Қазақ қашан отандық киім киеді?

Ұл-қызын ұлттық нақышта киіндіріп қоятын ісмер қазақ іскер қазаққа айналды. Бірақ сол іскерлігі «Қазақстанда өндірілді» деп мақтанып, киіп алатын көйлек-көншегінен көрінбей тұр. Тоқыма өнеркәсібі тоқырауға түсті. Есесіне, қырғыз бен қытайдың, қала берді түріктің асығы алшысынан. Жүн-жұрқа мен тері-терсектің қадірі қазаққа білінбеген сайын олардың өндірісі өркендеуде. Ине-жіпке икемсіз қыз-келіншектеріміз көбейген сайын айыр қалпақты ағайын мен аспан асты елі шеберлерінің шаруасы шалқуда. Болмаса бір сәрі, болғаннан кейін барды ұқсата алмағанға бармақ тістейсің. Әйтпесе қазақтың жүні мен елтірісі басқа елдің бренді болып үстімізде жүргені қайбір жетіскен тірлік дейсіз.
Бүгінгі Қазақстанның жеңіл өнеркәсібінің басындағы проблема мынадай: шикізат тапшы, құрал-жабдық ескі, жаңа технология мен жұ­мыс­шы кадрлер жетіспейді. Отандық тоқыма-тігін өнімі ішкі қажеттіліктің 8 пайызын ғана өтеп тұр. Қазақстандық аяқкиімді таба алсаңыз тек күштік құрылымдардан көресіз. Нәтижесінде елдегі киім-кешектің 90 пайызы бізге импорт арқылы келіп жатыр. Импорт қос өкпеден қысқаннан кейін жеңіл өнеркәсіптің жаны шығар-шықпас күйде. Ал халықтың сұранысы орасан, жылына 6 млрд  АҚШ доллары көлемінде шеттен өнім сатып аламыз.
Жағдай ылғи осылай болды ма? Әрине, жоқ. Көпшілігіміз даттауға дайын тұратын кешегі кеңестік кезеңде Қазақстанда мыңнан аса жеңіл өнеркәсіп орындары жұмыс жасап, олардың өнімі республика бюджетінің 25 пайызын құрады. Алматы мақта-мата комбинаты, Жамбыл был­ғары аяқкиім комбинаты, Семейдегі, Қостанай мен Шымкенттегі ірі фабрикалар сол кездің жемісі еді. Тағы бір айта кетерлігі, сол уақытта жүн мен теріге жүйелі көзқарас қалыптасты. Қыр­қылған қойдың жүні биязы, қылшықты деп сұ­рыпталып, биязысы матаға, қылшықтысы әскер қажетіне, шинель тігуге жұмсалатын. Кешкісін шамның жарығымен ұршығын иіріп, көрпе-жастығын құрап, киізін басып алатын әже­лері­міздің әдемі тірлігі де отбасы бюджетіне біраз көмек болатын. Қала берді, 1990 жылдардың басында тек Қазақстанның өзінде 18 фабрика жылына 50 млн жұп бәтеңке тікті. 60 мың тон­надан астам биязы жүн шалбар, костюм, жейде, шұлық күйінде өзімізге оралып отырды. Қысқасы, ешкімнен киім сұрап киген жоқпыз, өз қолымыз өз аузымызға жететін.

                           Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото)

Осы кездерде өндірісті жаң­ғыр­ту, жаңа жабдық орнату мәселесіне мән берілмей қалды. Уақыт өтіп, на­рық жетті де, жеңіл өнеркәсіптің жа­назасын шығаруға кірісті. Бә­се­кеге төтеп бере алмаған фабрика, кә­сіпорындар жабылды, көбі тоналды. Қазір Қазақстанның әр облысынан кафе-мейрамхана немесе сауда үйі болып тұрған бұ­рын­ғы тоқыма-тігін орындарының ғи­ма­раттарын кездестіруге болады. Мысалы, бір кездегі Орал тоқыма-тігін фабрикасы қазір «Алматы» мейрамханасы болып тұр.
Тауар құнын базар бағасы анықтайтыны белгілі. Бізден кеткен шикізат шетел асты. Ол жердегілерге қазақтың қамы емес, қал­та­ның қоңы маңызды. Жүннің жұқанасынан тігіл­ген сапасыз жейде, терінің пұшпағынан пішіл­ген арзанқол аяқкиім талай қазақтың зығырданын қайнатып, «әй бәлем» дегіз­гені күні кеше. Студент болып жүріп, өзіміз де Қытайдың май сасыған бәтеңкесінің сірі­сінен қажыған едік. Сол кезде Оралдағы Цет­кин атындағы фабрика ғимараты жа­ны­нан өтіп бара жатқан адамға алып де­не­лі, бірақ қауқарсыз қартты еске түсіретін. Қа­зір де өзгерген көп ештеңені көре алмай оты­р­мыз. Бертін келе «Диана» атанған кәсіп­орын өндірісті жетілдірудің орнына құны қымбат жапондық тігін машиналарын жаппай сатуымен көзге түсті.
Кәсіпкерлердің жеңіл өнеркәсіптен қашқақтайтын тағы бір себебі импортқа әбден бауыр басқанымызда болса керек. Дайын өнімді алып-сатып байығандар өн­ді­рістен қашады. Өйткені өндіріс ашу үшін оны жабдықтауға, іске қосу үшін бас ауыр­ту­ға, мол қаржы салуға тура келеді. Салған қар­жы бірден пайда әкелмейді, пайда табу үшін бірнеше жыл күту қажет.
Екінші бір түйткілді мәселе – жұмыс істеп тұрған отандық тігін фабрикалары өз өнімдерін жарнамалау, маркетинг се­кіл­ді маңызды тетіктерді пайдалануға мүл­де құлықсыз. Өйткені көпшілігі мемлекеттік тапсырысқа ауыз ашып үйренген. Әсіресе мектеп формаларын тігуге тапсырыс алып, осымен өндірісті жылы жауып қоятындары көп. Әрі қарай тырысып, халықаралық са­па сертификатын алуға, шетелдік ком­па­ния­лардың талабына сай болуға тырысып жүр­гендері некен-саяқ.
Елімізде жыл сайын 15-20 мың тонна жүн және 8 млн тоннаға жуық тері ши­кізаты өндіріледі екен. Соның кәдеге жа­райтыны, яғни өңделетіні – 10 пайыз. Сон­да ондаған мың тонна шикізат іріп-шіріп, ашық аспан астында жатады деген сөз.
Ербол САЛЫҚОВ, БҚО әкімінің орын­ба­са­ры:
– Саланың шешімін таппай келе жат­қан мәселелерінің бірі – тері мен жүнді кәдеге асыру. Шикізаттың бұл түрі далада қалып жатыр. Тері, жүн өң­дейтін кәсіпорындар мүлдем жоқ десе де болады. Мемлекет тарапынан қазіргі уақытта жүнге субсидия беріледі. Бірақ биязы жүнге ғана. Ал біздің облыста өсі­рілетіні – қазақы, еділбай қылшық жүнді қойлары. Мұндай қылшық жүнге көршілерден де сұраныс болмай отыр. Осы бағытта дамыған түрік, иран кәсіп­керлерімен кездесіп, мәселені шешуге қадам жасап жүрміз. Ауылдық жер­лер­де киіз басылып, көрпе жасалады. Бірақ бұл ауыз толтырып айтарлық көр­сет­кішке келмейді. Облысымыздағы «Аяз» кәсіпорны жақсы байпақ шығарады. Алайда ол байпақты өткізу үшін на­рық­тағы өзінің тиісті бағасы қажет. Бұл – ауылдық жерлерде, аудан әкімдерінің есептерінде өткір айтылып жүрген мәселе.
Шынтуайтына келгенде, жеңіл өнер­кәсіп – бұқара халықты жұмыспен барынша қамтамасыз ететін, әлеуметтік маңызы зор сала. Мысалы, Үндістан, Қытай мен Түркия мемлекеттерінде халықтың 20 пайызы осы кә­сіппен шұғылданады екен. Оған сол мемлекеттердегі еркін экономикалық аймақтар құру, салықты жеңілдету, пайызы төмен несие беру, мемлекеттік инвес­ти­циялар оң ықпалын тигізген. Түркияда ол жалпы ішкі өнімнің 10 пайызына тең әрі ел бюджетінің 40 пайызын беріп тұр. Ма­ман­дар­дың пікірінше, Қазақстанда да жеңіл өнеркәсіппен жан бағуға болады. Әсіресе халқының дені бір кәсіппен шұғылданатын моноқалаларға өте тиімді. Сонымен қатар өндірісті өркендету үшін мемлекет тара­пы­нан да біраз қадамға бару қажет. Атап айтқанда, ішкі нарықты сапасыз импорттан қорғау шарасын қолға алып, жеңіл өнер­кәсіп орындарын қаржылық сауықтыруды, техникалық қайта жарақтандыруды бастау керек. Кіретін-шығатын тауарларға салық­ты көбейткен немесе квота белгілеген дұ­рыс. Кәсібін ашамын дегендерге ұзақ мер­зімді, пайызы төмен несие беріп, белгілі бір мерзімге салықтан босатса, құба-құп. Мамандар мәселесін Бірыңғай эко­но­ми­калық кеңістік аясында шешуге болады.