Әнуар ӘЛІМЖАНОВ: Атом күліне көміліп қалмайық!

Мол білімін, қуат-күшін, қайрат-жігерін Қазақстанының, қаза­ғы­ның игілігіне сарқа жұмсап, шет жұрттарға елінің, халқының тарихын танытып өткен, ал сол қыруар еңбегіне қылдай өтем тілемеген, «Мен сөйттім! Мен бүйттім!» деп кеуде кермеген парасатты Әнуар Әлім­жановтың көбімізге дерлік беймәлім берекелі істерінің бірі Семейдегі ядролық полигонды жабу жолындағы күреске үлкен үлес қосқаны екен. Оның бір дәлелі – «Қазақ ССР-ның Семей қала­сы мен Семей облысындағы экологиялық жағдай және тұр­ғын­дар­дың денсаулығы» деген тақырыпта 1989 жылғы 17-19 шілдеде Семейде өткізілген ғылыми-тәжірибелік конференцияда «Полигон жабылуға тиіс!» деп сөйлеген сөзі болса, бірегейі – мына екінші мақаласы (орыс тіліндегі нұсқасынан қазақшаладым). Ғажап мән­ді, аса тартымды. Батыл да байыпты ой-пікір жиынтығы. Бұл – Әне­кең­нің Лондонда: Ядролық қарусыздану ұлттық комитетінің кон­фе­рен­циясында (Си-эн-Ди. 10. 11. 1990) және Ұлыбританияның Қауым­дар палатасында (13. 11. 1990) сөйлеген сөздерінің негізі. Тарихи деректерге жүгінсек, ағылшындар өздерінің Қауымдар пала­та­сының мінберіне екінің бірін шығармаған, ол орынды ашық та ақи­қат ой-пікірлер тоғысатын халықаралық мәртебелі жер деген ұғым қалыптасқан. Қазақ перзенті Әнекеңнің сол биік мінберге шық­қаны – ол азаматымыздың халықаралық абырой-беделінің құрметтелгені!
 Әнекеңнің туғанына 2010 жылдың 12 мамырында 80 жыл толды. Сол мерейлі күн қарсаңында қазақ және орыс тілдерінде «Біздің Әнуар» – «Наш Ануар» атты естеліктер жинағын шығардым. Соны әзірлеу күндерінде мұрағатжайлардан бұрын ешқайда жарияланбаған, жоғарыда аталған мақалаларын тауып алдым. Мен Әнекеңмен 20 жыл аралас-құралас болдым, Жазушылар одағында 12 жыл бірге қызмет істедік, бірақ ол халықаралық биік мінберлерден сөйлегені туралы айтқан емес... Ерекше қарапайым болған қайран ӘНЕКЕ, тіріңде қадір-қасиетіңді біле бермедік-ау!
Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ, жазушы, Халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері, Қазақстанның құрметті жорналшысы

Сонау бір замандарда «уақыт» айта са­лар көп сөздің бірі болыпты да, шешімі қиын мәселелер сөз етіле қалған сайын кі­сілер «уақыт көрсете жатар» деп жүре беріпті, ал қайғы-қасіретке душар бол­ған жандарды «жан жарасын уақыт жа­за­ды» деп жұбатыпты. Сөйтіп, жұрт­шы­лық өмір­ден туындаған күрделі мәсе­ле­лерге жауап із­деп шаршамапты, өздерін-өздері ал­дар­қа­тып, Соломонның бел­беуін­де жазулы екен деген «бұл да өтер, кетер» деген сөзді малданып жүріпті. Ол сөз гундардың пат­ша­сы Аттылының да, Ба­тыйдың да бел­беу­лерінде жазулы болған көрінеді. Сірә, Аттылы мен Ба­тый, Соломон сияқты, өмір­дің қас қағым сәттей екенін, жастық шақтан, күш-қуаттан айырылу қияпат еке­н­ін ескерген шығар. Ол кезде жауынгер мен патшаға да, диқан мен Спартактай құл­ға да өзі көздеген мақсатына жете алуы үшін батылдық пен күштің, ақыл-ойдың жәрдемі қажет еді (қазірде де солай ғой). Тек олар оқ-дәріден, атом бомбасынан хабарсыз болды, егескендерін жекпе-жекте, әділ айқаста жеңіп жүрді. Ол за­ман­дарда адам өз тағдырын өзі бағ­дар­ла­ған, өз тірлігін қалауынша өзі түзулеген, ұрпақтарының өмірін де бағыттап кеткен тәрізденеді. Алайда «уақыт көрсете жатар» мен «жан жарасын уақыт жазады» деген сөздердің төркініне үңілсең, олардың (ойына келгенді істейтін Саддам Хусейн мен Гитлер сияқты сұрқиялардан бас­қа­ла­рының) тағдырға, жазмышқа көнбістігін аңғаруға болады.
Техникамен жан-жақты жарақтанып қана қоймай, халықтарының сана-сезімі оянған, дамуы дамылсыз ХХ ғасыр тағдыр мен жазмышты оншама керек етіп отырған жоқ, кешегі пәлсапаларға да құлақ қой­май­ды.
Бүгінгілерге Уақыттың қадір-қасиетін ұқ­тырған күш – әлеуметтік өзгеріс-төң­ке­ріс­тер, ұлт-азаттық қозғалыстар, жаңа мем­лекеттердің пайда болғаны. Біз Уақыттың не екенін ойладық, түйсіндік, білдік. Ол бізді Жер шарының о түкпірінен бұ түкпіріне әп-сәтте жеткізетін реактивті ұшағымен, күтпеген кезде, күтпеген жерде бола қалатын, жүздеген-мыңдаған, тіпті миллиондаған адамның тірлігін өзгертетін революциялық толқуымен ғана емес, жер бетінде жинақталған қыруар қару-жа­рақ­тың бізді атомның тұтқынына ай­нал­дыр­ға­нымен ойландырды. Біз төніп келе жат­қан ядролық және экологиялық апат­тар­дың денемізді мұздатқан аяздай деміне душар болып отырмыз. Алапат апат жа­қын. Ендігі сөзіміз не біраз кісінің, не бір ха­лықтың тағдыры туралы емес, ата-баба­мыз қалдырып кеткен жеріміздің және мә­дени мұрамыздың тағдыры туралы болуға тиіс. Әңгіме біздің бесігіміз – жер жайында, алдағы өмір жайында. Бей­біт­ші­лікті сақтауға үлес қосу сияқты сындарлы міндетті арқалап келген, міне, осы залда отырған мырзалар, сіздер бұл мәселені менен кем білмейсіздер. Араларыңызда кешегі өткен соғыста қан кешкендер аз емес шығар. Олардың жан мен тән жа­ра­сы­на жеріміздің денесіне екі қара таңба бо­лып басылған Хиросима мен Нагасаки қасіреті қосылды.
АҚШ-тан кейін іле-шала 1949 жылы жа­рылған атом бомбасын біз – Кеңес Ода­ғы жасадық. Ол бомба жарылысы ме­нің жерімде болды.
Жаңа қаруға ие болысымен біз «дү­ние­жүзілік революция» жасау ниетімізге «кеңістік пен уақытты бағындырып алу» пиғылымызды қостық.
Теріс ойдан теріс істер туындайды. АҚШ бомбасын әлемді уысында ұстау үшін жасады. КСРО бомбасын одан қалып қой­мау, оған қарсы тұра алу үшін жасады. Зор екі мемлекеттің ықпалымен дүние қақ жарылды. Қарулануды еселеп талап етуші атомдық бәсеке, қарама-қарсылық бас­тал­ды. Бұл екеуінен басқа елдер де ядро­лық қаруға ұмтылып, ие болып та жатыр. Құ­пия қоймалар, сүңгуір қайықтардың, бом­балаушы ұшақтардың құрсағы ядро­лық жараққа толды. Жеріміздің өзі жар­ғыш дәрінің бөшкесіне айналды. Қыр­ғи­қа­бақ соғысты жақтаушылар жұрттың жүй­кесін тоз­дырды. Мұның бәріне шыдау, төтеп беру мүмкін емес. Дүлей бом­ба­лар­ды жа­сау­ға қатысқан Жолио Кюри мен Андрей Сахаров сияқты ғалымдар оның жап­пай қы­рып-жоятын қаруға ай­нал­ға­нына қар­сы екендерін бүкіл әлемге мә­лім­деп, сы­нақ атаулыны тоқтатуды жұрт­шы­лықпен бір­ге талап етіп отыр.
Біз 60-70, әсіресе 80-жылдары АҚШ-та, Еуропа елдерінде, Жапония мен Үндістанда ядролық қаруға қарсы қоз­ғалыстың кең құлаш жайғанын бі­ле­міз. Қоғамдық қуатты қимылға 80-жыл­дар­дың аяқ шенінде Қазақстан жұрт­шылығы да қосылды.
Ағылшын әйелдердің Гримен-Комон базасын қоршаған қайратты әрекеттері есімізде. Бейбітшілік үшін күресуші қара­пайым адамдардың атом қаруларын тиеп келе жатқан әскери дәу кемелердің жолын бөгеу үшін жеңіл қайықтарға мініп, қарсы шыққандары есімізде.
Атомдық сынаулар көпшіліктің қар­сы­лы­ғы нәтижесінде біраз уақыт тоқтатылды да, кейін қайтадан жүргізілді. АҚШ-та, Хи­росима мен Нагасакиге тас­та­ған­да­рынан тыс, 1080-нен аса жарылыс жасал­ды. Кеңес Одағында – 715, Францияда – 180, Ұлыбританияда – 40-тан аса, Қы­тай­да 30-дан аса жарылыс жасалды.
Кеңес Одағында жасалған 715 жа­ры­лыс­тың 467-сі Қазақстанның Дегелең деген жерінде болды, оның 124-і – жер бетінде, 343-і – жер астында.
Мен қазақ, қазақтың ұлы ретінде сіз­дерге мынаны айтуға тиіспін: бұл жа­ры­лыстардың бәрі біздің жеріміздің қасиетті өңірінде, біздің бүкіл көркем өне­ріміз бен әдебиетіміз әспеттеп келе жатқан Қозы мен Баян махаббаты жайын­дағы көне дастан туған жерде жа­салды. Ол өңір – біздің халқымыз, мә­де­ниетіміз үшін ең қасиетті де киелі жер. Орыс Лев Толстойдың Ясная По­ля­на­сы, шотланд Роберт Бернстің, ағылшын Бай­ронның кіндік қаны тамған өлкесіндей. Бай­ронның өлеңдері өткен ғасырдың соңында бүкіл Азия көлемінде тұңғыш рет сол өңірде, 467 жарылыс болған жерде қазақ тілінде оқылды. Байрон мен Пушкин өлең­дерін қазақ тіліне қазақтың ұлттық мә­дениетінің алып тұлғасы ұлы Абай ақы­нымыз аударды. Абай кейін 467 дүмпу болған сол өңірде туып-өсіп, сонда көз жұм­ды. Біздің атақты жазушымыз, ро­ман­да­ры, хикаялары мен әңгімелері ағылшын оқырмандарына әбден мәлім Мұхтар Әуезов те – сол өңірдің түлегі. Әлемге әй­гі­лі геологіміз Қаныш Сәтбаев Семей қа­ла­сында оқып, білім алды. Орыстың ұлы жа­зушысы Федор Достоевский мен қазақ­тың ғұламасы, саяхатшы Шоқан Уә­ли­ха­нов­тың ғажап достығы сонда басталды.
Кереғарлықсыз өмір бар ма, өкінішке қарай, толстойшыл атақты ақынымыз Шә­кә­рім Шыңғыс тауының Дегелең, Абыралы бетінде НКВД қарақшысының қолынан қа­за тапты. Оны атып өлтірді. Шәкәрімнің бар-жоқ кінәсі хат жазысып тұрған ұстазы Лев Толстойша қиянатсыз өмірді аңсады, қара күштің қорлық-зорлығына қарсы тұр­ды, халықты әділдікке, татулыққа, ауыз­бірлікке шақырды. Ол Қазан төң­ке­рі­сі­нің тәтті ұрандарына сенді, қолдады, бі­рақ қазақ ауылдарын қатыгездікпен кол­лек­тивизациялау басталғанда жаны түр­шігіп, әділдіктен түңіліп, тауға кетіп қалып, жападан-жалғыз тірлік етуге кірісті. Амал не, НКВД тіміскілеп тауып алды.
Қымбатты достар, сіздердің на­зар­ла­ры­ңызды халқымның тарихында болған бұл жайттарға аударып тұрған себебім: біз бүгін мұнда кесапат атаулыны айып­тау­ға жиналдық. Иә, кесапатты! Ал ол сан түр­лі. Атом жарылысы біздің Дегелеңде не­месе Абыралыда не мұхиттардың арал­да­рында, Қытай шөлінде, не Муруроада жасала ма, бәрібір, ол менің тауқыметті көп тартқан халқымның жүрегін сығым­дай­ды. Себебі: жарылыстың маңайдағы бүкіл тіршілікке қауіп-қатер екенін біледі, ба­сынан кешті. 467 жарылыстың әр­қай­сы­сы біздің жеріміз бен суымызды улады, адамдарымызды қасіретке ұшыратты, тіпті ана құрсағындағы нәрестелерді мү­ге­дек қылды. 467 жарылыстың әрқайсысы менің халқымның мәдени бесігінде, аяулы өңірінде оның келісімінсіз жасалып, на­мы­сын аяқасты етті...
Мұншама ашынып сөйлеп, көрген жә­бі­рімізді алдарыңызға жайып салып тұр­ған­да көкейіме мына сұрақтар оралды:
Осыншама зұлмат-сұмдық Ресейде, Лев Толстойдың отанында, оның Ясная По­лянасында болуы мүмкін бе? Шекспир не­месе Диккенс, Бернс не Байрон туып-өскен жерлерде ше? Бұл сұраққа өзім жауап берейін: Жоқ! Мүмкін емес! Ал қазақ мәдениетінің бесігі болған жерде жа­рылыс жасау – ХХ ғасырда үш рет: 1904-1905 жылдарғы, 20-жылдарғы тау­­қыметке және 30-жылдардағы қаса­қа­на жасалған аштыққа ұшыратылған ха­лық­ты ақыл-есінен тағы бір тандыру. Сол жылдардағы аса ауыр қайғы-қасіретімізді, қазақ халқына әдейі жасалған қырғынды «Зор қырғын» және «Қасірет қырманы» кітап­тарында ақиқат тілімен баяндап бер­ген британдық жазушы, тарихшы Роберт Кон­квест араларыңызда жүр. Ол мырзаға қазақ халқының атынан алғыс айтып, есен-саушылық тілеймін!..
Мырзалар, мені дұрыс түсін­гей­сіз­дер! Мен ядролық қаруларды пәлен жер­де сынауға болады, түген жерде сы­нау­ға болмайды деп тұрған жоқпын. Ол қаруларды қай жерде болсын сынау – адам­гершілікке жат, адамзатқа қарсы іс. Сөз ыңғайына қарай айта тұрайын: әл­гі­ бір әзірде мен атаған жазушы Әуезов пен ғалым Сәтбаев радиация улаған сол жерлерде 50-жылдары бірнеше рет бол­ды, жерлестерінің хал-ахуалын біліп, әңгіме-сөздерімен жұбатып бақты жә­не, әрине, онымен тынбай, тота­ли­тар­лық жүйеге қарсылық білдірді. Олар сол үшін «ұлтшыл» деген жалған айыпқа ұшы­рап, қуғын көрді, ақырында қатерлі ісік сырқатынан қайтыс болды.
1953 жылдың 12 тамызында Абы­ра­лы-Дегелеңде сутегі бомбасын жер бе­тін­де сынау болды. Андрей Сахаров өзінің «Ес­теліктерінде» оның қалай жүргізілгенін, нендей нойыс күш екенін жазды, бірақ одан кейінде не болатынын айтпады, өйт­ке­ні ол жарылыстың ақыры неге апарып соғарын жете болжай алмады.
Мырзалар, мен сол бір ғана сынауды еске алып тұрмын. Айтып өткенімдей, ме­нің жерімде сондай 467 жарылыс жа­сал­ды! Мырзалар, кеңестік сол сутегі бом­ба­сын Қайнар ауылы іргесінде сынау ал­дын­да әскери басшылар ол жердің халқын бас­қа жаққа уақытша көшіре тұруды ұй­ғар­ған да, жап-жас 42 жігітті ғана қал­дыр­ған. Тәжірибе жасауға керек қояндай етіп. Бүгінде олардың 37-сі жоқ, сынау зар­дабынан қайтыс болды, қалған бесеуі ауыр сырқат. Сондай-ақ: Қайнар ауы­лы­ның 17 тұрғыны қан дертінен көз жұмды; ра­диацияға ұшыраған 14 кісі өзіне-өзі қол жұм­сады; 170 кісі қатерлі ісіктен қайтыс бол­ды. Сол шағын ғана Қайнар ауылында 28 баланың ақыл-есі дұрыс емес немесе дене бітімі кемтар болып туған. Бір ғана жа­рылыстың кесапатын тартқан ауылдың қайғы-қасіретті жағдайы, міне, осындай! Біз­де жүздеген мың адам радиация за­ла­лы­на тап болды; ұлттың тегіне зақым жа­сал­ды. Алда бізді тағы қандай қырғын то­сып тұрғанын білмейміз. Қазақстанды қар­маған ядролық жарылыстардың, Арал теңізі тақсыретінің, экологиялық апаттың ақыры не боларын кім білсін...
Қайнар ауылын тұмшалаған кеса­пат­тан қаза тапқандар мен тірі өлік бо­лып жүрген кісілердің тізімін Си-эн-Ди басшыларына табыс етемін. Біз бұл жер­де нақты ақпаратқа сүйеніп сөйлеуге тиіс­піз. Бейбіт уақытта ядролық сынау қыр­ғынына ұшыраған адамдар туралы кітап шығаруымыз қажет...
Бүгінде атом бомбасы құпиялап сы­на­ла­ды. Ағылшын бомбасының АҚШ-та сы­на­­латынын, Франция жасамақ жары­лыс­тарды осында ғана естіп-білдік. Бірақ бұл жариялылықтан не пайда, қарсы күресер дәрменіміз жоқ.
Егер Хиросима мен Нагасакиге жа­сал­ған қастандық 1945 жылдың тамызымен шек­телсе, қазақ жеріне, қазақ халқына қас­тандық 1949 жылдың тамызында бас­та­­лып, күні бүгінге дейін жалғасып ке­леді.
1988 жылдың тамызында Қазақстанда орта және жақын қашықтық зы­мы­ран­да­рын жою шарасы басталды. Ол шараға көп­теген елдің өкілдерін шақырдық. Ра­ке­таларды жою басталған сәтте біз көктен тілегеніміз жерден табылғандай қуандық. Бірақ қуанышымыз ұзаққа созылмады: жойылған ракеталардың орнына АҚШ ра­кеталарымен салыстырғанда неғұрлым же­тілдірілген, сапалы жаңалары әке­лін­ге­нін естідік.
Сонымен, біз жарқабақта тұрмыз. Қыр­ғиқабақ соғыс артта қалды, батыс пен шығысты аңдыстырған Берлин дуалы құ­лады. Алайда бейбітшіліктің ядролық қуат­пен қорғала алмайтынына (оған Чер­но­быль қасіреті мысал) көзіміз мың рет жетсе де, ядролық қаруларды сынауды еш­қашан ақтауға болмаса да, жары­лыс­тар­дың әлі де жүргізіліп жатқаны ақылға симайды.
Рас, ақиқаттың талабына орай айтсақ, КСРО әлденеше рет игі ниет танытып, бас­қа мемлекеттерді жаппай толық қа­ру­сыз­да­нуға, ядролық сынауларды тоқтатуға шақырды. Бірақ өзі айтқан сөзінде тұрып қал­мады. 1985 жылы ғана біржақты тоқ­та­ту жариялап, полигондарын біржарым жыл­ға жапты. Өткен көктемнен биылғы 24 қазанға дейін Дегелеңдегі де, Жаңа жер­дегі де полигондарда атомдық дүм­пу­лер естілген жоқ. Қазақстанның Пар­ла­мен­ті КСРО үкіметінен Дегелең полигонын жабуды талап етті. Ол егеменді рес­пуб­ли­ка­ның талабы болатын, егер халықаралық құқыққа жүгінсек, мұндай республиканың жерінде оның рұхсатынсыз ешқандай сы­нау жүргізуге болмайды. КСРО Жоғарғы Ке­ңесі өз кезегінде барлық мемлекеттердің парламенттері мен үкіметтеріне ядролық сынауларды мүлде тоқтатуды ұсынды. Ас­пан ашылып, көкжиек кеңи бастағандай бол­ды. Жоқ, олай емес екен. КСРО өзінің игі ниет-қадамдарынан бас тартып, 1990 жыл­ғы 24 қазанда Біріккен Ұлттар Ұйы­мы­ның ықыласымен жыл сайын өткізілетін қарусыздану апталығы басталған күні Жаңа жерде ядролық жарылыс жасады. «Грин­пис» («Жасыл әлем») жастарының жары­лысты тоқтатуға ұмтылысынан еште­ңе шықпады: оларды біздің әскери те­ңіз­ші­лер тұтқындап тастады. Мен өз­де­рі­ңіз­бен – Қауымдар палатасының пар­ла­мент­ші­лерімен кездесіп тұрғанымдай, сол жас­тармен де кездесіп, Жаңа жердегі жа­рылыс жөнінде пікір алыстық.
Жарылыс неге жасалды? Дүниежүзілік қо­ғамдық пікірге қыр көрсету ме, әлде қа­ру­сыздану туралы идеяны жоққа шығару ма?.. Жаңа жерде жарылыс жасалған күні «Правда» газетінде «Еліміздің ядролық по­лигондары үнсіз қала беруге тиіс пе?» деген тақырыппен мақала шықты, ол гор­ба­чевтік «жаңаша ойлау» қағидаларына кереғарлықпен әскери теңізшілерді ақтау, баяғы «жау бейнесін» тірілту болды. Ма­қа­ла авторы сынаулардың жаңа «қа­лы­бы», яғни жарақтану мөлшері, АҚШ-та ядролық қарулардың жаңа түрлері жа­са­лып жатқаны жайында айтып, сондықтан... «қауіпсіздік мүддесі»... негізінде КСРО-да яд­ролық сынауларды жалғастырған жөн депті. Ол не? Қайтадан қасарыса қарсы тұ­ру, үстем болуға тырысу емес пе?! «Қауіп­сіз және алаңсыз» болу үшін... кеса­пат­ты қаруды үсті-үстіне жаңалап шығара беру қажет екен.
Сөйтіп, біз егер осы қажетті малдана бер­сек, алапат апаттың иіріміне тап бо­ла­мыз, ал оның көлемі беймәлім, біз батып, жұтылып тынамыз!
Ақыл-ой жаппай оянып: «Тоқтаңдар!» деп жар салуға кірісті. Ажал себетін ал­бас­ты қару-жарақты шығару жарысын дереу тоқтатуға шақыруда. Полигондарды жа­бу­ды, жаппай қырғынға ұшырататын қару атаулыны түгел жоюды талап етуде. Бүгін – Еске алу күні. Конвентридің өткен со­ғыс­та қиратылған ғибадатханасы алдына таң ата жиналған жұртшылыққа сөз арнаған Кен­тербери архиепископы осы талап жайында айтты. Бейбітшілікті жақтаушы көп­шілікпен Лондонның Вестминстер аб­баттығында, Трафальгар алаңындағы Нель­сон бағанасы алдында болған кез­де­сулерімізде де сөзіміз сол болды.
Осы ғасырдың соңына дейін тек Ақыл-сана жолымен жүруге күш сала бірігейік! Тоталитарлық идеологияны лақтырып тастап, Берлин дуалын қиратқан, батыс пен шығысты табыстырған Уақыт, біздің на­зарымызды жалпыадамзаттық құн­ды­лық­тарға бұрған, біздің жеріміз үшін, келер ұрпақтарымыз үшін ядролық қару-жа­рақсыз бейбіт өмір орнатуға мүмкіндік берген Уақыт бізден осыны талап етуде. Қазақ Парламентінің өкілі ретінде өз атым­нан ғана емес, атом жарылыстарынан шексіз зардап шегуші қазақ халқының аты­нан сіздерді бейбіт өмір үшін күш бірік­ті­руге шақырамын! Чернобылін радиация күй­діріп-жандырған белорустар мен ук­раин­дердің, Жаңа жерді мекендеуші сол­түстік жұртшылығының да айтар сөзі осы дей аламын.
Ақылдылық – бірбеткейлік емес, Уа­қыт­тың қадір-қасиетін түсіне білу. Уақытты өткізіп алар болсақ, ұлыдержавалық абырой-беделімізден айырылып, атом күліне көміліп қаламыз.
Біріккен Ұлттар Ұйымы келесі 1991 жыл­дың қаңтарында ядролық қару-жарақ мәселесін талқылайды, соның алдында мына біз ядролық қаруы бар елдердің үкі­мет­терін Ақыл-сана дауысын тыңдауға мәж­бүр етуге тиіспіз!
Лондон 1990 ж.