокөлік, теміржол, әуе жол­дарымен қамтылған. Бүгінде қала аумағы 16 073 мың гектар жерді алып жатыр. Жал­пы халық саны шамамен 38 595 мың адамды құрайды (01.01.2010 ж.).
Аякөз қаласы – облыс орталығы Өске­мен қаласынан 310 шақырым, Алматыдан 772 ша­қырым және Зайсан қаласынан 400 ша­қырымға жуық қашықтықта орналас­қан.
Аудан аумағында 18 тарихи ескерткіш бар. Олардың қатарында ЮНЕСКО-ның қорғауына алынған, тарихы тереңнен сыр шертетін, әлемге әйгілі сәулет ескерткіші – Қозы Көрпеш-Баян сұлу мазары мен елі­міздегі ең биік саздан жасалған Балтабек қажы кесенесі мен Барақ сұлтанға арнал­ған кесенелерді атап өтуге болады.
Мұның бәрін несіне тәптіштеп жазып отыр дерсіз. Мақсат – киелі мекеннің ма­ңыз­дылығын тағы бір рет еске түсіру, са­ра­лау. Електен өткізе келе, маңызды қала­мыздың атауын неге өз атымен атамаймыз деген заңды сұрақ туады.
Аякөз атауы, сөз жоқ, аудан аумағынан ағып өтетін Аякөз өзеніне байланысты ат­ал­ған. Бұл жерде тарихшы зерттеушілер мен тіл мамандарының пікірі екіге жары­лады. Бірі Аякөз түріктің «ай», «огыз» – өзен деген ежелгі түрік сөзінен «айдай өзен» деген ұғымды береді десе, екіншісі, қарапайым халық өзен мен аудан атауы түркінің «ая» – әдемі, «көз» – көз деген сөзі­нен шыққан деседі.
Екі ғасырдай уақыт бойы ресми түрде төл тілімізде «Аякөз» аталып, жазылып кел­ген сүйікті мекеніміз Аякөз қалайша Ая­гөз атанды? Аякөз патша заманында қа­мал болып құрылғанда, тіпті Кеңес өкіметі тұсында да қазақша «Аякөз» деп, орысша «Аягуз» деп жазылып келді емес пе? Ен­деше, тәуелсіз ел атанғанда бізді неге тү­лен түртті? Неге өз тілімізді өзекке теуіп, өзі­мізді мүкіс жасауымыз керек? Ел бодан­дықтан арылып, ұлт түлеп жатқанда тілі­міз­ге құрметіміздің сиқы осы ма? Бір ғана «к» әрпі айтылғанда ғана «г» әрпін алмас­ты­ратынын кез келген қазақ түсінеді. Мы­са­лы «шекара» айтылғанда «шегара» деп тілдік үндестік заңына бағынады, бірақ біз оны «шегара» деп жазбаймыз ғой?! Сол сияқ­ты Аякөз де айтылғанда ғана Аягөз, жазылғанда Аякөз деп жазылғаны дұрыс. Ендеше, «ештен кеш жақсы» дегендей, қала атауын тарихи өз атымен атап, әділетті ту етуді құзырлы органдардан талап етеміз.
Яғни, «Аякөз» аттас өзен, қала, аудан, темір­жол бекеті, әуежай (орысша трансли­те­рациясы «Аякоз», латынша «Ayakoz») «Ая­гөз» емес, «Аякөз» деп жазылып, тари­хи әділеттілік және тіл ғылымының заңды­лықтары сақталуы керек.
Көпті көрген дана халқымызда «халық айтса, қалт айтпайды» деген мәтел бекер­ден-бекер айтылмаса керек.
Дәурен МАҚСҰТХАНҰЛЫ, «Серпер» Қазақстан Жастар одағы сыйлығының иегері, суретші-мүсінші