Сол зұлмат енді қайталанбасын деп...

АЛЖИР мұражайы 2007 жыл­дың 31 мамырында Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ұсынысымен са­лынып, саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнінің 10 жылдығына, жаппай қуғын-сүр­гіндердің басталуының 70 жыл­ды­ғына, Алашорда үкі­ме­тінің 90 жылдығына орай ашыл­ды.
Содан бері мұражай концепциясындағы негізгі мақсат пен міндет – сталиндік  реп­рес­сиялар тарихы жайында қоғамның көзін ашу, естеліктерді сақтап, өткен ке­зең­нің негізгі құнды жәдігерлері арқылы сол дәуір­дің рухани ахуалын жаңғыртып, көп­шілікке көрсету.
АЛЖИР мемориалды мұражай ке­ше­ні­нің қасиетті аумағына аяқ басып, суретші-сәу­летші Сәкен Нарыновтың туындысы, 18 метрлік «Аза тұту аркасы» немесе «Қасірет қақпасынан» өткен кезіңізде басыңызды иіп, аруақтарға тағзым етесіз. Оның ірге­сін­де Польша, Грузия, Украина, Әзірбайжан ел­де­рінің 1930-1950 жылдары Карлагтың 26-нүктесі, кейін Р-17 еңбекпен түзеу АЛЖИР лагерінде (Акмолинский лагерь жен из­мен­ников Родины) тұтқында болған отандас әйелдерге қойған белгі тастар сап түзейді. Қақпаның сол қапталында шұ­бы­рын­ды заманның елестері – «Сталиннің ва­гоны» мен тікен сыммен қоршалған лагерь көрінісі орын алған.
Мұражай ғимаратына қарай жүр­ге­ні­ңіз­де жол екі гүлзарға жалғасады. Оң жа­ғы­ңыздағы қоладан құйылған «Күрес және үміт» композициясы осы өмірден үмітін үзбей, бостандықты аңсаған әйел бейнесін сом­­даса, сол жағыңыздағы «Түңілу мен әл­сіздік» композициясы шарасыздық пен азап­тан қажып әлсіреген, бостандықтан кү­дерін үзіп, ты­ғырыққа тірелген тұтқын ер адам­­­ның об­разын бейнелейді. Бұл ком­по­зи­­­циялардың авторы – белгілі мүсінші Жеңіс Мол­­дабаев. Ал мемориалды мұра­жай ке­ше­­нінің сәу­летшісі – профессор Сә­кен Нарынов.
Мұражай ғимаратына кіргенде суретші Сем­біғали Смағұловтың тарихи оқиғалар желісімен сомдаған суреттер галереясын зер­делей отырып, еңселі экспозиция за­лынан келіп шығасыз. Еңсесі биік үш қабат­тан тұратын мұражай ғимаратының дөң­ге­лен­ген залы ақ тастан қаланған он екі қа­нат­ты киіз үй ішіне енгендей әсерге бө­лей­ді. Ортасындағы түңлігі түрілген ақ ша­ңы­рақ­тан күн нұрының сәулесі түсіп, жан-жа­ғынан айналдыра сүйеп тұрған бетон ақ уықтар ақ түспен әрленген керегелер ба­сы­на сүң­гіген. Оның бірінші қабатының ор­тасындағы «Өмір гүлі» атты композиция қара тасты қақ жарып шыққан гүлдің кө­рінісін бейнелейді.
Мұражай ғимаратын сыртынан қарап, ішіне кіргенде, расында, құпия сыр жа­сыр­ған сандықшаның қақпағын ашқандайсыз. «Өмір гүлінің» аспанында «Еркіндік және еркінсіздік» композициясы шырмалған те­мір торлар ішінде бостандықты аңсап 15 ақ көгершін аласұрады, бірқатары талық­сып құлап, қалғаны үмітін үзбей еркіндікті аңсап алысуда.
Мұражайдың бірінші қабаты әді­лет­сіз­дік­тің қалпына келуі 1993 жылы 14 сә­уірде Президент Н.Ә.Назарбаев қол қой­ған «Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау ту­ра­лы» Заңынан бастау алады. XVIII ғасырда бас­талған пат­шалық Ресейдің отарлау саясаты, Кенесары ханның ұлт-азаттық соғысы, Алаш қозғалысының бой көтеруі, Азамат со­ғысы, 1920-1930 жыл­дардағы кәмпеске мен аштық, 1937-1938 жылғы жаппай қуғын-сүргін тарихи кезеңдерін қамтиды.
Екінші қабатқа көтерілер сатыда АЛЖИР лагерінде болған әйелдердің тұт­қын­дал­ған­ға дейін түскен фото жинақтарымен безен­дірілген фото-коллажды көресіз. Мұндағы жәдігерлер АЛЖИР тақы­ры­бы­на тереңдей үңіл­­діреді. Екінші қабатқа көтерілгенде «Құр­­сау» инсталяциясы ойың­ды қыспаққа алады.
Лагерьдің жалпы аймағының көрінісі мен тұтқын әйелдердің күннің суығында Жа­лаңаш көлінің жағасынан қамыс ору жұ­мыс­тарына айдап апарылуын АЛЖИР дио­ра­масы бейнелейді. Диорама темір тормен қор­шалған «Тігін барағына» жал­ға­сып, кейбір келушілер аңдаусызда тірі тұтқын тігін­шіні көргендей үркіп қалған жағдайлар да болған. Сол сұрапыл зұлмат жайлаған, жа­зықсыз жандардың тағ­дыр­ла­ры тәлкек етіліп, ар-намыстары аяққа тап­талып, бел­сен­­ді содырлардың жем­тік­те­рі болып кете бер­ген заманды қайта тіріл­тетін көрініс «Жа­зық­­сыз жандарды тергеу бөлмесінде» бей­не­ленген.