Алаш АЙМАҚ

күретамыр
Ұлыстың ұйытқысы – Оңтүстік
Әр төбесінің, әр тасының тари­хи маңызы бар шежіре­лі өлкеде ел аузында жиі айтылатын қанатты сөз бар: «Адамға өмір бір-ақ рет беріледі, оны жанға жайлы Шымкентте өткізу керек», – деген. Ел аузында, оңтүстік түгін тартсаң майы шығатын, қойнауы қазынаға толы, жоқтан бар жасайтын еңбекқор халқы, бай тарихы бар, ұлттың рухани алтын бесігі саналатын киелі мекен аталады.
Қонағын Құдайындай сыйлайтын дарқандығы даламыздың кеңдігін еске салады. Қашан келсең қазаны бұрқырап, самауыры қайнап тұратын өңір аңқылдақтығынан жаңылған емес.
Жұрт арасында «техастар», «шымкенттіктер» де­ген кемсітпе сөздердің таралып жүргені өтірік емес. Оған жауапты ұлты үшін ұлы іс тындырған Дінмұхамед Қонаев Асанбай Асқа­ровты оң­түстікке бірінші басшы етіп жіберерде «Байқа, Шымкентті басқару Қазақ­станды басқарудан да қиын» деп айтқан екен. Міне, оның арғы жағын­да қаймағы бұзыл­маған қазыналы қазақы өңір­ді басқару Қазақ елін басқарумен бірдей деген үміті мен сенімі менмұндалап тұрғандай.
Еліміздің әр өңірінде қызмет етіп жүрген шымкенттіктер – облыстың ең басты бай­лығы. Оның дәлелі былтыр, «Жұмыспен қам­ту-2020» бағдарламасының аясында Шығыс Қазақстан облысына барған жас диқандар өңірдің қара топырағын, күрделі табиға­тын бағын­дырып, жер емшегін еме бастады. Кезінде Алаш зиялыларының басы қосылып, ұлттық дең­гей­дегі ұлы істерді кеңесетін ұлы ордаға айналған киелі мекен қазір де қасие­тінен айныған емес. Оған Түркістандағы хақ дініміздің діңгегіне айналған рухани ұстаз – Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Сайрамдағы сан­сыз бап, Түркістан­дағы түмен баптар дәлел. Қазақ қара күшінің атасы – Қажымұқан баба­мыздың, вальс королі Шәмші Қалдаяқовтың есіміне берілген музей, көше, гүлзар аттары осында жасап жатқан халықтың бабалар ама­на­тына адалдығын көрсетіп бергендей.

Шымкент Қазақстандағы ең көне қала болып саналады. Тарихшы зерттеу­шi­лер Шымкент қаласының 2200 жылдық та­рихы бар екенiн растап отыр. Жуырда Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының директоры, тарих ғы­лым­дарының докторы Бауыржан Бай­та­наев­тың «История Шымкента» атты кi­та­бының тұсаукесер рәсiмi өттi.
Кiтап ҚР Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң «Ғылыми қазына» бағдарламасы шеңберiнде 500 данамен жарық көрiп отыр. Ол сегіз тараудан тұра­ды. Ондағы деректер бiздiң заманымызға дейiнгi ІІ ғасыр мен Оңтүстiк Қазақстан Ресей империясының құрамына кiргенге дейiнгi кезеңдi қамтыған. Кiтапта археологиялық және мәдени ескерткiштер, осыдан 200 жыл бұрын тү­сiрiлген суреттер мен Шымкенттiң көне сыз­басы бар. Әрбiр көне жәдiгер зерттелiп, оған терең түсiнiк берiлген. Автор бұл деректердi Өзбек­стан мен АҚШ-тың және елiмiздiң жетекшi кiтапхана­лары мен мұрағаттарынан жинапты. Сондай-ақ облыстық тарихи-өлкетану мұражайы­ның мате­риал­дары да кәдеге жараған. Оның айтуынша, М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дiң «Археология және этнология» кафедрасының бiлiктi мамандары мен студенттерi 2003-2004 жылдары Шымкент қаласында қазба жұмыстарын жүргiзген екен. Бұл зерттеулер мемлекеттiк «Мәдени мұра» бағ­дар­ламасы шеңберiнде 2008 жылға дейiн жал­ғасыпты. Нәтижесiнде археологтер көне дәуiр­лерден сыр шертетiн жәдiгерлер мен тұрмыстық заттарды тапқан. Қорымдардан зергерлiк бұйым­дар табылды. Ғалымдар бұл заттардың 2000 жыл­дан астам уақыт бұрын қолданылғанын айтып отыр.
Шымқаланың жасы да белгiлi болды. Соңғы зерттеулерге сүйене отырып, белгiлi тарихшы, академик К.Байпақов Шымкент қаласының iрге­тасы қаланғанына 2200 жыл болғанын жазды. Айтулы жаңалықтың ашылуына орай Шымкентте ғылыми-практикалық конференция да өткiзiлдi. Дегенмен Шымқалаға 2200 жыл толғанын дә­лел­деп, оны ЮНЕСКО шеңберiнде атап өту үшiн қала туралы нақты деректерге сүйенген ғылыми еңбек ке­рек едi. Мұндай кiтап та жазылды.
Бауыржан БАЙТАНАЕВ, Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының директоры, тарих ғылымының докторы:
– Бiз жүргiзген зерттеулер Шымкент Қазақ­стандағы ең көне шаһарлардың бiрi екенiн анық­тап бердi. Өйткенi қала маңынан табыл­ған заттар – сөзiмiздiң нақты дәлелi. Әрине, қарсы пiкiр айтушылар да болуы мүмкiн. Ондай пiкiрталастарға дайынбыз. Ең бастысы, бiз Шымкенттiң тарихы өте тереңде жатқанына көз жеткіздік. Қазақтарда қала мәдениетi бар болғанын ұғындық. Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi ІІ ға­сырдан басталатын деректер мен ХІХ ғасырда жүргiзiлген зерттеулердi негiзге ала отырып, қаламыздың жасы шамамен 2200 жыл екенiн анықтадық. Ендi бұл мерейтойды халықаралық деңгейде атап өтуге болады. Оған толық құқы­ғымыз да, дәлелiмiз де бар. Кiтапты облыс әкiмi Асқар Мырзахметов жоғары бағалады. Қала басшылығы тарапынан да қолдау табылып, тарих­шыларымыздың бастамасы жүзеге асады деген ойдамын.

демография
11 миллионыншы қазақ та, 17 миллионыншы отандасымыз да оңтүстікте тұрады
Халқының саны бойынша республикада оңтүстіктегі ағайын көш бастап тұр. Облыс бойынша жалпы халық саны 2 миллион 660 мыңнан асса, бала туу көрсеткіші бойынша да бірінші орынды иеленеді бұл облыстың тұрғындары. Еліміз бойынша әрбір төртінші туылған нәресте оңтүстікте дүниеге келсе, жалпы бұл өңірде жыл сайын 75 мыңнан астам сәби туылады екен.
Статистикаға сенсек, Қазақстан халқының саны жуырда 17 миллионнан асты. Еліміздің 17-миллионыншы азаматы да халық тығыз орналасқан осы Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданында дүниеге келсе, ал ұлты қазақ 11 миллионыншы азамат осы өңірде дүниеге келіпті. Бұл туралы облыс­тық мәслихаттың кезектен тыс он үшінші сессиясында облыс әкімі Асқар Мырзахметов жария етті. Сәбидің есімі –Мұхтар Әбдірахым. 2012 жылдың 28 желтоқсанында Қазығұрт ауданы Үшбұлақ елді мекенінде дүние есігін ашқан. Кішкентай сәбидің анасы Шолпан Күдірбекова — мұғалім, әкесі Мәлік Бадамбаев ауыл шаруашылығымен айналысады. Мұхтарға дейін бір қыз, екі ұлды дүниеге әкелген. Облыс әкімі Асқар Исабекұлы Мұхтардың ата-анасына арнайы құттықтау хатын жолдап, онда  «Құрметті Мәлік Әбдірахымұлы, Шолпан Бақытжанқызы! Оңтүстік Қазақстан облысының әкімдігі атынан Сіздерді отбасыларыңыздағы үлкен қуанышпен құттықтаймын. Әрбір бесінші қазақ дүние есігін ашатын өңірде 11 миллионыншы қандасымыздың туылуы ұлысымыздың ұйытқысы саналатын оңтүстіктің демографиялық мәртебесін тағы бір дәлелдеді,  — деп атап өткен. Құттықтау хатты Қазығұрт ауданының әкімі Б.Қыстауов қуаныш иелеріне табыс етіп, облыс әкімдігі мен өңір тұрғындары атынан тұлпар тарту етті.

біле жүріңіз
Ең... ең... ең...
• Ақсу-Жабағылы қорығы – оңтүстік аймақтағы Талас Алатауының солтүс­тік батыс бөлігін және Өгем жотасын алып жатқан Қазақстандағы тұңғыш қорық. Қазір Ақсу–Жа­бағылы қорығы ЮНЕСКО бекіткен дүниежүзілік қорық­тар тізіміне алғаш болып енген.
• 2003 жылы 23 маусымда Францияның Париж қаласында Ахмет Ясауи кесенесі  ЮНЕСКО-ның 27-сессиясында дүниежүзіндегі «Мәдени мұра» тізіміне енген болатын.
• Шымкент қаласындағы Бәйдібек бидің мүсіні – еліміз бойынша ең биік нүктеде орнатыл­ған алып ескерткіш. Шығыс зерттеушілерінің жазбаларын­да оны Қазақ хандығының құры­луын­да ерекше орны бар ежелгі Үйсін бір­лес­тігіне кіретін албан, суан, ду­лат, сарыүйсін, шапырашты, ысты және ошақты ру-тайпаларының түп­ атасы деп көрсетеді. Ескерткіштің тұғыры  9 метр, мүсіннің биіктігі 10 метрдей,  орна­тыл­ған нүктесі қаладан 200 метр жо­­ға­рыда тұр. Ескерткіштің жа­ны­на көтерілген жанға бүкіл шаһар ала­қандағыдай көрінеді.
• Биыл жаңажылдық шырша тұрғызуды Тәуелсіздік мерекесінен кейінге қал­ды­руды ең бірінші болып оңтүстік қолға алды. Облыс әкімі Асқар Мырзахме­тов Тә­­уелсіздік мерекесіне дейін «Жаңа жыл» деп жалаулатпауды қадап тап­сырған бола­тын. Бұл бастама көрші облыстарға үлгі болып, Қазақ мем­лекетінің Тәуелсіздік ме­ре­кесінің ауқымын кеңейтуді күшейтті.

ерекше адам
Ең ұзын адам Шымкентте тұрады

1953 жылы дүниеге келген шымкенттік Қалдыбай Атажанов қазақ ертегі-дастандарындағы  батырлардан аумайды. Бойы 2 метр 14 сантиметрден асатын азаматқа лайықты киім табудың өзі мұң біздің елде. Сол себепті ол өзіне шақ киімдерді Ташкенттегі тігін цехтарының біріне тапсырыс беріп алдыртады. Өкініштісі – волейболдан жоғары дәрежедегі төрешінің өзіне сай көлігі де, баспанасы да жоқ екен. Бірақ оған  мұңайған ол жоқ. Керісінше, өзін көргенде есінен танып қалған талай жанның қолтығынан демеп жүр.

7-8-сынып оқып жүрген кезінде бойы тез өсе бастап, мектепті бітірген­де қатарластарынан тым ұзын екендігі жұртты таңғалдырады. Тынық мұхиты жағалауындағы теңіз флотында әске­ри борышын өтеп, 1975 жылы елге ор­алғанда оның бойы тіпті ұзарып, 2 метр 50 сантиметрге жеткен екен. Өзі­нің батырлық жырлардағы батыр­лар­дай фантастикалық өсу жолын «Мұ­хит­тың таза ауасы мен судың әсе­рі­нен болу ке­рек» деп түсіндіреді. Ал­айда бұл ерек­шелігі қанында бар, ата­сы Нұр­жанның бойы 2  метрге жуық бол­ған екен.
1976 жылы сол кездегі Алматы қаласындағы Қазақ мемлекеттік дене тәрбиесі институтына жаттықтырушы және оқытушы мамандығына түсіп, 1980 жылы қызыл дипломмен тамам­да­ған соң, Шымкент қаласындағы Қа­зақ химия-техникалық институтына (қа­зіргі М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті) арнайы жолдамамен келеді. 1990 жыл­дан бастап оқытушылық қызметке кірісіп, еңбегі еленіп, «Қазақстан Рес­пуб­ли­касының волейболдан жоғарғы ұлттық төрешісі» атағын алады. Бүгінде – осы университеттің техникалық ма­ман­дықтарға арналған дене тәрбиесі кафедрасының аға оқытушысы.
Қолы босай қалса, Махтымқұлы­ның өлең кітаптарын, әдеби шығарма­ла­рын, Наурызбек Рахманқұловтың тер­мелерін, Дина, Құрманғазы және тағы басқа да күйшілердің күйлерін тың­дап, таза ауада серуендегенді ұна­та­ды. Мұнан тыс, қазақтың піскен еті, шұбат және жеміс-жидектерін сүйіп жейді. Өмірлік ұстанымына келер бол­сақ: «Дене тәрбиешісі болған соң, жас­тарға салауатты өмір салтын ұс­тану­ды, дінге бет бұруды жиі айтып жү­ремін», – дейді.
Бір қызығы кейде бойдың ұзын­дығы айналасындағылардың таңыр­қауы­нан тыс қорқыныш сезімін де ту­ды­ратыны бар екен. Ондай жағдайда «Кешірерсіз, мұздай су ішіңіз», – дейді екен ол.

өнер
«Тау адамы» Гиннесстің рекордтар кітабына енбекші

Қарт Қаратаудың Созақ ауданының жерімен өтетін тұсында тауды мекен еткен бір адам бар. Аты-жөні – Шавкат Жортанов. Жұрт оны «Тау адамы» деп атап кеткен. Шындығында да, ол қыстай жұмыс істеп ақша табады да, ала жаздай үй көрмей, тау-тас кезіп жүреді екен.
Шавкат ЖОРТАНОВ, Созақ ауданының тұрғыны:
– Менің жағдайымды жасап жүр­ген – ата-анам мен бауырларым. Тауға сурет салудың қызығы­на түскенім соншалық, қазір бар өмірім тауға сурет салумен өтіп жатыр. Қыс бойы үйде жиһаз жасап ақша табамын. Күн жылыған бойда мал-жанды алып, тауға кетемін. Аптасына бір-екі рет інілерім ас-ауқат әкеліп тұра­ды.
Шавкаттың тауда жүргенін көпшілік тү­сінбейді. Бірақ сөйлескеннен кейін ол ой­ларынан айнып қалады. Ол үлкен жар­тас­тарға сурет салады. Таудың төбе­сі­не шығып, беліне екі қабат арқан орап төмен түсу арқылы сурет салады. Әр су­ретке төрт-бес сағаттан уақыт жұм­сайды.
Желкесін жапқан шашына қарап, шын өнер адамы екендігі менмұндалап тұратындай. 18 жылдан бері осы өнер­мен айналысып жүрген ол өз суреттері­нің ең үлкенін 60 күнде салып шығыпты. Оның ұзындығы үш жарым шақырымға жетеді. Осы кезге дейін суретіне ақы алмапты. Тасқа екі-үш сантиметр те­рең­дікте қа­ша­лып салынғандықтан, бұл сурет­тер­дің де ертедегі ескерткіштер секілді мың­­да­ған жыл сақталаты­нына сенімді. Ол таяуда атақты актер Арнольд Швар­це­нег­гер­ге хат жолдапты.
– Қазір менің суреттерім интернет арқылы Австралия, Еуропа мен Амери­ка­ның өнерсүйер қауымына жетіп жатыр. Алдағы бар арманым – осындай суреттерді шетелдің биік тауларындағы жартастарға салу. Әрине, ол үшін қар­жы­лай қолдау керек екені белгілі, қазір соған демеуші іздестірудемін.
Таулы аймақтарға демалыс орындарын салған қалталы адамдар да бар. Ег­ер солар ниет білдірсе, тауларын бе­зен­діріп бере де аламын. Жалпы, мұн­дай өнермен дүниежүзінде түпкілікті ай­налысып жүрген адам жоқ екен. Мен бі­ріншімін, сондықтан соңғы кездері бұл жұмыстарды патенттеп ал деп ақыл айтушылар да шыға бастады. Бұрын су­рет­ті салып кете беруші едім. Кейін оның қасына басқа біреулер өз аттарын жа­зып кететін болып жүр. Біреудің ең­бе­гін иелену – әділетсіздік қой. Сон­дық­тан қазір әр суреттің тұсына өзімнің бел­гімді қалдыратын болдым. Яғни «Шав­кат» деген жазу болса, ол суреттер менікі деп білерсіздер. Суретті қа­ғаз­ға да саламын, бірақ биік тасқа жабысып тұрып салудың кереметі өзге­ше, оны сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес, – дейді Шавкат.
Сөзіне қарағанда оны бүгінде қазақ­стандықтардан гөрі шетелдіктер көбі­рек таниды екен. Интернет арқылы көп­те­ген дос тауып, сырласып та, тәжірибе алмасып та тұрады екен.
Ш.Жортанов өзінің тасқа салған суреттерінің үлкендігі жөнінен Гиннесс­тің рекордтар кітабына енуді де жоспарлап қойыпты. Ол үшін арнайы ко­мис­сияның келіп көруі керектігін де бі­ле­ді. Келешекте Шавкаттың суреттері үлкен биіктерге салынып, көпшілік сұ­ра­ны­сына ие болып жатса, арманы­ның орындалғаны болар еді.

жасыл ел
Еліміздегі ең алып саябақ оңтүстікте екенін білесіз бе?
Шымкентте көзі тірісінде аты аңызға айналған тұлғалардың бірі – көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Социалистік Еңбек Ері, кезінде об­лыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болған Асанбай Асқаров. Оның Оңтүстік Қазақ­стан облысын өркендетудегі ізгі тірлік­терінің ізі аттап басқан сайын сай­рап жатыр. Қаладағы Хайуанат­тар бағы, жасанды «Тұлпар» кө­лі Асқа­ровтың тұсында халық игі­лі­гіне беріледі. 1979 жылы осы кісінің тікелей бастамасымен қала сыр­тындағы күл-қоқысқа толып, шаңы аспанға шығып жатқан 117 гектар жер игеріліп,  Ден­дро­саябақ салынған-тын.

Саябаққа әлемнің әр­ түк­пі­рі­нен әкелінген ағаш тұқым­дары отырғызылған. 80-жылдардың соңын­да­ жазық­сыз жаланың құрбаны болып, түрмеге жабылған кезде а­тпал­ азамат артында қалған­дар­ға осы­ саябақтың тағдырын ерекше аманат­тап тапсырған деседі. Алайда 1990 жылдардың басындағы эко­номикалық тұрақсыздық пен құл­д­ырау кезеңінде саябақтың күйі кеткен де еді. Тек былтырғы «Жол картасы» бағдарламасы бо­йынша бюджеттен қаржы бөлініп, саябақты қайта қал­­пына келтіру жұмыстары жүр­гізі­ліп, өңі кірді.
Дендросаябақта 600-ге жуық ағаш түрі бар екен. Балқарағай, самырсын, магнолия, тіпті ата­уын бұрын естіп-білмеген ағаштың түр­-түр­ін кездестіресіз. Біразын таны­мал тұлғалар отырғы­зыпты. Мың­нан­ астам ағашы бар сол сая­бақ­тың қақ төріндегі Қонаевтың қолы­мен отырғызылған алып бәй­терек ерекше көзге түседі. Екі адам­ның құшағы әзер жететін ағаш қазақ­тың біртуар ұлы­ның алып тұлға­сын елестеткендей.

Бетті дайындаған Нұршат ТӨКЕН