Полигон бар жерде пәле бар Бірақ сынақ алаңдарының салдарын зерттеуге құлықсыз болып отырмыз

40 жыл бойы ядролық сынақ алаңына айналған қазақ даласының 19 млн гектар жері бүлініпті. Бүгін бізге айтуға ғана оңай бұл деректің дертке айналған тұсы аз емес. Елбасының  бұйрығымен атом қаруын сынау тоқтатылғанынан бері 22 жыл өтсе де, зауалдың зардаптары жойылып болмағаны осыған дәлел. Әдетте полигон деген сөзді естісек, көз алдымызда Семей даласы елес береді, өйткені басқа сынақ аймақтары жайлы ақпарат күні кешеге дейін құпия саналып келді. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін ғана ақиқаты ашылған аймаңдай жерлердің қатарында Атырау облысындағы Азғыр-Нарын-Тайсойған бар. Кесапатын күнде көріп жүрсек те, жер астындағы мұнай мен газдың қызығына түсіп кеткен басымыз қоршаған ортаның ахуалын қадағалауды ұмыт қалдыра беріп тұрмыз. Өкініштісі де – осы.

АЗАПТЫ АЗҒЫР ДАЛАСЫ
Қазір де Азғыр өңіріне бара қалсаңыз, құлаған зы­мыран қалдықтарынан тұрғызылған қора, душ, дәретханаларды көре аласыз.  Парашют резең­ке­лерінен жауынды күні қорғанатын плащ жасап кие­тін аңғал ауылдастарымды ойға алсам, кеудемді өк­сік кернейді. Алақандай ауылдың өзінде 350-ден ас­там мүгедектің есепте тұрғаны, мезгілсіз өлімнің көп­тігі, төрт түлік малдың түрлі дертке шалдығуы да – мүм­кін осының салдары. 1966 жылдан 1979 жыл­ға дейін 17 рет сынақ жасалған Азғыр даласының то­пырағына шөккен у сол жерді мекендеген елдің бес бат­пан сорына айналды. Рас, 1995 жылы сынақ ала­ңы ресми түрде жабылды. Бірақ бұдан оңалып кеткен ел жоқ. Қазақ жерінің Ре­сеймен шекаралас бір елеус­із бұрышында өз қа­зандарында өздері қайнап тір­лік ке­шуде.  Азғыр ғы­лыми-өндірістік радиоэко­ло­гия­лық экс­пе­ди­ция­сы технологиялық алаңдарға зерттеу жүргізіп жа­тыр дегенмен, жергілікті жұрт ол есеп-қисаптан бей­хабар. Бір кездері «Атырау облысы 100 пайыз таза ауызсумен, табиғи газбен қамта­ма­сыз етіл­ді» деп алашапқын хабар тарат­қан­дар­дың да алыстағы ауылды ұмыт қалдырғаны аң­ға­рылады, үш се­ло­лық округтен тұратын Азғырда әлі күн­ге судың да, газдың да, жолдың да проблемасы ше­шілген жоқ.
Жылдар бойы таза ауызсудың зардабын тартып келе жатқан азғырлықтарға Қоянды су қоймасы ар­­қылы 2006 жылы-ақ су берілетін болған-ды. Алайда 180 млн теңгенің жұмысын аяқтамай та­бандарын жалтыратқан алаяқ компанияның ар­ба­уына түскен ауыл тұрғындары енді Ауыл шар­уа­шы­лығы министрлігінің Су ресурстары комитетінен үмітті. Қоянды су қоймасының екінші кезегіне қаржы бөліп, еңсесі түскен елді мекен тұрғындарын қуантуға осы комитет қана қауқарлы болып тұр.
Аудан орталығынан 300 шақырым қашықтықта ор­наласқан өңірдің тағы бір өзекті проблемасы – жол. Құм басқан жолдың кесірінен жазды күндері қа­­тынас қиындайды.
Киім-кешегін бүтіндегісі келсе де, дә­рі­герге көрінгісі келсе де, шекараның арғы жа­­ғы­на шығып, Ресейдің Харабайлы қа­ла­сын бетке алатын азғырлықтарға енді ол жол да жабылды, соңғы екі жылда орта­да­ғы автокөлік өткелімен жүруге тыйым са­лынды. Табиғи газ, жарық мәселесі де әлі шешімін таппаған күйде. Әзірге ауыл тұрғындары электр энергиясын Ресейден алып отыр, аудан орталығымен араға желі тарту үшін 2 миллиард теңгедей қаражат керек екен, мұны жергілікті бюджеттің жүгі көтере қоюы қиындау.
Ал бұл өңірдің экологиялық ахуалы жай­­лы айтсақ, алдымен ойға оралатыны – Азғырдағы апанға жасырылған диаметрі 11 метр шардай болатын ядролық қон­дыр­ғы. «80-жылдардың бас кезі еді, – деп еске алады бүгінде еңбек ардагері Мах­муд Көргенов, – мен ол кезде Об­лыстық ауыл шаруашылығы бас­қар­ма­сы­ның бастығы едім. Жұмыс жағдайымен Құр­манғазы ауданындағы Балқұдық, Сү­йін­дік ауылдарында жиі болатынмын. Әлі есімде, бірде сол жермен үлкен керуен жүрді. Әскерилер қоршап алған, ешкімді жақындатпайды. Кейін білгеніміздей, ол ядролық қондырғы болып шықты. Мәс­кеу­дің құпия бұйрығымен Ресейден Азғырға әке­лінген. Ол қондырғыда жарылыс жасау арқылы алмаз алу жоспарланыпты. Бірақ бұл іс кейінге шегеріле берген де, КСРО тараған соң сол қозғаусыз күйінде қалып қойды». Мамандар бұл қондырғының қор­шаған орта үшін залалсыз екенін ай­тумен келеді, бірақ айдалада тот басып жатқан қымбат қондырғының әлі күнге сұраусыз жатқаны қаперсіз отыруымызға болмайтынын еске салғандай.
Эколог Мұфтах Диаров Азғыр өңірінің ахуалы туралы айтудай-ақ айтып жүр. Ол Аз­ғыр проблемасы ғылыми тұрғыдан тал­дап-таразылауды қажет қып тұрғанын жа­сыр­майды. 90-жылдары ресейлік ға­лым­дар келіп, зерттеу жүргізгеннен кейін Аз­­ғыр­дың жайын ойлап, кешенді шара ал­ған жан баласы жоқ.
Азғырдағы сынақтар зардапсыз болды деуге ауыз бармайды. Жергілікті тұр­ғын­дардың қан құрамында ауыр металдардың ша­мадан тыс көптігін медициналық зерт­теу­лер анықтап берді. Бұдан басқа да қа­терлі аурулардың азаймай тұрғаны тағы бар. Балқұдық ауылының тұрғыны Мансұр Қуа­нышәлиев әсіресе жерасты жары­лыс­тар­ының кесірінен болған шұңқырларға толған сулардың тұтынуға жарамсыздығын айтады. Қазір бір ғана Балқұдық селолық округінің өзінде 20-дан астам үйдің есігіне қара құлып салынған. Болашағы жоқ ауыл­дан безіп кетіп, қалада жертөле жал­дап болса да итаршы тірлік кешіп жүр­ген­дер қатары жыл санап артып келеді. Де­ген­м­ен түңіле беру де дұрыс емес шығар. Азғыр даласы – қанша дегенмен, біраз адамның атақонысы, атакүлдігі. Сондықтан да, біздің ойымызша, Азғырдың экология­лық статусын тану жөніндегі жұмыстарды кейінге қалдыра беруге болмайтын секілді.

                             Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото)

ТАЛАПАЙҒА ТҮСКЕН ТАЙСОЙҒАН
Жарылыстан көз ашпаған тағы бір жер Тайсойған полигонына тиесілі. Қызылқоға ауданының үштен бір бөлігін алып жатқан бұл сынақ алаңы 1995 жылы Ресей еліне жалға берілген. «Қызығы» сол, мыңнан ас­там тұрғыны бар Тайсойған селолық окру­гі­нің аумағы тұтастай полигон жеріне еніп кет­ті. Соның кесірінен 118 үйдің жер те­лім­деріне алынған мемлекеттік актілері заңды кү­шін жойды. Тұрғындар қара ша­ңы­рақ­тарын рәсімдеу мүмкіндігінен айырылды. Округке қарасты қыстақтарды мекендейтін 36 азамат та осы күйді кешіп жүр. Ауыл шар­уашылығына мемлекет тарапынан үлкен қолдау, көмек көрсетіліп жатқан тұс­та, осы игілікке қол жеткізе алмай отырған сегіз шаруа қожалығының қолын да құ­жат­тың болмауы байлап отырғанға ұқ­сай­ды. «Өткен жылы қара алтынның мол қоры табылды» делінген Қондыбай, Уаз ке­ніштеріне геологиялық барлау жұ­мыс­тарын жалғастыруға ресейлік әскерилер рұқ­сат етпей келеді, өйткені бұл кеніштер де аталған аумаққа тиесілі. Әрине, көрші ел біздің жерімізді тегін пайдаланып отыр­ған жоқ, жыл сайын жалдау ақысын тө­лейді. 1996 жылы жасалған келісімшарт не­гізінде Ресей жылына 700 млн теңгені қа­зынамызға құйып келеді. Бірақ бұл жер­де жергілікті жұрттың қолайына жақпай отыр­ған тағы бір мәселе бар. Ол «Мәтен» бір­лескен кәсіпорнына қатысты. Бұл ме­кемеге тиесілі 2518,3 гектар жердің 1175 гектары полигон аумағында, сондықтан да ол территорияда жұмыс жасауға тыйым салынған. Қазірдің өзінде қазынаға жыл сайын 6 млрд теңгедей қаржы аударып отырған «Мәтен» өз жеріне тұтастай билік жүргізсе, бұл санды тағы бірнеше есеге өсірер мүмкіндігі болар еді.
Тайсойған полигонының жергілікті жұрт­қа әсері жайлы сөз болса, бес жа­сын­да 70-тегі қарияның кейпіне енген Нұржан Өркешбаевтың тағдыры айтылмай қалмайды. Осы сынақ алаңына жақын маңда дүниеге келген Нұржан 20-дан асқан жасында бетін жапқан әжімдерінен құтыла алмай, ота жасатып әлек. Кең даланың төсінде емін-еркін малын жайып, тірлігін кешкен елге құлаған зымыран қалдықтарының сор әкелетінін де айтқан ешкім болмапты.

Түйін
ҚР Парламент Сенатының депутаты Сәрсенбай Еңсегенов: «Полигон аймақтарында тұратын халықтың әлеуметтік жағдайларын жақсарту керек», – дейді. Азғырдағы жұрт атақонысын тастай қашса, Ресеймен шекаралас аймақтың ашық қалу қаупі бар. Сенат депутаты, сондай-ақ «Азғыр мен Тайсойғанның полигоннан зардап шеккен тұрғындарына үстемақы төлеу мәселесі шешімін тауып қалуы мүмкін» деген жаңалығынан да хабардар етті. Батыс Қазақстан облысындағы Капустин Яр полигоны маңында орналасқандар бүгінде қаржылық қолдауға ие болып отыр. Осы игілік Атырау жеріндегі өркениет көшінен алыста қалған елді мекендерге де жетіп, қазынадан тиісті қаражат қаралып, алыстағы ауыл тұрғындарының әлеуметтік мәселелері шешілетін болса, тіпті жақсы. Өйткені кезінде құжатқа қатталып, көршілес мемлекеттің меншігіне өткен жердің түпкілікті иелері бәрібір солар.