(әңгіме)
Әскери формалы екі жас әйел таудың баурайында алдарынан ашыла түскен кең далаға қызыға көз тігіп тұрды.
Бүкіл айнала: әйелдер неміс комендатурасында қызмет ететін алыстағы қала да, егістіктен аулаққа лақтырылып тасталған шағын ағаштар да, өзенге тиіп тұрған тоғайлар да, көгілдір лентадай қалықтап, сонау көкжиекке жетіп, онда көкшіл аспанмен астасып кететін өзен де тыныштықта тыныстап жатқандай көрінді. Олар таудың жалғызаяқ соқпағымен көтерілген, дәл қазір аяқтарымен басып тұрған бұл дала арманға ерік берер еді. Әскери формалы жас әйелдер де армандады. Олар кезінде өздерінің даңқты неміс армиясы орыстармен соғыста шешуші жеңіске ие болса, онда бүкіл Европаға, Оралдың өзіне дейінгі жерлерге берік тәртіп орнатар еді. Олар, немістің жас әйелдері, әскери форманы тастап, алаңсыз саяхаттауға мүмкіндік туар еді, мүмкін, Қара теңіздің жағасында демалар, Сібірдің қатал табиғатын көруге де мүмкіндік туар, кім біледі, алыстағы салтанатты Индияны да қызықтармыз деп армандады. Олар қызмет істеп жүрген осы бір шағын венгер қаласында оларды тәртіптің жалықтырып жібергенін де мойындайды. Әрбір күн бір-бірінен аумайды: комендатура, бір тектес қызмет, пәтер. Ешқандай көңіл көтерері жоқ.
– Қарашы, андағы не екен? – деп, үнсіздікті тапалтақ, толық, жирен әйел бөліп жіберді. Ол егістікке қарай қолын сілтеді, өйткені таудың етегінде әлдене жайылып жатыр еді. Оған әйелдер бес минуттай үнсіз қадала қарап тұрды, кенет олардың көздері бақырайып кетті, сонан соң жалт бұрылды да, жалма-жан төмен түсе бастады.
* * *
Кемпір жоңышқа орып жүрді. Жасы жетілер шамасындағы кішкентай қыз шөптерді жинап жүрді. Арттарынан олар аяқ дыбысын және әйелдердің дауыстарын естіді, бірақ бұрылған жоқ, өз істерімен бола берді. Қыз ақыры белгісіздікке шыдай алмай, жайлап артына бұрылып қарады да:
– Неміс әйелдері келе жатыр, – деп сыбырлады.
– Келе берсін, – деп сабырлы қалпын бұзбай жауап берді кемпір.
Әскери формалы әйелдер алып, биікке созылып жатқан еменнің астына жетіп тоқтады да, қызы бар кемпірге, жақын жерде жас шөптен тұрғызылған шөмелеге, арт жақта жүрген қаздарға, шөмеленің көлеңкесінде солықтап жатқан қозы мен итке, тасыр-тұсыр ойнақтап жүрген итке қарап тұрды. Сонан соң олар алаңқайды кесіп өтіп, кемпір мен қызды сол жерде күтіп тұрды. Олар үнсіз күтіп тұрды, пистолеттің ауырлығынан бір қапталдарына сәл қисая түскен. Алаңқайдың үстінде тыныштық орнаған, тек қана кемпірдің қолының астында шөптің сусылдағаны ғана естіліп тұрды.
Ұзындау сида әйел қатты айқайлады:
– Әй, кемпір!
Кемпір тек орағын ғана сілтеді. Ол бұрынғы орнында қалшиып тұрып қалған, бірақ бұрылмады, жанындағы шөпке орағын ұқыптап қойды да, басындағы жаулығын түзеп алды, тек сонан соң ғана бері бұрылды, үнсіз, жерден көзін алмаған күйі әйелдерге таянды. Ол басын иіп, бұлардың алдына келіп тұрды. Жаулығы иығына сыпырылып түсіп кетіп еді, кемпір оны қолына алды, жел оның басына жеп-жеңіл ақ ұлпа мамықтарды ұшырып әкеле бастады. Кішкентай қыз ештеңені де естімегендей, көрмегендей қалыппен жоңышқаны жинап, оны арбаға тией берді. Әлгіндегі бұзау бұларға шауып келді де, алдыңғы аяқтарымен қатты тежеле қалып, тұмсығын созып, әскери формалы әйелдерге таңырқай қарады.
Кемпірді дауыстап шақырып алған әйел жерден таяқты көтеріп алды да, бұзаудың басына салып қалды, сөйтті де, кемпірге назарын аударды:
– Сен осы жақтан біреу-міреуді көрген жоқпысың?
Кемпір қорыққаннан қаша жөнелген бұзауға қарап тұрып сөйледі:
– Менің көздерім тіпті соқыр, үш қадам жерден ештеңе көре алмаймын.
– Оқи білесің бе?
– Мен сауатсызбын.
Жирен әйел алға ұмтыла түсті де, қолдарын пистолетінің қабына созып:
– Біз сұрап тұрмыз, сен осы жақтан бөгде орақшыны көрген жоқсың ба?
– Мен ешкімді көргенім жоқ! – деді кемпір даусын қаттырақ шығарып, жарқыраған күнмен шағылысқан орағымен өз аяғын орып қойып. Ұзынтұра әйел таяқтың түбімен етігінің басын түртті де, бұйырған үнмен:
– Жақынырақ кел, – деді. Кемпір алға аттады.
– Әлі де жақында!
Кемпір тағы аттады. Әйел оны кеудесінен таяқпен түртті. Кемпір мына әйелдің жүзіне жұмсақ кескінмен қарады: беті жап-жас, қызыл шырайлы еді, «қолында таяқ, қапталына пистолет асынған мына әйелдің балалары жоқ шығар, егер балалары болса, онда, ол, Тәңір жарылқасын, бұған бұлай қатты бұйырмас еді, таяқпен түрткілемес еді, кәртәң адамның үстінен төнбес еді» деп ойлады кәртәң шаруа.
– Ешқандай орақшыны көргенім жоқ, – деп жауап берді кемпір басын төмен түсіріп, аяғының астына қараған күйі. Ал әйел оның басын иегінен таяқтың ұшымен көтергенде, кемпірдің бүкіл денесі алға қарай теңселіп кетті, басы селтең ете түсті. Неміс әйелі кемпірдің бетіне шұқшия қарады. «Мына жабайының жүзінен бірдеңе ұға алармысың?» деп тыжырынды іштей неміс әйел. Кемпірдің иығындағы жаулығын таяқтың ұшымен лақтырып жіберді де, кемпірді жағынан салып жіберді.
– Кете бер!
Кәрі шаруа жалт бұрылып кетіп қалды. Босқа кеткен уақыттың орнын толтырғысы келгендей, орағын алды да, жұмысқа асығыс кірісе бастады.
– Кемпір!
Ол тағы қайтып келді.
– Қызың неше жаста?
– Алты жарымда.
– Сенің немерең ғой?
– Иә.
– Оның ата-анасы қайда? Әкесі қайда?
– Бәрі өлген.
– Оны сен асырап отырмысың?
– Иә.
– Сенің асырағаның түк те емес. Мынадай қызға ауыр жұмыс жасатуға бола ма екен? Оған қуыршақ ойнату керек.
Ол ештеңе деп жауап бермеді. Еріндерінде мысқыл. Енді жирен неміс әйелі әңгімеге көшті.
– Ол көптен сенде ме?
– Жарты жыл болды.
– Сіз қайда тұрасыз?
Кемпір басымен өзінің деревнясын изеп көрсетті.
– Қызың қанша жаста?
– Алты жарымда.
– Әкесі не болып істейді?
– Ол өлген.
– Оның шешесі сізге неге көмектеспейді?
– Ол да өлген.
– Сен басқа орақшыны көрдің бе?
– Жоқ.
– Бар, жұмысыңды істей бер!
Неміс әйелдері кеткен жоқ. Алаңқайдың үстінде тыныштық орнады.
– Әй, кішкентай қыз! – деп айқайлады таяқты әйел. Қыз бір құшақ жоңышқаны көтеріп бара жатыр еді, жарты жолда тоқтады да, қолындағы шөптерді аяғының астына лақтырып тастады, алақанын орамалының жиегіне сүртті де, жақындап келді.
– Сен қаншадасың?
– Алтыда.
– Әріптерді оқи білесің бе?
– Мен әлі кішкентаймын.
– Сенің әкең мен шешең қайда?
Кішкентай қыз бір минуттай жерге қарап тұрды да, сонан соң назарын айналасына аударып, жылап жіберді.
– Жылама! Қарашы, мынау не?
Әйел жерден от орнындай орынды сыпырып, тазалап алды да, таяқшалармен әріптер құрастыра бастады.
– Мынау не?
– Сызулар... Таяқшалар.
– Бұл таяқшалар емес, – әріптер. Айтшы, мынау қандай әріп?
– Білмеймін.
– Басыңды көтер де, маған қара.
Әйел таяқтың ұшымен қыздың басын жоғары көтерді.
– Сен орақшыларды көрдің бе?
– Жоқ, көргенім жоқ.
Кемпірдің қолындағы орағы сәл дірілдеді, бірақ ол жұмыс істей берді, бұл жауап алу оған ұнамады.
– Мұнда қара, – деп бұйырды әйел, сөйтті де таяғымен тау жақты нұсқай бастады, – ол жақтан не көріп тұрсың?
– Тау, күн, аспан.
– Ал, ана жақтан, таудың жанындағы шалғындықтан?
Кемпір жоңышқа оруын доғарды да, құлағын түріп, орнында қалшиып тұрып қалды.
– Шөпті, – деді қыз.
– Тағы не?
– Білмеймін.
Кемпір орақпен тез-тез жұмыс істеді. Жирен неміс әйелі өзінің құрбысына жай ғана:
– Қазір мен оны алжастырамын. Егер ол бірдеңе білсе, айтатын болады, – деді.
– Мынау не? – деп сұрады жирен қозыны көрсетіп.
– Қозы.
– Анықтап қара!
Қыз әйелге таң-тамаша кейіппен қарады да, тағы қайталады:
– Қозы.
– Бұл қозы емес, бұл – арыстан. Түсінікті ме?
– Бұл – арыстан, – деп қайталады қыз.
– Ал мынау?
– Бұл – ит.
– Жоқ, бұл – қозы.
– Қозы, – деп қорқынышты үнмен айтты қыз.
– Ал мұндағы не? – деп жирен әйел тау жақты нұсқады.
– Тау, аспан, күн.
– Ал таудың жанында?
Кемпір тағы да қолына орақ ұстаған күйі қалшиып қалды, ешбір сөз айтып қалмауға тырысып тұрды.
– Шөп... гүлдер, – деп жай ғана айтты қыз.
– Шапшаң жауап бер, мынау не?
– Қозы.
– Арыстан бұл, арыстан, түсінікті ме?
– Арыстан, – деді қыз, сөйтті де жасырын әжесіне қарап қойды.
– Ал мынау?
Жирен итті нұсқады.
– Бұл – арыстан, – деп сеніммен жауап берді кішкентай қыз.
– Жетер! – Әйел жауап алғанды тоқтатқандай, таяғын сермеді, – Біз бұл жерден ештеңе де біле алмаймыз. Кәне, маған жақын кел! – Ол кішкентай қызға бұрылды, қыз жақындап келгенде, тағы да оның иегінен таяғының ұшымен көтеріп, жүзіне шұқшия қарады.
– Сен орақшыларды көрдің ғой?
– Жоқ.
Әйел таяқты шөпке лақтырып тастады.
– Кет!
Әйелдер кеткен соң, кемпір мен кішкентай қыз ұзақ уақыт бойы жұмысты үнсіз істеді. Сонан соң қыз айтты:
– Білесің бе, әже, мен олардан тезірек құтылу үшін қасақана жылағам...
– Сен мен үшін жарадың, – деп мақтады оны кәрі шаруа.
– Ал олар неліктен қозыны арыстан деп атайды?
– Білмеймін, – деді әжесі, сонан соң ойланып қалды да, тауып айтты, – келешекте қозы арыстан болады.
– Әже, олар ештеңе де білмейді, ә?
– Дұрыс айтасың, – деп кесіп айтты кәрі шаруа әйелі, – Олар ештеңе білмейді.
Сөйтті де жеңілейгендей немересінің басына қарады.
* * *
Әскери формалы әйелдер қалаға қарай шығып келе жатты. Олардың жолы бұдан сәл бұрын өздері болып кеткен таудың беткейінде еді. Жалғызаяқ жолмен көтерілген соң, олар бұрынғы орындарына тоқтады да, төменге, тау етегіндегі шалғындыққа қарады. Онда, төменде, орасан зор көгілдір орамалда тек бір ғана «Капут» деген сөз ойып жазылған-ды.
Әскери формалы әйелдер енді өздері алдарынан көрген барлық жерде: көкжиекке дейін созылып жатқан өзенде, өзенге тиіп тұрған тоғайда, қаладан бөлініп тасталған шағын деревняда, тіпті қаланың да өзінде, мөп-мөлдір көгілдір аспанда, жасыл шабындық пен егістікте – бәрінде, бәрінде қорқыныш пен үлкен күш жасырынып жатқандай сезінді.
31 март, 1977 жыл