Алаш АЙМАҚ

Тараз – тарихтың темірқазығы

Күнгейдегі көне кенттің тарихы тым әріде жатыр. Орта ғасырда Ұлы Жібек жолының бойындағы ең ірі сауда және экономикасы дамыған, мәдениет пен әдебиеттің ордасы, ғұламалар мен шайырлар бас қосатын рухани орталық болған. Еліміз ғана емес, Орта Азиядағы ең ежелгі қалалар санатына жататын Тараз – Елбасымыз айтқандай, тарихымыздың темірқазығы. Иә, тарихы тым тереңде жатқан  көне қала Талас-Тараз туралы талай ғалым қалам тербеген.

Ерте дәуірлерде Талас, кейін Тараз, одан кейін Әулиеата, кеңестік кезеңде Мирзоян, одан Жамбыл атында аталып келді. Ұлы ақынның атымен 60 жыл аталып келген қалаға Елбасының 1997 жылдың 8 қаңтарындағы өкімімен Тараз деген тарихи атауы қайтарылды. Тарихи тамырын тереңнен тартқан ежелгі қаланың 2009 жылы дүниежүзілік ЮНЕСКО ұйымының қаулы­сымен 2000 жылдығы тойланды. Бұл да болса елге, жерге деген құрмет болса керек. Рудаки, Сағди, Жәми, Фирдоуси, Омар һаям сынды Шығыс шайырлары жырлайтындай, «мөп-мөлдір көздің қарасын Тараздан ғана табасың». Ежелден ескірмей, бүгінге жеткен шайырлардың сөзі Тараздың кіреберіс қақпасы­на оюлап жазылған. Ежелгі жазбаларға құлақ түрсек, Таразда Батыс ғұн ордасы, Қара түркештер билігі, Қарлұқ қағанаты, Қарахандар әулеті династиясы билік құрғанын дәлелдейді. Беріде зерттеу жүргізген италиялық және бельгиялық ғалымдар мұнда ежелгі дәуірлерде құрылымы өте күрделі ирригациялық жүйелердің болғандығын анықтады. Жыл сайынғы зерттеулер де талайды тамсан­дырып келеді. Өйткені әр жыл сайын Тараздың тарихына қатысты тың деректер табылып жатады. Әрі таусылмастай да.

Сан ғасыр бойы сыр алдырмай, бүгінге жеткен ежелгі қаланың әлі де ішіне бүккен сыры көп сықылды. Жазба дерек­терге жүгінсек, Тараз қаласы 572 жылы Қара Чирину Дату әмір­шінің қол астына өткен тұста ел астанасы болған көрінеді. Бір қызық дерек: Қытайдың Будда мо­нахы Сюань Цзинь мен араб тарихшысы Макдисидің жаз­баларында VII ғасырда Тараз­да сауда-саттық да­мы­ған, көпестер тұ­­ратын қала деп жазылыпты. Ал Х ға­­­сырда тарих­шы­лар мешіттері күм­бе­зін күнге сүйдір­ген, күр­делі қор­ға­­ныс жүйесі бар  қала деп жазды. Көне қала­ның орнында жүр­гізілген қазба жұ­мыс­тары кезінде та­былған жәдігерлер Қара­хан әулетінің кіші астанасы болғандығын дәлелдеді. Сол кезеңде осы жерде теңге соғатын сарай болған. Осыған қарағанда, Тараз қаласының Орта Азияда­ғы ең ірі қаржы-сауда орталығы болғандығы белгілі болды. Соның бір дәлелі: біздің дәуірімізге дейінгі 36 жылы ғұндар мен қытайлар арасында Тараз қаласына талас болғаны айтылады. Бірін-бірі жеңе алмаған соң, ақыры Қаңлы мемлекетінің ханы мен Қытай императоры келісімге келеді.

Соның нәтижесінде Талас аңғары­мен темір, фарфор, жібек тасымалдайтын керуен жолы жолға қойылады. Бұл қаланың өсіп-өркендеуіне кең жол ашты. 1214 жылы Қарахан әулетінен шыққан Осман сұлтан Хорез­м­нің билеушісі Сұлтан Мұхам­мед Хорезм шаһпен одақтасып, Тараз қаласы­ның түбінде қолбасшысы Танику болған қытайдың қа­лың қолын же­ңіп шығады. Осылайша, түркі­лердің ежелгі қонысы болған аумақты бір ғасырға жуық уақытқа созылған қарақы­тай мемлекетінің езгі­сінен құтқарып қалады. Тараз үшін талас мұнымен ғана шектеліп қалмай, Моңғол шапқыншылы­ғын да, Шыңғыс хан әулеті­нің өзара қырқысын да бастан кешті. Қан­­шама мәрте қирап, қайта түлеп отыр­ған көне қала жер бетінен жойылып кеткен жоқ. Ежелгі қала тарихының 15 ғасырға созылған алғашқы кезеңдерінде қалып­тасу, даму, құлдырау кезеңдерін бастан өткерді. Шығыс пен Батысты жалғасты­рушы Ұлы Жібек жолы­ның бойында жатқан көне қала бәрібір өз атауын сақтап қала алды. Орта ғасырдың жаһұт қаласы атанған шаһар беріде Жібек жолындағы жұлдыз атанды. Шежірелі де киелі шаһар­дың өткені – тарих, бүгіні кемел, ертеңі жарқын екені айқын!

Облыста ішкі және халықаралық туризмді дамытуға мүмкіндік мол. Сайрам-Тараз-Ақшалақ-Ақыртөбе стансысы-Құлан-Меркі-Шу-Аспара арқылы ұлы Жібек жолы өткен.  Жамбыл облысы бойынша – 1080 ескерткіш, оның ішінде 844-і – археология, 111-і – тарихи, 97-сі сәулет және 28-і монументалды өнерге тиесілі.

Жамбыл облысы еліміздің оңтүстігінде орналасқан. 1939 жылы құрылған. Облыс территориясы – 144,2 мың шаршы шақырым. Облыста 10 аудан және үш қала – Қаратау, Жаңатас, Шу қалалары бар.

Әлеуетті әулиеата
Әу баста Жамбыл облысы аграрлық облыс аталып келсе, енді индустриялық-аграрлық облыс деген жаңа мәртебеге ие болды. Иә, бұл да тектен-текке айтылмаса керек. Индустрия­ландыру бойынша елімізде алдыңғы орынға табан тіреп, инновациялық дамудың даң­ғыл жолына түскен өңірдің алар асуы әлі алда. Жаңа бастамаларға серпін берген жобалардың қатары бұрынғы­мен салыстырғанда өсіп отыр.

Аймақта үдемелі индустриялық-инно­вациялық даму бағдарламасы аясын­да бірқатар ірі жоба жүзеге асырылуда. Бүгінде өңірде жалпы құны 142,6 млрд теңгені құрайтын 28 инвестициялық жоба жүзеге асырылып жатыр. Бұл дегеніңіз – 4,2 мың жаңа жұмыс орны ашылады деген сөз. Алып жоба қолға алынған екі жыл ішінде өңірде құны 80 млрд теңгеге жуықтайтын 15 жоба іске асырылды. Жобаның биіктен көрінуіне атсалысып жүрген көшбасшы­лардың қатарында «Жасұлан және К», «Амангелді газ өңдеу зауыты», «Мыңарал Тас Компани» ЖШС секілді облыс бюд­же­тіне қомақты үлес қосып жүрген ірі кәсіпо­рындар бар. Былтыр өндірістің түрлі сала­ларында жеті инвестициялық жоба жүзеге асы­ры­лып, 1170 жаңа жұ­мыс орны ашылды. Мо­йын­құм ауданында жалпы сомасы 18 млрд теңге болатын екі жаңа өндіріс орны іске қосылды. «Алтын алмас» компаниясы кен өңдейтін «Ақбақай кластері» жобасын жүзеге асырса, ACIG акционерлік қоғамы жаңа технологияны пайдаланып, құрғақ цемент өндіретін цемент зауытын салды. «Энерджи Тараз» ЖШС энергия үнемдеу бағытында жарық диодты шамдар шығаруда. «Тараз құбыр зауыты» ЖШС полиэтилен құбырлар шығаруда. Кәсіпорын өнімі әсіресе құры­лыс, газ, сумен жабдықтау және ауыл шаруа­шылығында үлкен сұранысқа ие болып отыр. Ал «БиномСтройДеталь» ЖШС темір бетон бұйымдарын өндірсе, SUPER PHARM ЖШС медициналық киім шығару өнді­рісін өрге өрлетіп отыр. Биыл жалпы сомасы 14,3 млрд теңгені құрайтын тоғыз инвестициялық жобаны іске асыру жоспарлануда. «Казфосфат» ЖШС құны 500 млн теңгелік натрий гексаметафосфаты мен тағамдық фосфаттар өндірісін ашпақ. Мұнда елімізде тұңғыш рет фосфат шыға­ратын чехиялық технология қолданылатын болады. Ауыл көркейсе, бәріміздің де көркейетініміз сөзсіз болса, онда кемел­денетінімізге кәміл сенуге болады. Шикізат болудан шаршаған шақта өз өндірісін жол­ға қойып, Қазақстанда жасалған өнімдер­дің көбеюіне көп болып көмек қолын со­зып жатқан жамбылдықтардың еңбегі ерен. Оның жемісті де жеңісті боларына да сенім мол.

Облыста өсімдіктердің 3 мыңға жуық түрі бар. Аңшылыққа пайдаланылатын жердің жалпы көлемі – 13,9 мың га. Онда 40 түрлі жануарлар мекендейді. Балық шаруашылығы 27,8 мың га жерді алып жатыр. Оның ішінде 81 суқойма бар.

Облыста 1 млн адам – тұрғылықты тұрғындар, оның ішінде 100 басқа ұлт өкілі бар. Оның 65 пайызын жергілікті ұлт құрайды.

Жамбыл облысындағы халық саны, биылғы жылдың маусым айына дейінгі есеп бойынша, 1062,2 мың адамды құрайды. Жыл басынан бері 0,6 пайызға өскен.

Тараздың тарланбоз түлегі 
Жамбыл облысы еліміздегі ең көп Олимпиада чемпионы­ның қанатын қатайтқан өңір болып саналады. Солардың бірі әрі бірегейі – Афины Олимпиадасының чемпионы, Вель-Баркер кубогының иегері атанған Бақтияр Артаев.

Бақтияр Артаев
1983 жылы 14 нау­рызда Тараз қала­сында дүниеге келген. Былғары қолғаппен 10 жа­сын­да достасқан ол 1998 жылы Қазақс­танның жастар ара­сын­дағы чемпионы атанды. Байрақты бәсекеге дейін ол еліміздің жеті дүркін чемпионы болды. Ел аумағында өткі­зілген талай жарыстың бәйгесін бермеген тарлан­боздың әлемдік додаларда бағы жанбай жүрген еді. Тек Афины Олимпиада­сында оның жұлдызы оңынан туды. Соңғы үміт үзілгелі тұрған шақта жасындай жарқыл­даған батыр ұлан ел қоржынына жалғыз алтынды салып, ел мерейін үстем етті. Бақ­тияр Артаев – 2005 жылғы әлем  чемпиона­тының қола жүлдегері. 2006 жылы Азия ойындарының күміс жүлдегері атанды.

Нұрмахан Тінәлиев
Дөңгеленген дү­ние­нің төрт тарабына көз тігіп, тағатсыз­да­на күтіп отырған Лон­дон Олимпиа­да­сында еліміздің Көк байрағын ұстап, ел құрамасын бастап шығу бақыты жам­был­дық палуан Нұр­ма­хан Тінәлиевке бұйырып отыр. Жерлесте­рінің мұндай құр­мет­ке ие болғанына Шу ауданының тұрғын­дары шын қуанып отыр.
Осы уақытқа дейін талай дүбірлі додада шашасына шаң жұқтырмай, қарсылас­тарының қапысын тауып, жеңіске жетіп жүрген жер­лес­терінің бұл додадан да қан­жығасы майла­нып қайтатынынан жамбыл­дықтар үмітті. Осы уақытқа дейін киелі Әулиеата өңірінен талай тарланбоз шыққан. Серік Қонақбаевтан бастап, бүгінгі Бақтияр Артаевтардың ізін басып келе жатқан дүлдүлдердің тіні үзілмек емес. Сол сара жолдан таймай келе жатқан Тінәлиев те грек-рим күресі бойынша 2010 және 2011 жылғы әлем чемпионаттарында қола ме­дальға қол жеткізген болатын. Бірнеше жыл бұрын Гуанчжоуда өткен Азия ойындарында алтыннан алқа тақты.

Түріктерді таңғалдырды
Бүгінде қазақ әдебиетін әлемге таныту басты ауыртар басты мәселелердің бірі екені айқын. Аудармашы жоқ, не болмаса өзге де жолын таппай жүргендер жетерлік. Ал үнде­мей жүріп үлкен тірлік тындыруға болатынын жам­был­дықтар үнемі дә­лелдеп-ақ келеді. Жуырда қазіргі қазақ әдебиетіндегі ең таңдаулы әңгімелер түрік тіліне аударылды. Ол Стамбулдағы түріктің ең әйгілі әдеби журналы «Кардеш Каламгер» («Қандас қаламгер») журна­лына басылып шықты.
Одан кейін барлық шығарма топтас­ты­рылып, жеке кітап болып басылып шықпақ. Мұның алдында да Қытайда басылған тұңғыш «Қазақ әңгімелері ан­то­логиясына» жазушы Несіпбек Дәутайұ­лының бірнеше таңдаулы әңгімесі енген болатын. «Қандас қаламгер» журналына қаламы қарымды жазушының «Қызыл жалқын» әңгімесі еніп отыр. Шығарманы маңызын жоғалтпай, жатық етіп аударған – Мәлік Отарбаев. Қаламгердің қаламгер туралы пікірі де ерекше. Оның айтуынша, аударылған көркем дүниелердің арасын­да Несіпбек Дәутайұлының әңгімесі ең үздігі саналады. Қандастарымыздың шығармалары басылған журналды таласа-тармаса оқып шыққан әдебиет­сүйер қауым Дәутайұлының әңгімесіне жоғары баға берген. Оның ішінде әдебиет майданында қалам тербеп жүрген ірі жазушылар да бар. Осылайша  жерлес жазушының шығармасы  түрік бауырларымызды тамсандырып отыр.

       Тараздың таңғажайып кереметтері                                                                        

Айша бибі кесенесі
Тасын түртсең, тарихтан сыр шертетін Тараз жерінде киелі жерлер мен керемет кесенелер көп-ақ. Олардың барлығы да көне заманның бүгінгі куәгеріндей күмбез­дерін күнге сүйгізіп, аймақтың атын шыға­рып, асқақтап тұр. Өңірге туристер тарту­дың кілті де осы әулиелі жерлерге бай­ланысты. Аймақтың алтын кілті іспеттес Айша бибі кесенесіне келіп, тәу етушілер көп. ХІІ ғасырдағы сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші ЮНЕСКО тізіміне алынған. Көне дәуірлерден бүгінге бүлінбей жеткен кесенені қайта қалпына келтіру жұмыстары 2001-2004 жылдар аралығында жүргізіл­ді. Қараханидтер сәулет ескерткіштері іші­нен бұл ескерткіш ең кереметі болып сана­лады. Аңыз бойынша, Айша бибі асқан сұлулығымен қатар, ақылдылығы­мен де елге есімі жайылған ару болған деседі. Ол – әйгілі Шығыс ақылшысы Зеңгі бабаның қызы. Ару Айша мен батыр Қарахан ара­сындағы шексіз махаббат та осы күнге аңыз бойынша жеткен. Ауыздан-ауызға тараған аңызға құлақ түрсек, Айша бибі киелі Түркістан жерінде жас батыр Қараханмен кездесіп, бірін-бірі ұнатқан екі жас бас қосып, өмірлік қосақ болуға уағдаласады. Жан-жақтан жау анталаған заманда елін, жерін қорғаумен жүргенде Қараханның айтқан уағында Айша бибіге баруға мүм­кіндігі болмайды. Арада айлар өтеді, жыл­дар жылжиды. Ақыры шыдамы таусылған Айша бибі Қараханның мекені – Тараз жеріне өзі іздеп бармақ болып, қасына күту­шісі Баба әжені (кей жазбаларда – Ба­бад­жа хатун) ертіп, жолға шығады. Күнге күйіп, аптаптың азабын тартып, Таразға да жетеді. Сүйгенімен жолығуға жарты күндік жол қалған кезде өзеннің жағасына дема­луға тоқтайды. Салқын суға шомылып ал­ған Айша сұлу демала тұрмақ болып қисая­ды. Сол кезде аруды улы жылан шағып алады. У бүкіл тәнін жайлап, тынысы та­рыл­ған Айша бибі бұ дүниелік емес екенін сезіп, сүйгені Қараханға ат шаптырады. Қарахан емші-тәуіптерін алып жеткенде ару қыз ісініп, талықсып жатыр екен. Қара­хан молдаға екеуінің некесін қиғызады. Содан кейін ол жаны үзіліп бара жатқан Айшаның құлағына: «Айша, сен енді бибі болдың!» – деп үш рет айқайлапты. Ханның өлі қызбен неке қиысқаны одан бұрын да, кейін де тарихта кездеспейді. Ғашығынан айырылып, қайғыдан қан жұтқан Қарахан сүйген жарының денесін арулап жерлеп, басына әсем күмбез орнатады.

Ақыртас кешені
Елімізде 25 мыңнан астам мәдени ескерткіш-кешен бар деп есептелсе, осы­нау мол мұраның 1100-ге таяу нұсқа­сы Тараз топырағында жатыр. Айша бибі кесенесінен кейін ауызға ілігері – Орта Азия құр­лығында теңдесі жоқ Ақыртас сарай-ке­шені. Ақыртас сарай-кешенін су­мен қамтамасыз ету үшін тауда­ғы бұлақ­тардан әрқайсысының ұзындығы 50-60 см болатын қыш құбырлар тартылған. Осы ирригациялық жүйе арқылы аққан су хауыз­дарға, тұрғын үйлерге жет­кізіл­ген. Мұнда «Хан ордасы», «Шеберлер ауылы», «Тас кеніші», «Қарауыл төбе» секілді орын­­дарға бөлінген. Шығыстық сәулет өнерінің керемет нұсқалары саналатын Қарахан және Дәуітбек кесенелері де осында. Еліміздегі ең ежелгі Шығыс мон­шасы  да осынау киелі  мекенде тұрақ тап­қан. Анықталғанына 1,5 жарым ғана ғасыр болған әйгілі Ақыртас кешенінің әлі де ашылмаған сыры көп. Айтулы Ақыртас кешенінің әлемдегі тастан қашап жасалған жалғыз мұра екені дәлелденді. Талас ауданындағы Үшарал мешіті мен Сарысу ауданындағы Шоқай датқа кесенесі Тәуел­сіздік алғаннан кейін ғана толықтай қал­пына келтірілді. Үшарал мешіті – құрылыс салу әдістері  жөнінен бүгінге де­йін құпия­сы мол кешендердің бірі. Күмбезі көкпен сырланған мешіт үйі тек күйген кірпіштен қаланған.  Ғажайып ғимараттың  ешқан­дай тіреу, белағашсыз, тек кірпіштен ғана өрілуі таңғалдырады.

Шығыс моншасы
Тараздағы тағы бір кереметтің бірі – Қали Жүністің Шығыс моншасы. Бұл  нысанның жылыту жүйесінің өзі – үлкен ғылыми еңбекке жүк боларлық жұмыс. Ол ХІХ ғасырдың басында Тараз қаласының қазіргі Байзақ батыр және Қазыбек би көшелерінің қиылысында орналасқан. Қаланың көне тарихи орталығында тұр­ғын үйлердің қоршауында қалып кеткен моншаның бір қабатты төбесінде әсем күмбездері бар. Бір кереметі, моншада барлық жағдай қарастырылған. Кіреберіс бөлме, демалатын орын, жуынатын орын, массаж жасалатын орын, жылыту бөлмесі, ыстық және суық су сақталатын ыдыстары да бар. Ал ауласында су ысытатын құдығы болған. Бір қызығы, еденнің астынан қыз­дыратын жүйесі болған. Төменгі Барыс­хан қаласының орнын зерттеу нәтижесінде көптеген құнды жәдігер табылған бола­тын. Орта ғасырдағы түркілердің бірегей мәдени ескерткіші саналатын «Меркі-Жайсаң» түркілер ғибадатханасы да – ғажайыптардың бірі.

Жамбыл жерінің жауһарлары

Көшек батыр, Көшек ҚАРАСАЙҰЛЫ (1620 – шамамен 1652) – жоңғар шапқыншы­лығына қарсы күрескен қазақ қолбасшысы, батыр, Есім хан мен Жәңгір ханның (Салқам Жәңгір) сенімді серіктерінің бірі. Талас өзенінің төменгі сағасында туып-өскен.

Төле ӘЛІБЕКҰЛЫ, Төле би  (1663-1756) – қазақтың қоғам қай­­рат­­кері, шешен, Ұлы жүздің бас биі, «Жеті жарғыны» жасаушылар­дың бірі. Жамбыл облы­сының Шу өңірінде туған. 

Жамбыл ЖАБАЕВ (1846-1945) – қазақ ха­лық поэзия­сының әйгілі тұлғасы, өлең сөздің дүлдүлі, жырау, жыршы. Туған жері – Жамбыл облысындағы Жамбыл тауының етегі.

Кенен ӘЗІРБАЕВ (1884-1976) – қазақтың әйгілі халық ақыны, ком­­позитор. Қазақстанның еңбек сіңір­ген өнер қайраткері. Туып-өскен жері – Жамбыл облысының Қордай ауданындағы Мәтібұлақ деген өңір.

Бауыржан МОМЫШҰЛЫ (1910-1982) – Кеңес Ода­ғының Батыры, жазушы, Екінші дү­ние­жүзілік соғыстың даң­қ­ты жауын­гері, әскери қолбасшы, стратег және тактик. Туған жері – Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Мыңбұлақ ауылы.

Шерхан МҰРТАЗА (28.09.1932 )  – жазушы, қоғам қайраткері, ҚР еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, Қазақстанның Халық жазушысы. Туған жері – Жамбыл облысы Жуалы ауданы Талапты ауылы.

Бетті дайындаған Гүлжан Көшерова, ұялы телефоны: 87017711648, е-mail: zhan771@mail.ru,