ЖАН-ЖАРЫМ, ТҮБІНДЕ СОЛ КӨК ТЕРЕКТІҢ...
Жан-жарым, түбінде сол көк теректің
Өзіңді сүйдім алғаш, өкпелеттім.
Сәл жүдеп үміт қайта бір тірілген
Кезінде жас үзілді кірпігіңнен.
Сол бір жас домалап кеп жерге түсті,
Жер-дағы сезімдерді тербетісті.
Сол кеште гүл ұсынды дала-мықты,
Біз бердік айырбасқа балалықты.
Балалық қалды солай жас боп тамып,
Келеді кеудемізде басқа от жанып.
Мен қазір жалғызыңмын – ая, жұбай,
Жазғы кеш, болса да гүл баяғыдай.
Бір тамған көз жастарың бетімді енді
Дәл ондай күйдірмейтін секілденді.
Сонда да ыстықсың сен – бір аптабы,
Өз бейнең өміріме тұрақтады.
Өзіңді аялатқан, өкпелеткен,
Алыстап кеттік қой біз көк теректен.
Терек тұр бояуымен баяғы көк
Жастықтың адастырмас маягі боп.
Барып жүр оған енді басқа жігіт,
Басқа қыз тамшы жасын тастады үзіп… (1961)
МӘЖІЛІС АЛДЫНДАҒЫ МӘЖІЛІС
Баллада-памфлет
Сонау Чили топырағында
Пиночет деген ақымағың бар:
концерттерге келмейді деп бұлбұл құс,
әлдеқайда жүреді деп жай ықтап,
жырламайды, күледі деп айыптап...
ал шынында:
Жұрт аузына ілінді деп даңқы ұнап,
сол даңқтан қорқа тұрып қалтырап,
бір тұқыртып алмақ болды талқылап.
Саясаттың уын қосып,
жарты қап
дән дайындап әлденеше тиынға,
шақырыпты Ормандағы жиынға.
Бұйырғыштар бұйрық етіп тұрса – қиын ба:
делегат боп жүгіргіштен,
ұшқыштан
аң, құс қаптап жиналыпты тұс-тұстан.
Байғыз келді – байғызда не кінә бар, –
қарға келді...
мықтылары мыналар:
түлкі,
қарсақ,
сауысқан бар – үш мыстан.
Жасаған жөн күштілердің қалауын,
әлсіздерге, әттең, соның бәрі ауыр.
Жұлдыз-жұлдыз Америка жалауын
бір ағаштың басына әкеп Піл тікті.
Жиын емес,
қоймаға ұқсас бұл тіпті:
Сауысқаннан сақшы қойды айнала.
Қасқырлардан күзет қойды мылтықты.
Сенімсіз боп көрінеді ме аң мен құс,
Білгіш мықтап тапсырды бір қанденге іс:
– Бірінші боп сен үресің! – деді оған.
Қанденнің тек көңілінде көп алаң,
тайқып шықты:
– Баяғыда Пілге үріп,
білесіз ғой, алып едім бүлдіріп.
Бірі күлсе – бәрі күлер дүрлігіп,
және тақсыр, қоя ма жұрт бір күліп,
күліп келеді, күліп кетеді,
күлкі әлі
біздің тұқым-тұзымызды құртады,
күйеудегі қызымызды құртады.
Мына тобыр – көктен, жерден құраған
жаппай үрсе – көппен бірге үре алам!
– Тоқтат! – деді премьер, – сен әрі
қыңсылайтын күшік пе едің жаралы?
Қорқақ та ма ең?
Иттігіңді білуші ем,
әрі сатқын да екенсің-ау,
бүгін сен
нең кетуші ед жұртты бастап бір үрсең?!
Біз білеміз: намыстылар бар әлі,
шындық десе – шың, тасты да жарады! –
Осыны айтып сауысқанға қарады.
– Үре алмаймын! –
Сауысқан тым сақ қасқа... –
ант етейін Сізді өмірі сатпасқа...
– Антың құрсын! Айт, қалауың – не қалау?
– Үре алмаймын, шақырам тек оқтаста.
– Үре алмасаң – шықылықта! – деді анау.
– Шықылығым көңіліңізден шықпаса,
еліміздің жалауына обал-ау!
– Қайран қыран, тегеурінің тым қатты,
талай аң, құс тырнағында дір қатты,
жөткірсең де өзің бастап көр бүгін,
бұлбұл деген – сұр торғай ғой сорлы бір,
көру – бізге батып тұр
сорлылардың зорлығын.
– Қорлама! – деп бір қайырды тау-қыран, –
сонда кімге күш көрсетем, даурығам,
бұлбұлға ма?
Өнерпаз бен адал қан
арлыларға ащы тырнақ сала алман.
Алсам мынау орманнан мен – аң алғам
азық болу үшін ғана жаралғам.
– Арыс-еке, – деп көшті кенет сыбырға, –
мына жұртта ми жоқ екен ырымға,
қанаттылар жырынды ғой, жырынды,ә,
ал, қырандар жырынды еді бұрын да.
– Үре алмаймын! – аузын ашты Арыстан.
– Тым құрыса, ырылдашы, ырылда,
Сол да бізге ақ бата-ды, алғыс-ты! –
Бұлбұлға айдап салмақ болып аң, құсты,
талай ауыз, азулармен аңдысты –
түк шықпады ешқайсынан,
ол әлі
әлдекімнен үміт еткен болады, –
үміт еткен Үкі еді бір – ол да алыс...
Қалың қамыс қайдасың деп Жолбарыс
жортып кетті.
Түлкі қашты.
Қарға ұшты.
Қауқар қайда аң мен құсты ұстарлық:
аңдар жөңкіп,
ұшып қашты құс барлық.
Бір аң қашты – сонда кетті құштарлық,
бір құс қалды – сонда қалды іш-тарлық.
Бақа болсаң – Бақа деген атты ақта,
атын ақтап Бақа қалды батпақта.
– Ау, ағайын, ау, мырзалар! – деп әлгі
абдырады;
ұшып кетті көп Қызғыш,
қалды бұғып тек бір құс.
Тырнақты да, тістілер де жай қалды,
кұштілер де жай қалды,
бұлбұл құсқа қарсы ашпақ боп майданды,
бүркітке ұсап дүр сілкініп, сайланды
қызыл Қораз айдарлы:
– Мына орманда неше алуан тұрғын бар,
соларға тек айтылмаған бір мұң бар:
Таңың атсын,
Күнің батсын – бір бәрі,
бәрібір сол бұлбұл болып тұрғаны!
Батылдық жоқ – азаматтық жоқ онда,
бақыр-тиын пайдасы жоқ қоғамға.
Сайрау ма сол?
Сайрау емес, құр шырыл,
айтар болсақ сыр-шынын:
Заман, сенің ішкі дертің – бұлбұл сол,
орман, сенің қырсығың сол, қырсығың!
Күнің үшін қорған, деді, атақ, ар,
шыбық үшін орман, деді, атақ, ар.
Бұлбұлдар ма!
Табиғатқа жат олар,
табиғатты түбі құртуға апарар!
Сол-ақ екен,
шулап берді бақалар:
– Ата-мекен келе жатқан мың жылдан,
жерімізді кептірсе егер Күн жылдам –
соның бәрі бұлбұлдан!
Біздің шалшық әдемі еді-ау, әдемі,
батам десең – батпағы да бар еді,
соның көбі құрғап қалса шілдеде –
бұлбұлдардың әлегі!
Қораз айтты:
– О, құдайдың атқаны,
ашылмаса ырыздықтың есігі,
бұлбұлдардың кесірі
тарының да ерте піспей жатқаны!
Осылайша Қораз, Бақа екеуі
бұлбұлдарды тілге тиек етеді.
Бақа да өз өнеріне сенеді,
Қораз да өз өнеріне сенеді.
Ешкім елеп жатпаса да,
сен оны
тұл-сөз деме,
өсектің де өз теңі бар:
әлдебіреу сенеріне сенеді.
Әттең әлгі Бұлбұл қайда?
Бұлбұл жоқ,
тек орман тұр жапырағы ың-жың боп,
сырттай сынға түсіп жатты құр атақ,
атағына жатты еркелеп көл-айдын,
Бұлбұл – алыс түкпірінде тоғайдың –
Сырттан үкім шығаруға рахат!
Тым болмаса сөз тусын деп қаңғыған,
ЦРУ, ФБР әр ауызды аңдыған.
Безіп шыққан барлық құс пен барлық аң;
бізсіз жиын өте алмайды деп ұғып,
бұлбұлға үкім ете алмайды деп ұғып,
Қыран жүрді сонау биік аспанда,
Тасалау жер жөн шығар деп, қашсаң да,
Түлкі жүрді қарсағымен жолығып,
Барыс жүрді айдалаға долығып.
Дүние тыныш.
Орман сүттей ұйыды,
Қызыл Қораз қомдайды әлі иығын.
Ең қиыны, қиыны:
ашылды ақыр бір түкпірде бұйығы
бақалар мен қораздардың жиыны...
АУРАХАНА-83
Этюдтер
* * *
Елең қақпа, жапырак,
құлағым бар екен деп.
Саудырама сай-жыра,
Бұлағым бар екен деп.
Бұлақ су ғой о дағы
Суалады, толады.
Обалы не, обалы
Жапырақ та солады.
Ақыр түбі бір жыршының жаны өлең
қақпағандай болады.
Дүниеде бір бұлақ
ақпағандай болады.
Ал, әзірге...
Аяғыңның асты мұз –
Тайғанап қал, тайқып қал,
Жұрт сеніп тұр сөзіңе –
Өтірігіңді айтып қал.
* * *
Табаныма шөңге кірді,
міне індет.
Жара болды айналасы іріңдеп,
Дәрігерге көрініп ем бір епті
«Емдеу керек, – деді ол маған, – жүректі».
«Тәжірибесіз жан-ау, – дедім шамасы»,
Табаныма шөңге кірді
жүректі емдеймін деп сандалауын қарашы.
Ауыратын болды бір күн суырып
Оң қолымның шынтақтағы буыны.
Дәрігерге көрініп ем бір епті
«Емдеу керек, – деді ол маған, – жүректі».
«Мынау, – дедім, – не сандалы, не тірлік»,
қит еткенді көрсетем деп дерт қылып
дәрігердің де бәс-беделін кетірдік.
Жазылмадым ала жаздай тегі мен
тағы бардым дәрігерге,
деді ол:
«күтіп жүрсең бітірмейді бауыр түк
апсың, – деді, – жүрегіңді ауыртып».
Таң болдым мен
Қырық сегіз жасымда:
Ауырғаным башайым ба,
басым ба –
қоятыны бір диагноз
расында:
білгірлер ме, әлде кіл епті суайт па
емдеткен жөн деді бәрі жүректі.
Таңданып ем ілкіде,
Енді отырмын ойланып,
Көре-көре, сезе-сезе
расында
саусағың да, башайың да,
басың да –
анатомия атаулары жай қалып
кете ме екен
бәрі жүрекке айналып?!
* * *
Ермек те көп, ем де көп,
Біреу ине,
Біреу сөзбен емдемек.
Күлкі жылтыр, тамшы жұмыр, жүз жылтыр,
Не ем қабылдап едіңіз сіз былтыр? –
жұтар дәріңнің өзі де дөңгелек.
Бір қыры жоқ тиетұғын тамаққа
Әрі момын, әрі жұмыр дәрі аппақ.
Тамағыңнан жылжып өтіп жатады,
Дәмі де жоқ – дәрі деген атағы.
Ай туады дөңгелеп,
Күн батады дөңгелеп
уа, сол керек, өзіңе де сол керек:
өлең жазып керегі не көп өршіп,
әр дөңгелек жұтқан дәрің – тегершік
байғұс ғұмыр бара жатыр дөңгелеп.
Уа, сол керек, өзіңе де сол керек.
* * *
Күн күйіп тұр,
ыстық, ыстық, ыстық, ыстық
бездім ойдан, өлеңнен,
бүгін жауар, ертең жауар дегенмен
жаңбыр да жоқ,
өлең де жоқ – ақ тымық,
маңдайымның терін қырып лақтырып
жалпақ қолдың қырымен.
Орнымнан екі ұмтылып тұрып ем –
жүрек қысты, болмай қалды тыныс түк –
күн ыстық қой,
ыстық, ыстық, күн ыстық.
Жүрекке ойлар қонар деген үміт бар-ды,
Әрбір оқыс үнге отырмын қарайлап.
Алатауға қаңғып келген бұлттарды
ыстық, ыстық жел әкетті әрі айдап.
Ал ауаны зерттеген ғалымдар –
Ертең жауар жаңбырдың есебінен қаныңдар...
Сыншыларым, сендер де
Бүгін, ертең жазылатын жырымнан
үзінділер алыңдар.
* * *
Бұлт көшеді бір-бірімен жарысып,
күн жауады сіркіреп.
Үміт ұрттап, дәрі ішіп,
мен тілеймін бір тілек:
жауын бұлтты жапса деймін аспанды
жасыл самал құшса деймін жас талды.
Кім көріпті жаңбырына шілденің
Бұршақ ара-ласқанды,
төпеп берді
ақыр шығармын деп жазылып:
мен де төпеп жатырмын
дәріні де, қазыны.
* * *
I
Жырлар жазу түскен әкім хақында
Жақсы ат бермес деседі жұрт ақынға.
Атым шықса болды дейді бір зәлім
өзім, дейді ол, жаман атқа ырзамын.
Ақындар да қызық халық, ал әкім
ақыннан да қызығырақ болатын:
көлгірлер мен жарамсақтар дүрмегі
іскер, батыл жігіт десіп жүрді оны.
Батылдығы:
Беделі бар біреуді
Қабылдамай жіберді.
Іскерлігі: науқан кезі деп күзгі
жарты күнде жеті жиын өткізді.
Жо-жоқ, сынап жатқаным жоқ, ол әкім
еткен істің бәрі орынды болатын:
біреулерді көтерді ерек кісі ғып
біреулерді орынынан түсіріп.
Көлеңкесі түсіп жүрді дос-жарға
жоспары да қонып жатты жоспарға.
Шаруашылық бұрынғыша жатты өсіп,
Бәйгелерге ел жүрді әлінше ат қосып.
Бұрынғыша қасқыр түсіп қораға,
қаптесерлер бұрынғыша қап тесіп –
шаруашылық бұрыңғыша жатты өсіп.
ІІ
Еңбек бірақ жанбай қалды бір жылы,
Көктен тамшы тамбай қалды бір жылы.
Әсем болып көрінбеді кіржіңі,
Шешен болып көрінбеді мылжыңы.
Іскер, батыл акзаматтың елге ерек
шаруасы шыға келді дөңгелеп.
Жауын бұлтты келмеген соң күркүрлі
дән өспеді – дала босқа жыртылды.
Күнкілдесті ел: байқамаппыз,
басшымыз
жігерсіздеу жан боп шықты бір түрлі.
ІІІ
Сол азамат мына жүрген сол адам,
Зат секілді олақ қолмен ораған,
жүред қоқып көзге де оқшау, бөп-бөлек
аузы бұлтық ылғи біреуге өкпелеп,
жолап кетсең сөз айтардай ұстап ап,
ұрты солған, түсіп кеткен иығы,
иініне үйлеспейді киімі:
бір жеңі ұзын, бір балағы қысқарақ.
Бұрын қалай байқалмаған,
байқата ма көкіректің тоқтығы.
Қоңсыз болса жүйріктің де жоқ құны
майдан шығар биік тұрса шоқтығы?!,
Жоқ, өзгерген ештеңе жоқ
Осы адам
баяғы әкім, тек орнынан босаған
енді ешкімге керегі жоқ
мұның түк,
біткен кезі достарын да
түңілтіп.
Қарсы келсе кеңселестер кешегі
бірі елемей,
жалтарады бірі үркіп.
Ойлары – ұсақ,
Тірлігі тым майда әрі
әкім қойған қайдағыны қайдағы?!
Ей, уақыт, сенің де бір солдатың
Гофманның Цахесіндей болды ақыр
қас періште жұлып алған айдарын.
IV
Аурухана. Аулада жүр әлгі адам,
үміті жоқ адамнан да,
алладан:
таң қалмаймын хақтың қаталдығына
адамдардың иттігіне таң қалам.
Саулық қайғы, одан да үлкен
Бас қайғы:
әлгі адамға ешкім амандаспайды
Халін ешкім сұрамайды,
және оған
сөйлемейді; елемейді жан-адам.
Талай жігіт талап-бағы зор бұдан...
жалғыз сол ма түсіп жатқан орнынан?
Жұрттың бәрі есер емес,
Жылтырлап
жыз жазамыз
«мәңгі бастық кім тұрмақ!»
Жо-жоқ, жақсы жігіті көп астанам
бар-ау дедім сенде бір басқа мән.
Кейде Алатау анам сын-ды мейрімді,
Кейде сол бір мейрімнен де жасқанам.
Әлгі адамды мұнша неге кешпеді ел?
Өсті, түсті...
одан басқа не істеді ол?
Қолдарында болса егер
Татыратын көрінбеді үзім нан,
Адамдардың пейлі қалай бұзылған!
– Дұрыс, – деді бір қария, – жөн о да
Түскенді де түсінбесең бола ма.
Жұрт пиғылы бұзық болса ып-ырас,
әлгі адамда болмаған ғой ықылас,
соны түзетейін деген пиғыл болмаған,
жұрт та оңбаған, оның өзі де оңбаған.
Креслосын ғана білген кезінде ол,
Бар өмірін кресло деп сезінген.
Ел пиғылын бұзған соның өз басы,
өз басынан бір әңгіме қозғашы.
Құтылады ол әлдекімді жамандап
ақталады ол бәрін жауып заманға,
болмағандай әділеттік-заң онда,
қаулы-қарарға жабады табанда.
Қызмет етпей қыр көрсеткен алғырсып,
міне-міне, міне-міне бар қырсық:
қызметін, кеңсесін
дәреже деп есептеген мықты адам
бейнетім деп, парызым деп ұқпаған.
Заңнан емес, елден қорқар дірілдеп,
түсетінін түсінгендер түбінде.
Еңбекке емес, дәрежеге сыйынған
оның халі, – деді қария, – қиын хал.
Оның халін яап ұғынам деген
әурелікті өшір, – деді ол, – миыңнан.
Ол да ұқпаған,
ел де ұғына білмеген,
Дәреже деп ойласа өзі міндетін,
Жұрттың өзі көрсеткен шын құрметін
Өзі ішінен күндеген.
Қарттың сөзі жөн-ақ шығар,
бірақ та
қонбайтұғын тұстары көп құлаққа.
Түсінбесе-кешірмесе мұны әлі
көпшілік те кінәлі.
Не керек ед шын кеңдігі жетпесе
пәленшеке, түгеншеке деп кеше?!
Көсеуді де көтеріп кеп көсем ғып
Сылқ түсіру... бола ма екен осы елдік!
Қолында ептеп билігі бар шағында
әлгі адамға ерің жағынды, ә?
Кеше шұлғып бәрі аузына қараған,
бүгін сәлем бергісі жоқ жан-адам.
Өзің айтшы, сатқындық па,
жоқ па бұл,
бастығыңды талай мақтап оттадың,
мақтап-мақтап атқаныңды сезбедің,
ертең түсер бастығыңда ғана емес,
өз арыңды сатқаныңды сезбедің,
енді келіп...
Ер емес ол, ез, – дедің, –
бетіңдегі бедел емес, без, – дедің.
Без-без етіп енді содан безгенің,
өзіңнің де қылмысыңды сезгенің
өзіңнің де ұятыңды сезгенің.
Өз ұлың ғой,
ақылды адам болмаса ол
қолпаштаудың керегі не қолда сәл,
дана ұл қайдан туа алады
ойлан көр,
егер өзің дана халық болмасаң.
Күні кеше болған жігіт тірі аңыз
жылы сөзге зәру бүгін бір ауыз!
Мен де ерсем де қаңқу сөзге,
Болжалға
... кеше арнайы сәлем бердім
сол жанға:
жанарында тамшы жас боп мұң тұрды,
мен де жылай жаздап тұрдым бір түрлі...
Шашып қорлар ғұмыр сонша көп пе еді,
Жан тербетер бесік-үндер жетпеді
барлық кезде кешірімдер жетпеді,
тастаңдаршы,
тастаңдаршы өкпені –
хал аңғаршы, жай аңғаршы
ағайын,
бір-біріңді аяңдаршы, ағайын...
* * *
Қасымда бір аға жатты,
сөзі оның
он жыл жатсақ – бітпейтінін сеземін.
– Жазылған жоқ, – дейді ол, –
ескі жара әлі,
содан, – дейді ол, – әлім бітіп барады.
– Ауруды, аға, ұмытайық, мақұл ма,
Не айта аласыз казіргі әндер хақында?
– Жаз мерзімі кетті білем күзге ауып –
Көк желкеме шығып келед сыздауық.
Қабырғам да қозғалтпайды,
қар сынып
көп жатқаннан, – дейді, – доғдыр, сарсылып.
– Бір сәт ауруды ұмытайықшы, мақұл ма –
Не айта аласыз қазіргі өлең хақында?
– Доғдырың да білгіш емес, пысықтар
қолтығымның астында бір ісік бар –
қанша айтсам да тыңдар емес мені ешкім –
енді өлмесем – сендірер алар емеспін.
– Байқайсыз ба, күй тартады
ел құйғытып,
өнер өсіп кетті тым,
бишінің бақайына ми бітіп.
– Маған, сірә, қарамайды-ау
әй, тегі,
белім де ептеп шойырыла ма, қайтеді?!
– Тоқташы, аға, қайғы ойлама, жасыма,
қарашы, анау, Алатаудың басына.
– Доғдырдың да құтқармайды сені емі –
әне...аспанның өзі құлап келеді.
* * *
Арыз айтып жүреді ылғи бір адам:
– Дәріңді де бермейді екен сұраған.
Дәріні де алаған оңбасын –
бес дөңгелек дәрі ішеді жолдасым.
Маған соның береді тек үшеуін,
амал қанша, бар бергенін ішемін.
Байқап қалдым: бес дөңгелек дәріні
ана жігіт ішпейді екен бәрібір.
Борды көп жеп ауырды деп бас мына
тығып жатыр жастығының астына,
Ал, мына адам жүреді ылғи мұң шағып,
Мылжыңды да көрген жоқ ем мұншалық.
Екеуді де ауру адам, бір мұңы,
екі бөлек бірақ ұғым-тірлігі.
Бірі дәріден қашады, мұны ұғып
екіншісі дәрі ішеді құнығып.
Біреуінің жасырғанын, тыққанын
екіншісі есебін тауып жұтты алып.
Ақырында
біреуінің жүрек тұсы ауырлап,
біреуінің дерті ауады бауырға.
Сонда ашылды, ашылды сыр-шындық
дәрігерлер күйінгеннен күрсінді,
дәріні де жұрттан артық ішкісі келеді.
Дәрігер дос, қайғы ойлама,
шу мына
кімге керек? Құрдасым бар
менің бір
«тегін берсең ішіп қояд уды да».
* * *
Күндіз-түні шымылдайды
жүрегім,
жүрек шаншып әрең-әрең
жүр едім.
Түнде ұйқы жоқ: бір суыдым,
бір қыздым –
көңлі маған ауған сын-ды бір қыздың.
Түйсік алда-майды дейді,
Кім білген
қыз жымиса – мәз-майрам боп күлдім мен.
– Бір жымисаң – бар ғұмырым садаға,
Бірақ жатқан жан емеспін далада
достар да онша сараң емес бағаға.
Материал таңдағанда құрылысқа
сағат сайын білегімді жүрді ұстап,
«қолда барды аямаспын, – деді, – аға».
Әрбір сөзі құрығанда бір ерді
тұсай алар жан екен ол жігерлі:
қолда барын аямады,
маған деген сезімін
шприцтің ұшы арқылы жіберді.
* * *
Алатауға бұлт айдады жел, әне,
ақ көбіктей бұлттар бұрқырап.
Жыр толтырып мен де ұшырғым келеді
блокноттың бір парағын жыртып ап.
Жапырақтар бастады, әне, жандана,
жандардырған – ыстық, ыстық жел еді.
Көбік бұлттар аппақ еді-ау жап-жаңа,
енді, міне, қарауытып келеді.
Мен де әу баста әппақ жанды
кісі едім,
күйбең тірлік,
күйкі жандар құртты ұсақ:
бірте-бірте қарауыта
түсемін
қара нөсер төгетұғын
бұлт құсап.
Жаумай өтті бұлты бірақ
таудың ақ
жел босқа есті жауабы
жоқ сауалдай.
Жапырақтар бос
қурады саудырап,
сірә, мен де өтемін-ау
жауа алмай.
Шілдеде де бір кемістік,
кемістік –
бұлтты қуып жаудырмайды
жел ыстық.
Жыршыда да бір кемістік,
кемістік:
ойдың басын құрамайды дем ыстық.
* * *
Біздің доғдыр ғажап адам,
түр-түсі
ашық піскен нан секілді,
күлкісі,
күлкісінен исі аңқиды ас үйдің –
талай мәрте күлкісіне бас идім –
себебі мен қомағайлау кісі едім,
ас орнына сол күлкіден ішемін,
Асқа тойып алған шақта масқара:
оянады екен құлқын басқаға...
* * *
Менен гөрі тәуір білем тұрмысы –
Кеше келіп ақыл айтты бір кісі:
– Інім, – деді ол, – бейнет пенен қорлықты,
Еңбек қылып кім көрсетсе – сол мықты.
Көкірегіңді көрік қылып желдетпе,
жалғыз әсер ете алмайсың сен көпке.
Жылдар бойы көрген қорлық-азабың
жанса ғана – айналады Еңбекке.
Менен гөрі нашар білем тұрмысы,
ақыл сұрай келді менен бір кісі:
– Аға, – деді ол, – оқсата алмай келемін,
өзіңе ұсап еңбек етсем деп едім.
Сәтті қадам жасап едім бір-екі,
содан кейін ештеңенің реті
келмей қойды;
неге екенін кім білген,
бірақ менің ештеңем жоқ бүлдірген.
Пәндешілік!
Сеніп кеп тұр ол маған,
қасиет бар деп менде ешкімде болмаған.
Одан гөрі халі тәуір кісі боп
ақыл айтып қоя бердім мен де оған.
* * *
Теңеле алмай қойған соң жұрт Абайға,
бір мін табу жөн көрді қалай да.
Пайдасы жоқ адамға да, қоғамға
жаман өлең толып жатыр деді онда.
Бір ақын дос... рас, ішіп сөйледі ол:
«жаман өлеңінің өзі – ойлы өлең».
«Күн көзінде дақ бар» деді қай ғалым –
күндегеннен айтқан сөз деп ойладым.
Көп ғалыммен амалсыздан төзістік,
Күнге түскен меңнің өзі жап-жарық
болады екен, қара дақтың өзі ыстық.
Жай сөздердің өзінен жыр құрағыш
Абай әлі күн секілді тұр алыс.
Жаман өлеңінің өзі бір мектеп,
күн дағының оты –миллион градус.
* * *
Жақын ұғым айлаң да, амалың да,
уақыт тапқан сырқат ед жаңа бұл да,
құлын болды ол жылқы-айғыр болған кезде,
бұзау болды бұқаның заманында.
Хамелеон-құбылу, көп талаппен оны елеп,
жүрген шақта мақтамапты ел,
уақыт тапқан сырқат ед жаңа бұл да,
жарап жатты айлаң да, амалың да,
ырыл болды аңдардың амалында,
гүріл болды трактор заманында.
Қанаттылар кезінде ұшып-қонып,
тістілердің кезінде күшік болып,
үріп жүрді,
иттігін жүрді аңдатып,
күштілерге құйрығын бұлғаңдатып.
«Жигулиі» болар ед бұ заманның
дүкенінен запчасті таппады әттен.
РЕАНИМАЦИЯ
* * *
Қайдан шыққан сөз екенін кім білген,
мәнін бірақ сөздіксіз-ақ
білдім мен.
«Ит өлген жер екен ғой ол,
ит өлген»,
алыстығын сездім, сездім жүйкеммен.
Тексерткенде әлдекімнің
ант, атын
«чистилище» деп атапты
Данте-ақын
дастанының бір тарауын,
ал, менше
бар күнәңді таразыға тартатын
мекеме емес
тек өлі үшін, шамасы,
меніңше, бұл өмір-өлім арасы –
не моргке, не үйіңе
жол шегер
арада бір жол айырығы болса
егер
Ре-ани-мацияның сол мәні.
Ал, мен өзім – Нәжімеденов болғалы
тағдырымды шешті талай кеңселер.
Бір күн, бір ай,
талқылап ап бір апта,
бұлай анық шеше алмаған бірақ та.
Жүрегімде діріл бар бір –
үңілме,
кей кезде бұл ұқсамайды
дірілге.
Ре-ани-мация ғана шешеді
менің түпкі мәселемді түбінде.
* * *
«Итке темір не керек»,
Бұл –Асқардың мақалы.
Айтылған соң керемет
Елге тарап жатады.
Шың болған соң шыңың да
шындық болса деген ек:
әкім болу шынында
Шмановқа не керек.
Көктің бұлты суалып...
сірә, менше көп керек.
Бұлтты көрсек қуанып,
жаумай қойса өкпелеп,
жүріп жатқан тіршілік,
өмір солай десек те,
сөз не керек Асқарға,
ер не керек есекке.
Күн жаумады – қынжылдым,
бүгін де күн қауысты.
Екі кеще, бір мылжың
басты мүжіп тауысты.
* * *
Көп, көп сырды ормандағы жай халық
таба алмапты деседі.
Маймыл адамға айналып
аман қапты деседі.
Эво-лю-ция деген де бір мықты,
Бірақ тірлік – үзілмес бір тамыр бар.
Ештеңеге айнала алмай құрыпты
алуан түрлі заврлар.
Талай құстың кетер құрып көп түрі
тұмсықтардың түрткірі,
азулардың өткірі.
Цивилизация алаңқы ғой,
бұлт ала,
оның-дағы кей бұйрығы келте ғой.
Піл де білед екен дейді еркелей,
Тек оның да түгін қарсы сипама.
Қасқырға да қамқор болды бір ұлық,
жыланға да керек екен жылылық
Жыландар да жарық күнмен қоштасар,
не күн аяр әлденеден жарығын.
Не құрыса о құрысын бәрібір
хамелеон құрымайды ешқашан.
* * *
Прозаиктердің арасында – ұлы ақын,
ал, ақындар ішінде
сыншы болдың сұрапыл.
Сені ақын деп танымады бір ақын,
Сыншы боп та түрің жоқ-ау шығатын.
Табиғат шын қулығы мол жымысқы,
өнер кейде белгі сын-ды жыныстық.
Әйел болсаң еркекке де болмас едің керегің,
Тым құрыса әйел-дер ішінде еркек болсаң деп едім.
* * *
Аузың – былжыр, малжалаң,
қараған жан құсқысы
келеді екен, хал жаман,
жүрек сыздап, тіс түсіп,
береке ұшып,
бедел қап,
ауру кірді әбігер.
Жазыласыз деді алдап
күлім көзді дәрігер.
Сендірдім-ау деп ойлап,
сөйлеген боп әрнені,
сауал қояд абайлап:
«бала-шаға бар ме еді?»
Түсінбейді-ау шамасы,
оқығанмен ол әлі:
қазекеңнің болмаса егер баласы,
басқа несі болады?!
Шыным осы ед –
күліп ала жоғалды.
Ұғынықты халық едік қандай біз!
Шыныңызды айтпасаңыз деді әлгі
біз де сізге ем қондыра алмаймыз!
- Бар күшімді жазылуға жұмсайын,
Мәлім дедім, қалқам, ақылды екенің.
Тап осылай күліп тұрсаң күн сайын
Дәрісіз-ақ мен жазылып кетемін.
ТИПТЕР
Жапырақ көрдім жауын күні жылаған,
күн жаумай-ақ жылап тұрды бір адам.
– Еркектер де жылайды ғой, ә,
десе де,
қатын құсап жылап тұрған көшеде
неткен жансың, – деп сұрап ем әлгіден,
– Саған, – деді ол, – айтылмайды әңгімем.
– Әлдебіреу қытықтады ма, ақымақ,
аппақ бұлақ жер бауырлап жатып ап
күледі кеп, сол күлкінің
себебін
айтшы, мұның неткен күлкі, –
деп едім.
– Тосқауылды табиғаттың өзі өндеп
суым шіріп, тосылған бір кезенде
құйдым, – деді ол, – ағысы бар өзенге.
Көп нәрсенің мәні бізге бұлдыр-ақ,
табиғатта жоқ дейміз ғой тіл-құлақ,
бірақ мынау көл жағасы құдырақ,
күні бойы тұрад бірақ сыңғырап?
– Тіл, құлақ жоқ сыңғырасам күнімен,
бұ тірліктің көп заңынан түңілем:
не тапты жұрт құлағынан есектің,
не пайда бар ақымақтың тілінен?!
Жан еді ол іш-тарлығы бізге анық,
Ер екен деп айтсын дейтін бір мінезі бар тағы,
Ал, шынында азабының өзін жеке тартады,
Досымен де бөлісуге қызғанып.
* * *
Сірә, бүгін күн жауатын секілді,
жауарында бұлданатын секілді:
қабағына бұлтын жиды бір түрлі,
бұлтын жиып өзінше құйқылжиды бір түрлі.
Жиырыла қалған сын-ды түнеріп,
Әлдеқандай бола қапты аспан да.
Төтеп берген халық едік жұтқа сан,
Апаттан да ұтылғам жоқ, ұтпасам.
Бұлт ұртыңды бұлтитпа көп,
көргенбіз біз, ағайын, нөсерлердің талайын,
сондай болып бір жауарсың мықтасаң.
* * *
Укол алдың дірілдеп,
ол уколды мен де алдым.
Сен аурусың бүгінде,
ал мен ауру болғанмын.
Ұйқы көрмей ісінсе
күндіз-түні жарысып,
бұрын арақ ішуші ек,
енді отырмын дәрі ішіп.
Анау да у ғой, дәрі де у,
дәрігерлердің бәрі қу,
у ішкізеді амалдап,
жазыласың деп алдап.
Аузың бұрын орнында ед,
өзгермесе не қызық:
арт жағына бітті аузың,
шприцтер-емізік.
Дәрі емізсең – тез еміз,
өлмегенге ол да сеп,
біз де әрине, сеземіз:
жазыламыз өлмесек.
Укол алдың дірілдеп,
ол уколды мен де алдым.
Сен аурусың бүгінде,
ал мен ауру болғанмын.
Лыпып соғып тұр ғой жүрегің,
әлсін-әлсін дәрігер кеп жүр тыңдап,
сен ауырсаң ыңқылдайсың, білемін,
көңлің үшін мен де ауырам ыңқылдап.
Ниет қой тек бір-біріңді демемек,
бұдан басқа ете аласың не көмек.
Мен ауырдым, сен ауырдың
керемет,
енді екеуміз бір жазылсақ
деген ек...
* * *
Дүние түгел пісіп кеткен тәрізді,
арамшөптің дәндері де тоқтықтан
ісіп кеткен тәрізді.
Қайда ғана асығасың сен алқынып,
ақ бұлағым, менің алақаныма
бірер көсіп суыңды алдым – сәл тынық.
Күннің жерге көңілі түсіп кеткенде,
бір қу сабау шаншып еді көктем кеп,
желкілдеп тұр сол жерге енді тал шығып.
Көк тас қана жолатпайды беттеңдеп,
құрды десем шегіртке де әншілік,
тікеннің де бұтағына гүл шығып,
дүние тұр тоқтығына тұншығып.
Тоқ жапырақ болса-дағы қанша ұлы
алақанында аунатады тамшыны.
Пісіп шықты қанша дәме, қанша үміт,
қанша жігіт қармап тынды мақсұтын!
Әлдеқайда атқалы тұр ақ сүтін
шың-сыздаған емшек құсап шаншылып.
* * *
Күнді теңейді алтынға,
дүние-қоңыз жұртым-ай.
Алтын деген салқын да,
біледі тек жылтырай.
Күміс-күн деп ақын жырлап болмады
дүниеқорлық ¬ ұяты.
Жылтырайды ол-дағы,
жылуы жоқ құятын.
Теңеу, теңеу, не керек,
теңеу іздеп керемет,
жырымызды бір-дағы
жылтыратсақ деген ек.
Жылтыраттық – сол қайғы,
сөзіміздің сондықтан
жарығы да болмайды,
жылуы да болмайды.
Металл да тас, шатағы:
алтын деген –атағы,
күміс деген –атағы
біреулерге қасірет боп батады.
Күнді тенеу,
образға орау не керек,
күннің өзі –образ ғой керемет,
күн деген сөз –
өзі- ақ жетіп жатады.
Көп теңеуден бас алып,
жырлар туды көп алтын:
сол алтынның жылтырлығын жасадық
күн-алтынның жылылығын жоғалтып.
* * *
Әлденені, асылы,
асыру-ау ниеті,
екі көзін жасырып
көзілдірік киетін.
Майдан ері ед,
сеземін,
әлдекімдер есінеп,
сәуегейсіп сөйлейтұғын:
көзі оның
өз көзі ғой – жасыратын
несі деп.
Сезілмейтін айла-ебі
жақынға да,
жатқа да:
көздігінің әйнегі
қап-қара еді, қап-қара.
Сыртқы жұрттан именіп
еткен ісін сеземін,
көзілдірік кигені –
соқыр екен көзі оның.
Көрмеу үшін бұрыңғы ескі танысын,
көп азамат білікті
киеді және сән үшін
қара көзіл-дірікті.
Әкім болды, салды кенет жалтақты,
ақылы азды сол жігітті
ант атты:
жаба алмады кемістігін
басының,
қанша баса кигенімен қалпақты.
* * *
Өлем, өлем деп сайланып біттің-бe,
өлу де емес кәзір,
мықты дау
өлгеннен соң басталады деседі,
көп жұрт содан жасқанады деседі.
Өлген күн-ақ тыңдалады себебі
Жұрттың твор-чество-лық есебі.
Ал, сен болсаң өлем дейсің, мөлдіреп
жыр авторы тым ертерек өлді деп,
айтсын дейсің, болар-ау ол дегенің,
әттең, одан жақсармайды өлеңің!
Тіршілікке не алсаң да – аз бәрі,
талай ерді өкпе өлтіре жаздады.
Өлсе – мақталады дегенге сен, сенбе,
сенің жырың мақталмайды өлсең де.
Сондықтан сен
сайланба көп өлем деп,
өлсең бұдан да кетесің төмендеп.
Көңіліңн алма,
қонбаса егер бұл өнер,
авторынан бұрын ылғи жыры өлер.
Жырың өлсін, сен асықпа бірақ та,
балаларға
нан-шай болып жүре бер.
Қасым жазды, тапты ма екен бақ содан,
Жақсы жырлар –қалды,
өлді – жақсы адам.
Жазған жақсы
жақсы жырды жататұғын
екпінінен тас құлап,
бірақ одан
тірі жүрген жақсырақ!
* * *
Өсек, сөз – бар мұрады,
ессіз ел ед бұ қандай:
мені сөз ғып жүр әлі
ауру сырын ұға алмай.
– Сыртқы жұртқа байқалмай
шеттеп, ішіп жүр еді.
– Айтатынын айта алмай
жарылған ғой жүрегі?
– Тиді біреу шамына,
мен жанында тұр едім, –
байқап қалдым: сонда ол
ұстап қап ед жүрегін.
– Бар ғой бізде жұт әлі,
ол да қу ед бір әккі:
– өткізбепті кітабын,
– жоқ, өлеңін сынапты.
– Неге керек бос ұлып,
бәрі жұрттың өсегі,
бірі де емес осының
арақ құртқан деседі.
– Жазғанымен жаңаша,
Дау-шарға өзі олақ-ты.
Содан шығар,
соңғы кезде о да аса
көп ішетін боп апты.
– Жігіт еді күші көп,
бас қосылып, жұрт ұйып
өткенде бір ішіп ек,
көзі кенет шыға келді кіртиіп.
– Рахмет, достарым,
сендер үшін болған екен бәрі әйгі.
Ойдан шыққан өтіріктің қос бәрін –
Бір жүректі жаруға сол жарайды.
* * *
Талай түрлер өзгеріп,
таусылады-ау талайлары түбі өліп,
өмір атты жолға алыс,
құрып кетті динозавр түгелі
қылыш тісті жолбарыс.
Көп зерттеуді керек етед бұл әлі
Ғалымдардың күмәні көп, күмәні,
әрине, адам кінәлі ғой,
ал маған
жолбарыстың өзі сын-ды кінәлі,
тісін жасыра алмаған.
* * *
Біраз ағаш, біраз бұта жұтаған,
жайсыз мезгіл келгені ғой шамасы.
Неге шошып қаласың
сары жапырақ ұшқан сайын бұтадан...
Аэс шығар бір ұлы,
әр өкпенің сырылы,
әр тамырдың лүпілі,
әр жүректің дірілі.
Қыс – боранды, жазда нөсер күркүрлі,
Ұғу қиын аспан деген шіркінді.
Сытыр етіп сынған сайын әр бұта
шошып қалам бір түрлі.
Күллі өмірді ұстап тұрған
бүтіндеп,
ток таратса әр тамырым
үлпілдеп,
ұлы генератор шығар
жүрегің?
Әр жапырақ ұшқан сайын мұнша мұң
Табад жаным – сөнген сын-ды бір шамым.
Әрбір бұта
сынғанының өзінен
бір тамырым үзілгендей сезінем.
* * *
Бүгін берді «көк қағазды» қолыма:
«продолжает болеть» депті соңына.
Жарамайды еңбекке
уақытша – деп жазыпты,
көңіл үшін айтқан сын-ды оны да.
Дене дерттен айыққандай болады –
көңіл зерек обалы не, обалы,
қалам ұстап көрсем шын-ақ сезінем:
сырқатымнан сауыққам жоқ мен әлі.
Ауруға да ойлау керек ұятты:
екі ай болды, екі жол жоқ бітірген.
Үйге шықтым «сол»
режим-күтіммен
палатамды ауыстырған сияқты...
* * *
Алтын, алтын деп кергіп,
мысты ұмыттық,
расында
мыс дегенің мықты ғой
қаңылтырдың қасында.
Өз орнында, әрине,
бәрі мықты, бәрі айқын:
әдетіміз бәріне
салыстыра қарайтын.
Мыстың құны хақында
мен де дедім,
деп едім:
«бір көруге алтыннан
мыс жалтырлау келеді».
Ардақтама алтынды,
мыстың құнын түсінбе –
алтының не, мысың не
көп жылтырдың ішінде.
Бір кемсіту – ол да амал,
айла етуге күшті адам.
Алтын – алтын болмаған
жасау үшін мысқа обал.
Қаңылтырды жібіт те,
дауыңды соқ, -
дәм сызба:
мысты мақта, үгітте,
алтын –алтын онсыз да.
Есейдік біз осы оймен,
кәрілік келер,
тұра тұр:
ақыл-ой да есейген,
тәжірибе де сұрапыл.
Таразы өстіп тартылды,
Тек кінәміз: мына біз
содан, әлі де...
алтынды
мыспен шатыстырамыз.
Жара қарын-іш тойса,
жайы не жүйке-жұлынның:
алтынды да мыс дей сал –
өлшер дейсің құнын кім!
Құн болмайды құр елес,
алтында құн жоқ онды аса:
алтын алқа – түк емес,
алтын балық болмаса...
ЖАРТЫ ШЫБЫҚ
Тәңірінің нар кезі екен ол кезде,
Әмірінің бар кезі екен ол кезде.
Тек алуға барады екен бәр-бәрі,
Ол кезде де алу екен мына жұрттың арманы.
Жаратқанға жет тезірек, тұр, аттан,
Сұрамсақтар, ал, сұрап қал, сұрап қал!
Бір ел жақсы,
тағы бір ел жақсырақ:
тұрмыс сұрап, алды Хақтан Бақ сұрап,
сансырады қайсы бір ел,
сансырап,
дәулет алды, дау-шар алды, мал сұрап,
жаңбыр сұрап алды – жасыл шөп өсті,
жалбырады шатқал бауры, төбе үсті
жел ескенде сыбыр-сыбыр кеңесті.
Сұрап жатыр,
алып жатыр, құдайдан
тек қанағат, ой сұраған жоқ ешкім.
Тәңірінің нар кезі екен о кезде,
Әмірінің бар кезі екен о кезде:
Көктемде де,
жазда,
күзде,
ақпанда
еліріп ап «жомарт» деген мақтанға,
қолда барын үлестіріп жатты ол да.
Мұхит алды,
құрлық алды бір халық,
тілектесіп – тірлік алды бір халық,
білек қосып – бірлік алды бір халық.
Жайлау қуып,
жай көшем деп ырғалып,
менің бабам барлығынан құр қалып,
есебінен жаңылып қап Күн, Айдың –
кеш келіпті қабылдауына құдайдың:
– Пендем, – деді, – сені де бір жебер ем,
түк қалмады,
саған енді не берем?
Баяғыдан қайда жүрдің?!
Жұрт тілеп
Бәрін алды.
– Қой қайырдым түрткілеп,
аманында ат-көлік...
– Мә! –деді Хақ бір шыбықты қақ бөліп.
– Мұны қайтем?... Онсыз да жүр жұрт үркіп?!
– Қарап жүрме, бір-біріңді жүр түртіп.
Хақ жоқ қазір.
Бақыттымыз былай да,
Өзің қожа – күнәңа бат, күл, ойна.
Ал, дүниенің үкімі мен шешімін
әу басында бір мықты айтса – несі мін,
Бір қария: «бәрі бастан» деп еді,
О да маған дарымастан келеді.
Қақ суындай қара жолға іркілген
Тыныш, бейқам жата алмадым бір күн мен:
итке ішкізіп,
аузын малса бірі ойнап,
етігімен кешті біреу ылайлап,
сылтау тауып қуатыңнан, күлкіңнен,
жарты шыбық жалықпайды «түртуден».
Үлесінен құр қалғанда о баста,
түрткілесу – кәсіп болса…
жақ ашпа:
шыбық қазір кетті айналып ағашқа.
Жарты күмән, жарты үмітті күйде мен
келем әлі,
әлі үйренем, үйренем –
тағдырымның таяғы да себебі
басы бүтін тимеген…
АЛМАТЫ
Жатыр жақпар... Қарағайды аралайды жел ескен,
Жапырақтар, жапырақтар сыбыр-сыбыр кеңескен.
Тау сулары таусылмады, сыңсып тұрып ағады,
Қыз толқындар бірін-бірі шымшып күліп барады,
Айдалада ақбоз мінген Алатау бір ақ батыр,
Айналада тал-қайыңдар, тал қайыңдар сапта тұр.
Қызыл гүлдер «үзілдік дер» баяула жел, баяула,
Қызыл гүлдер, қызыл гүлдер ұйқыда ма, ояу ма?
Бар табиғат – бір тіршілік, бір тіршілік баяғы,
Тартады ұрлап тамырдан нәр шіркін шыбық баяғы.
Тастың өзі нұр шашады, бүгін-дағы, кеше де
Біздің мынау Алматыда, күн жайлаған көшеде.
Тас балқытқан талма түсте – балқимыз біз күнге ұсап,
Қызуынан алма пісті – айқасқанда мың құшақ.
Трамваймен жүре алмаймын, жаяулаймын – көп қызық,
Қөп қызықты қапылыста алмайыншы өткізіп!
Жұлдыз көрмей күндіз көрдім, күндіз көрем әрине,
Түнде көрсем үндемес ем түсім ғой деп бәрі де.
...Жүз толқындар бірін-бірі тұншықтырып ағады,
Қыз толқындар бірін-бірі шымшып күліп барады.
Міне, біздің Алматы осы,
Алма төсі бұлтиып,
Алма-төске жас бұтаның саусақтары түр тиіп.
Жүрші, жаным, қыдырайық, неғыласың жалғыз қап,
Алатаудың ақ қарынан әперейін балмұздақ! (1960, 1982)
БАЙЫП ҚАЛДЫМ, ҚИЯЛҒА ДА ЖАРЫДЫМ…
Байып қалдым, қиялға да жарыдым,
бәрібір сол тарқамады бір құмар.
Біреу менің,
мен біреудің жарымын –
Не жөнім бар мұны сізге сыр қылар?
Қай жүйрікті жаяу қуып жетемін,
Маған өмір босағасы тиіпті.
Сүйем деймін, сүю менің не теңім,
Өзім бола алмаған соң сүйікті! (1960, 1982)
ҚОҢЫР ТҮС
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,
көзін сулап, қалып еді қамығып.
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп –
қоңырқай ой маза берер емес түк.
Қоңырайып жатыр алда жол әлі –
кеудем кейде қоңыр күйге толады.
Қоңыр әнмен қазақ бесік тербетіп,
өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы.
Қоңыр күпі, қоңыр дала, қоңыр үн...
қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа-күйбеңмен
қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем.
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда –
шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде
қоңырайып отырамын үстелге... (1978, 1982)