«Қызыл жебенің» сынығы – 80-де...

...Бүгінгі жас ұрпақ Тұрарды, Бауыржанды көрген жоқ. Бірақ олар ірі болмысы, дара тұлғасы жөнінен солардың заңды жалғасын­дай болып, жандарында Шерхан Мұртазаның жүргені үшін де бақытты. Өйткені Шерағаң – өзі «Қызыл жебе» деп үкілеген Тұрар Рысқұловтың қайрат­керлігі мен Бауыржан ағасының жүректілігі, тектілігі, оның сыртында қазақы биік өре, кесек мінез қатар дарыған бөлекше бітім иесі.
Жазушы өмірінің кейбір тұстары кейіп­кері – Тұрардың тағдырымен ұқсас. Әкесі қуғын-сүргіннің құрбаны болған Шерағаң өмір тауқыметін тым ерте тартты. Қабыр­ғасы қатпай жатып еңбекке араласты. Балалық шағы соғыстың қиын-қыстау кезеңімен тұспа-тұс келді. Ол күндерді қаламгердің «ең бірінші рет 7 сыныптан соң Жамбылдағы интернат-пансионатқа оқуға түскенде ғана тойып тамақ іштім» деп еске алғаны бар. Қалай болғанда да, «бір бейнеттің бір зейнеті болады» деген рас екен. Әкесіз өмірдің ауыртпалығын сезініп өскен барлық жетім тәрізді ол да мейлінше намысқой болып ержетті. Орыс тілін оңдырып білмесе де, орта мек­теп­тен кейін бірден Мәскеуге барып, поли­графиялық институтқа түсті. Үш жыл­дан кейін ол оқып жатқан бөлім Мәскеу мемлекеттік университеті журналистика факультетінің құрамына кірді. Шындығын­да, жас Шерханның қаламгерлік жолы қалай болғанда да жұмыс істеп, ақша табу әрекетінен басталады. Өйткені универси­теттен берілетін болар-болмас шәкіртақы мен «Мосфильм»  массовкаларына қатыс­қаннан және станцияда жүк түсіруден түскен азын-аулақ ақшаға үлкен қалада өмір сүру мүмкін болмай кетеді. Болашақ қаламгер сол мезетте өзін ең алғаш аудар­ма­шы ретінде сынап көруді ұйғарады. Сөйтіп, башқұрт әдебиетінің классигі Мұс­тай Кәрімнің шығармаларын аудара бас­тайды. Содан 1955 жылы оқуын та­мам­дап, «саяси және көркем әдебиет» редак­торы дипломымен елге оралады.
Қарымды қаламгер, қайраткер тұлға Шерхан Мұртазаның содан күні бүгінге дейін өзінің күллі қажыр-қайратын қазақ баспасөзінің игілігіне жұмсап келе жатқан­дығына қалың жұртшылық куә. Шерағаң ұлттың үні болып келе жатқан «Жас Алаш», «Егемен Қазақстан», «Қазақ әдебиеті» газеттері,  «Жұлдыз» журналы, «Қазақстан» мемлекеттік телерадио компаниясы тәрізді көптеген мекемеде басшылық қызметтер атқарды, ҚР Парламенті Мәжілісінің депу­та­ты болды. Бір даусыз шындық, қандай қызметтің тұтқасын ұстаса да, Шерхан Мұртаза сөз майданының бел ортасынан табылып, қуатты ойымен танылды. «Бо­йым­да қаным, қолымда қаламым барда мен өлмеймін» деп, шындықтың бетіне әрдайым тура қараудан тайсалмаған қайсар қаламгер өзімен бірге тұтас ұжым­ды да биіктетті. Мәселен, тізгінін Шерағаң ұстаған шақта таралымы 40 мыңды құраған «Лениншіл жас» тиражының бас-аяғы үш-төрт жылда төрт есеге өсуі – соның бір ғана айғағы. Осы арада Шерхан ағаның Камал досы жайлы лебізін өзіне қарата айтар болсақ, Құдай оның қолына қару етiп қалам бердi. Ол сол қаруды тот бас­тыр­май, топастандырмай, таза әрi өткiр ұстады... Бұл жөнінде өзі: «Менің өмірде екі қанатым болды. Оның бірі – журна­листика, бірі – жазушылық. Мен өзімнің көрген-білгенімнің бәрін шығармаларыма арқау еттім», – деп елеусіз ғана әңгімелей­ді. Дей тұрғанмен де, Шерхан Мұртаза шығармаларында бір адамның ғана емес, тұтас бір дәуірдің шежіресі тұнып тұр. Шерағаңның Тұрар бейнесін сомдауының өзі – ұлт рухын асқақтатуға, елінің еңсесін биіктетуге жасалған батыл қадам.
Шерағаң бір әңгімесінде Бауыржан ағасының «Осы күнi менiң бабам батыр болған, менiң бабам түген болған дейтiн дуайпаттар көбейдi. Болса, болған шығар. Ал ол өзi ұлының тырнағына тати ма? Ендi оның келер ұрпағы оны айтып мақтана ала ма екен? Соны неге ойламайды?!» дегенін айтқан екен. Осы орайда бір нәрсе анық: біз бүгінгі заманның Тұрарына, Бауыржанына балап отырған Шерағаң да, оның ұрпағы да бір-бірімен мақтануға әбден лайық. Өзі айтпақшы, осынау бір кем дүниеде олардай ноқтаға басы сыймайтын тұлпарлар тым аз... 
Роза РАҚЫМҚЫЗЫ

Нұртөре ЖҮСІП, «Айқын» газетінің бас редакторы:
Нағыз мінезді адам – Шерағаң!
Бүгінде 80 жасқа толып отырған Шера­ғаң – қазақ баспасөзі тарихын­дағы іргелі редакторлардың бірі. Қай басы­лым­да да ол кісі батыл редактор болды. «Қазақ әде­бие­ті», «Жұлдыз» секілді ұлт әдебиетінің айнасы іспеттес басылым­дарды басқару оңай емес. «Лениншіл жаста» бас редактор болға­нын білесіз­дер. Ең басты айтарлығы, «Социа­листік Қазақстанды» «Егемен Қа­зақ­станға» айналдырған – осы Шерхан Мұр­таза ағамыз. Осының барлығында Шерағаң­ның жүріп өткен жолы жатыр. Біз сол кісінің шәкіртіміз.
Ол кісінің ең басты атап өтетін қасиеті – батылдығы. Ұлттың мәселелерін ешкім­нен тайсақтамастан, еш жаққа жал­тақта­мас­тан, газет бетінде көтеріп отырды. Соған өзінің ізінен келе жатқан жас буын­дарды тарта білді. Ақселеу Сейдімбеков сынды қазақтың керемет этнограф-жазушысын – сонау Қараған­дыда, Фариза Оңғарсынова апамызды Маңғыстауда жүрген жерінен «Лениншіл жасқа» тілші етіп, Шымкентте трактор айдап жүрген жерінен Мұхтар Шаханов­ты қызметке ал­ды. Оралхан Бөкейді де Шығыс Қазақ­стан­нан Алматыға шақы­рып, қызметке алды. Осы кісілердің қай-қайсысын алсақ та, қазаққа еңбегі сіңген танымал тұлғаға ай­нал­ды. Яғни Шерағаңның  тағы бір айтар­лықтай қа­сие­ті – талантты тап басып тани білетін­дігі.
Осы кісілерден кейінгі буында біз тұр­мыз. Мені де Павлодарда жүрген жерімнен шақыр­тып алды, Қайнар Олжайды – Қара­ғандыдан, Ермұрат Бапиды Өскеменнен алдырған да –  Шерхан Мұртаза ағамыз. Сонда қарап тұрсақ, Шерағамыз маман­дарды тек сол Алматыдан ғана  қарастырып қоймай, еліміздің түкпір-түкпірінен орта­лыққа жинай білді. Қазір осын­дай нәрсе қалып бара жатыр. Аймақ өз бетінше, рес­публика өзімен-өзі, қала өз жағ­да­йы­мен дегендей, әркім – әр жақта. Ортақ бір елдік мұрат деген жоқтың қасы. Кей рес­публи­калық басылымдардың тек қана бірсы­дыр­ғы жолға түсіп, «ауыл түлектері» дегендей деңгейге құл­ды­рап кеткен де жөні бар. Ал Шерағаңның кезінде ондай болған жоқ. Сонда ол кісі­нің ұлттың тұтастығын сақтап, ұлт мүдде­сіне қызмет етудің биік үлгісін көрсетіп берген бірден-бір тұлға болғаны­ның айғағы – бұл. Қаншама та­лант­тың көзін ашып, олардың өзін-өзі жетіл­діруі­не, өзін мойында­туы­на мүм­кін­дік жасап, олар­ға ұшқыр идеялар берді. Қаншама өткір мәселені көтерді және соның әр­қайсысын ая­ғына дейін жеткізуге тырыс­ты. Тапсыр­маларды беріп қана қоймай, орында­луын қадағалайтын – өзі.
Біз енді ол кісінің шәкіртіміз деп кеу­де­мізді керіп мақтанамыз. Ол кісідей болма­сақ та, ұқсап бағуға тырысамыз. Шерағаң секілді батыл болғымыз келе­ді, бірақ бола алмаймыз. Шерағаң се­кіл­ді қайсар болсақ дейміз, қайсар бола алмай келе жатырмыз. Шерағаң сынды қайраткер болсақ дейміз, ол да қолдан келмей тұр. Шерағаң сынды мықты болсақ дейміз, мықты да бола ал­май келе жатырмыз. Шерағаң сынды жү­рек­ті болсақ дейміз, жүректі де бола ал­маудамыз.
Шерағаңның жеке адам ретіндегі үлгі етерлік қасиеттері көп: сыйласа біледі, сырласа біледі. «Ақылы асса, аға тұт» деген мақалмен жасы үлкенді сыйлайды, кішіге де ізет көрсете біледі. Бірақ ортасында өзі­нің мінезін де көр­сете біледі, әрине, орын­ды жерде. Ре­дак­тор деген мінез дер бол­сақ, нағыз сол мінезді адам Шерағаң ғой.

Қалихан ЫСҚАҚ, жазушы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері:
Жастарды маңайына жинай білді
– Әдебиеттен менің замандастарым ішін­­дегі ең мықтысы осы Шерхан болды. Оның ұйымдастыру қабілеті зор. Газетке, журналға автор тарту, оқырман жинау үшін де Шерағаң көп еңбек сіңірді. Сосын ол сол кездегі талантты деген жастарды маңайына жинай білді. Шер­ханның өзінің басқа заман­дастарынан айырмашылығы – осы. Биыл 80-нің сеңгіріне шығыпты. Жасай берсін! Ғұмы­ры ұзақ болсын.

Сабыржан ШҮКІРҰЛЫ, публицист:
Беделін көптің қажетіне жұмсаған...
Шерхан Мұртаза – журналистер орта­сында Шерағаң атанған тұлға. Бұл бір ауыз сөз ғана емес, мың атақтан да жоғары құрмет дер едім. Ол кісі қатардағы жорнал­шылықтан гөрі, редакторлық қызметімен көпке танылды. «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз» басылымдарына басшылық жасап, сол кездегі еліміздің ең бір аға газеті «Социалис­тік Қазақстанның» (әлі де сол дәрежеде)  атауын тайсалмай ауыстырған өткір азамат – осы Шерағаң. Мұның барлығы Шерхан Мұртазаның жорналшы­лық саласындағы еңбегінің бағаланғаны деп білуі­міз керек. Ол кісінің газет жұмысының ұйымдасты­рушысы ретіндегі қабілетінің барынша көрінген кезеңдері болды. Кейін Қазақ радиосының төрағасы болды. Журналистика деген семсердің жүзіндей қылпылдап тұрған саланың қай қырында болса да бі­рін­ші басшы болуының сыры Шерағаң­ның мықтылығынан, қабілетінің жоғарылығынан деп білеміз.
Мен Шерхан ағамыз басшы болған тұста «Социалистік Қазақстан» газетінде қызмет ету бақытына ие болдым. Газеттің сәл қожырай бастаған тұсы еді. Уақыт өзі солай еді, КСРО-ның құлауға жақын қалған, соң­ғы күндері дегендей... Сол тұста Шерағаңды әдейі басшылыққа қойған болуы керек. Мықтылығына сеніп. Расында, келді де, бірден кадрларды іріктеп, газет айдарларын жаңартып, редакцияны да ширатып, істі алға жылжыта жөнелді. Газетке қайтадан жан бітті. Горбачевтың «қайта құруының» қызып жатқан кезінен еш тайсақтамай, «Со­циалистік Қазақстанның» ұсқыны сықиып тұрған кезінен «мұртын сындырып», халыққа жақындатып, газетті оқылатын жағдайға жеткізді.
Айтпақшы, «Социалистік Қазақстан», біз ойла­ғандай, оп-оңай «Егемен Қазақстанға» айнала салған жоқ. Ол үшін үлкен жүрек, тәуекелшілдік керек еді. Себебі заман тай­ғақ, алда не күтіп тұрғаны белгісіз. Жаза басқанды жазаға кесе салатын кез болды. Бірақ Шерағаң еш қорыққан жоқ. Тәуелсіз­дік алдық, «Егеменді Қазақстан» болсын деді де, сонысын іс жүзіне де асырды. Кейін «Егемен Қазақстан» болдық. Қазір газет әлі де сол стильде келе жатыр. Одан бөлек жур­налистердің, жалпы, газетке еңбегі сіңген азаматтардың тұрмыстық жағдайына да аса мән беріп, баспана алып беріп, бір­ша­ма жақсылық жасағаны тағы бар ағамыз­дың. Басшылық алдындағы өзінің биік беделін қарақан басына жұмсамай, көптің қажетіне жұмсағандығы ол кісінің адамгер­шілігінің асқақтығында еді. Бірақ ол кісі жайдақ адам емес, талапты жоғары қойды. Адамдарды, яғни қызмет­керлерін ру мен жүзге, ағайын, танысқа емес, жұмыс істей біл­ген­дігіне қарай баға­лап, сондай адам­дарды көтеруге тырысты. Қаламының мүм­кіндігі зор, ойы бар журналистерді қолдап отырды.

«Тірілер ойлансын...»
***
...Біз балшықтан бала жасап ала алмай жүрген елміз. Тарихи зобалаңдар соқпа­ған­да қазақтар қазір 40-50 млн ша­масын­да жүрер еді. Өткенге – салауат, тірі­ге бе­ре­ке тілейік. Береке берсін, лайым. Ақ­там­берді ақын:
Атадан алтау туғанның
Жүрегінің бастары
Алтынменен бу болар.
Атадан жалғыз туғанның
Жүрегінің бастары
Сары да жалқын су болар, – деген. Ақын ғой, шіркін. Айтқан ғой сабазың. Ал енді «Атадан алтау» деген не? Ойландың ба, Камал? Неге үшеу емес, неге бесеу емес, неге он емес?
Әріден қалған Алты Алаш деген ұғым бар. Оны бізге ұмыттырған, «бөліп таста да, билей бер» деген. Алты Алаш – түркі тектес алты ағайынды дегені, сірә. «Алтау ала болса, ауыздағы кетер» деген нақыл сөз де сол заманнан қалған. Ажырама,  алакөз болма дегені ғой. «Алты бақан  алауыз». Бұл да – бірлікті аңсағандықтан қалған сөз.
***
...Қазақтың мәйегі ауылда еді. Ауыл барда қазақ халқының нәсілі асыл еді. Сол мәйек қазір іри бастады. Американы алғаш жаулап алушылар байырғы тұрғын – үндістердің қиян-кескі қарсылығына тап болған ғой. Садақпен қаруланған үндіс­тер­ді зеңбірекпен жеңе алмаған. Сонда бір сұңғыла зымиян айтты дейді «үндіс­терді жеңу үшін әуелі бизонды қырыңдар» деп. Ал Зеңгі бабаның ірі түрі – бизон үн­діс­тердің асыраушы азығы еді. Бизон жаппай қырылды, үндістер жеңілді, рухы сынды… Үндістердің қазіргі қалған-құтқан ұрпағы… оны айтпай-ақ қояйын, өте ая­ныш­ты.
Ал сонау бозала таңды заманнан бері қазақты асыраған мал емес пе еді, Камал?! Қазақ малдан ажырады ғой. Қолдан ажыратты. Сонау қаһарлы 32-33 жылдары алдымен мал кеткен, артынша адам кеткен. Бір-екі жылдың көлемінде 40 млн бастан 5-ақ млн қалған.
***
Көне Египет папирусына жазылып, бізге жеткен асылдарға көз сал. Не жазыл­ған? Бұл дүниеден өткен адам о дүниеде Құдірет алдында жауап беріп тұр:
– Мен адамдарға арамдық, қиянат жасамадым.
– Мен малды қыра берген жоқпын.
– Мен қаріп-қасірді қорлаған жоқпын.
– Мен ешкімді өлтірген жоқпын.
– Мен зинақорлық жасаған жоқпын.
– Мен таразыдан жеген жоқпын.
– Мен сәбилердің тамағын тартып алған жоқпын.
– Мен ағын суға бөгет салған жоқпын.
– Шындықты бұрмалап, күнәһар бол­ған жоқпын…
Бұл дүние – бәріміздің уақытша мей­манханамыз. Сағаты соққан сәтте біз екеу­міз не деп жауап берер екенбіз, Камал? Біздің шоңдарымыз не деп жауап берер екен? Халықтың үлесін, кәрі-құртаңның зей­нетақысын, еңбекқорлар­дың еңбека­қысын жеп жатқандар не дер екен? «Таби­ғат­тың қатесін түзейміз» деп, өзендерді 99 жерінен буып тастағандар не демек? Таразыдан жеп жатқан тасбақалар аз ба? Қу дүниеге бола бірін-бірі өлтіріп жатқан­дар аз ба? Сәбилердің несібесін тартып алып жатқандар ше? 36 млн малды қырып салып, тамтығын ғана қалдырған­дар ше? Шындықты бұрмалаушылар көде­ден де көп. Қып-қызыл өтірікті көтере беретін – осы дүние ғана. О дүниеде ондай қулық өтпейді. Құдіреттен күшті ешкім жоқ. Қазақтың батыр Бауыржаны: «Өтіріктің балын жалап өмір сүргенше, шындықтың уын ішіп өлген артық», – деді.
Сен не дер едің, Камал?..
Тірілер ойлансын…
(Камал Смайыловқа жазылған хаттардан)

Қайраткер тұлға тойы Таразда өтеді
Ұлт әдебиетінің көрнекті өкілі,  қазақ журналистикасының ақсақалы, абыз қаламгер, Қазақстанның халық жазушысы  Шерхан Мұртазаның 80 жылдық мерейтойы бүгін туған жерінде үлкен салтанатпен аталып өтпек.
Жазушының кіндік кескен жері – Жуалы ауданында Шерхан Мұртаза тойы бұдан көп бұрын басталып кеткен болатын. Бұл жыл мұнда Шерхан Мұртазаның мерейтойы жылы ретінде өнегелі шаралармен аталып өтуде. Мектептер­дегі тәрбие сабақтары мен сынып сағаттарында – даңқты жерлес­терінің шығармаларын терең оқып-үйрену, кітапхана­ларда оқырмандар конферен­ция­лары мен кітап көрмелері ұйым­дас­­тырылып, жазушы шығармашылығының иірімдері кеңінен насихатталуда. Алаңдар мен саябақтарда жазушы шығармалары бойынша театрландырылған көріністер ұйымдастырылып, аудандық Мәдениет үйінде «Қазақтың қайсар Шерханы»  атты  жас ақындар мүшәйрасы өтті.
Салтанатты шара «Баласағұн» орта­лық концерт залында «Шерхан Мұрта­за шығармашылығы және тәуелсіз ел руханияты» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияға ұласады. Басқосу аясында жазушы шығарма­лары­ның 5 томдық жинағының тусаукесер-таныстырылымы өткізілмек. Тойға қатысу­шы қонақтар бұдан соң Ш.Уәлиханов атындағы облыстық әмбебап-ғылыми кітапханада Шерхан Мұртаза шығар­ма­шылығына арналған мұражай мүйісінің ашылуына қатысады.
Кешке жақын мерейтой қонақтары Жуалы ауданының орталығы – Бауыржан Момышұлы ауылына жол тартады. Онда «Халқымыздың ұлы перзенті Ш.Мұртаза – 80 жаста» атты салтанатты шара өткізу, драматургиялық шығармалар байқауының жеңімпаздарын марапаттау, мерекелік концерт және «Домалақ ана» спектаклінің қойылымы өтеді деп күтілуде. Бағдарлама барысында ұлттық спорт түрлерінен жарыстар да ұйымдастырылмақ.
Бек МЕРГЕН