Қазақ тарихы әлемдік тарихи үдерістердің ажырамас бөлігіне айналуы керек

Ұлт тарихына қатысты зерт­­теулерді кеңейту, терең­де­ту туралы Елбасының бас­та­ма­сынан бері бұл істе сең қоз­ғалған-ды. Мем­ле­кет­тік хатшы Ма­рат Тәжин төраға болып, ар­найы ведомство­ара­лық жұмыс тобы құрылды. Осы топ­тың екі отырысы өтіп, та­­рихшыларға қадау-қадау тап­сырмалар жүктелді. Ғылы­ми-тарихи қоғам­дас­тықпен бір­лесе іске кіріскен жұ­мыс то­бының үшінші оты­рысы кеше Ақ­ордада өт­кен болатын. Мем­ле­кеттік ха­т­шы Марат Тәжин жетек­ші­лік еткен жиында бұ­ған де­йінгі атқарылған істер ай­­тылып, алға жүктелген ба­­ғыт сараланды.
Билік партиясының «Атқарылған істер аз емес» деп келетін ұраны бар еді. Дәл осы қа­натты сөзді ұлттық тарихты түбірімен зер­де­леуге кіріскен ведомствоаралық жұмыс тобына қаратып айтуға да келеді. Шын­дығында, атқарылған істер аз емес. Алқа жиынын ашқан Мемлекеттік хатшы Марат Тәжин жас тарихшылар қауым­дас­тығы құ­рыл­ғанына, жоғары оқу орын­да­рында бі­лім­ді кадрларды және тарих ма­ман­дары бо­йын­ша докторларды даяр­лауға қажетті мем­лекеттік тапсырыс кө­лемі едәуір артқа­ны­на назар аударған болатын.
Бұдан бөлек, Елбасы бастама жасаған «Ха­­лық – тарих толқынында» атты бағдар­ла­­ма әзірленуде. Оның аясында көптеген тың дү­ниемен де танысып жатырмыз. Ал мә­де­ниет және ақпарат министрі Мұх­тар Құл-Мұ­хаммедтің айтуынша, «Халық – та­рих тол­қынында» айдары аясында қа­зақ­стандық БАҚ-та 2170 материал жарық көр­ген. Жыл ба­сында тарихшыларға Қа­зақ­стан тари­хы­ның арғы-бергі кезеңінде жи­нақталған жә­не ұлт тарихының шынайы та­рихи оқулық­та­рын жазу үшін тап­сыр­малар беріліп, біраз шаруа тындырылған. Де­генмен ғылыми зерт­теуде шапшаңдық бірінші мәселе емес. «Әрине, тарихта жа­зылатын дүние бір жыл­дың не болмаса бір­не­ше айдың арасында еншісімен жүзеге ас­пайтындығы белгілі. Қазір тарихқа жыл­дам қосылған тарих­шы­лар бүгін сақ та­рихына, ертең ғұн тарихына, бүрсігүні түркі тарихына, арғы күні қазақ тари­хына әмбебап шығармаларды топырлатып жаза береді. Олардың барлығы ғылыми айна­лымға түспейді және ғылым тарапынан үл­кен баға да алмайды», – дейді атқа­рылған шаралар туралы баяндаған ми­нистр Мұхтар Абрарұлы. Министрдің па­йы­мынша, сондықтан да тарихшылар бүкіл өмірін бір тақырыпты бастан-аяғына дейін зерттеуге арнайды. Ал оны жазып шығу үшін шетелдік мұрағаттардағы қазақ тарихына қатысты құжаттарды алдырып, ғылыми айналымға түсіріп зерттеп, жүйелеу қажет. Онсыз нақты нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Мінеки, сондықтан да Мә­дениет және ақпарат ми­нистр­лігі «Ха­лық – тарих толқы­нында» де­ген айдарға Қа­зақстанның бар­лық бұқа­ра­лық ақпарат құ­ралдарын жұ­мыл­­­­дырды. Атал­ған қысқа мерзімнің ішін­д­е, 5 мау­сым­нан бүгінге дейін 2100 ма­­териал жарық көр­ді.
Тарихшы қауым сынап-мінеуді қойып, жұмысқа төтенше кіріссе игі
Қазақтың мәдени мұрасына қатысты де­рек­терді шетелдік мұрағаттардан жи­нақ­тау жұ­мысы да жанданып еді. Жалпы, қа­зақ­стан­дық ғалымдар он елдің қор­ла­рына ғылыми іссапармен арнайы барып, құн­ды дүниелерге кезіккен. Нәтижесінде экс­педи­ция­ға қатысушылар тарихи есте­лік­терді қал­пына келтіру, Түркі қаға­на­тының қа­лып­тасуы мен даму тарихы бо­йын­ша түркі тас жазулары жөнінде ау­­қымды жұ­мыс­ты қа­­йыр­ған. Шыңғысхан дә­уірі кезе­ңі­не де­йінгі түр­кі тайпаларының та­­рихи са­бақ­тас­тығы мен бірыңғай этно­гра­фиялық бай­ла­ныс­та­ры болғаны туралы том-том мә­лі­мет­тер ай­­қындалған. Моң­ғо­лиядан, Қы­­тай­­дан, Гер­­ма­ниядан көне дә­уір, түркі ру­на­лық тас жаз­­­ба, көне Үнді, Қы­тай де­рекөз­дерінің не­­гі­­зін­дегі ежелгі көш­­пен­ділер тарихы бо­йын­­ша тарихи куә­лік­тердің көшірмелері әке­­лін­ген. Олар түр­кі, ішінара қазақ халық­та­рының ата-ба­ба­лары тарихының прото-кө­не және орта түр­кілік кезеңдері туралы түсініктер бе­реді. Ал Египетке, Иранға, Түркияға, Өзбек­стан­ға, Қытайға, Үндістанға, Ресей мен Ұлы­бри­танияға сапарлар бары­сында түркі хо­рез­м­шахтар тарихы, моң­ғол­дар, ұй­­ғыр­лар, мұсылман билеушілері та­рихы, сон­­дай-ақ Бодлеан және Британ кітап­­ха­на­­ларындағы шығыс қолжазбалары кө­ші­ріліп әкелінген. «Әсіресе Иран архивін­де қа­зақ хандығы екеуінің ортасындағы жа­зысқан хаттар, түрік архивтеріндегі қазақ хан­­дарымен жазысқан хатта, Қытай архи­він­­дегі Қытай им­ператоры Цян Лунның ке­зіндегі Абы­лай­мен екі ортадағы жазыс­қан хаттар бар. Олардың барлығы қазір қа­зақ архивіне келе бастады. Бұл жөнінде мүмкін жылдың аяғында үлкен көрме өткізіп, сонда көрсетерміз деп ойлаймын», – деді М. Құл-Мұхаммед.
Жиын барысында білім және ғылым министрі Аслан Сәрінжіпов өз саласында ат­қа­рылған шаралар туралы есеп берді. Оның айтуынша, биылдан бастап барлық мем­ле­кеттік жоғары оқу орындарында Қа­зақ­стан та­рихы кафедралары ашылған. Тарих ма­мандығы бойынша PhD доктор­ларын да­йындауға мемлекеттік тапсырыс ар­тыпты. Жалпы, Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат ми­нистр­ліктерінің атқарған ша­ра­ла­рын Мем­лекеттік хатшы оң бағалады. Ба­ғалап қана қой­ған жоқ, кейбір кем­ші­лік­тер­ге ескерту айтты. Ең бастысы, тарихшы қа­­уымды ор­тақ іске жұмыла кірісуге ша­қыр­ды. «Біз бі­рінші отырыста мұрағаттармен жұ­­мыстарға бай­ланысты дәстүрлі қадам­дар­дан бөлек, жаңа заманауи құрылымдар туралы айт­тық. Кейде қайсыбір сыншылар «бі­раз уа­­қыт өтті, түк жоқ» деп ауызды қу шөп­п­ен сүрт­кенді жақсы көреді, кейбірі біт­кен іске сыншы болғанды ұнатады . Шын­ды­ғында, бұл – 100 күн емес, жылдар, тіпті он­ шақты жылдар бойы атқаратын шаруа. Сон­дықтан да мен біздің тарихшы қауымды өз жұ­мыс­тарына баға бергенде мұқият­ты­лық­қа шақырғым келеді. Жылдар бойы атқа­ры­ла­тын шараларды аз күнге жоспарлап, со­ған ұмтылып жатырмыз. Түптеп келгенде ұлт­тық тарихымызды жаңғыртуды аз уа­қыт­та шеше алмаймыз, мұрағат ісінде де ре­во­люция жасау қолымыздан келмейді. Де­ген­мен айналдырған 100 күннің ішінде за­ма­науи төрт зертхана ашу екінің бірінің қо­лы­нан келер ме екен?» – деп атап өтті Ма­рат Тәжин. «Біз министрліктер құрған зерт­ха­налар арқылы енді ғана тереңге бой­лап ке­леміз. Әлбетте, кемшіліктер жоқ емес. Алайда қазір қолға алған дүниелер біздің тарихымызда ешқашан болған емес. Мен осы тұста кейбір тарихшы қа­уым­ды түсінбей қаламын. Мынадай ау­қым­ды жұмыс қолға алынғанда оны қос қо­лын көтере қолдауы керек емес пе? «Анау дұрыс емес, мынау мынадай!» деп ас­үйдегі әңгімені айту сол қауымға керек емес деп ойлаймын. Тарихшы қауым­нан ат­қарылып жатқан жұмысты шынайы ба­ға­лауды сұрар едім», – деді Марат Тәжин.
Шеттен әкелінген көшірмелер тарихтан тың тәлім береді
Жиын барысында Шығыстану институ­ты­ның бөлім меңгерушісі Меруерт Әбу­се­йі­това қазақстандық ғалымдардың ше­тел­дік мұ­рағат орталықтарындағы жұ­мы­сының ал­дын ала нәтижелерін де жа­риялаған. Сен­са­цияға толы болмаса да, баян­дама ба­ры­сында «селт» еткізер дү­ние­лер аз бол­мады. Мәселен, қа­зақ­стан­дық ғалымдар шет­тен әкелген тәберік-кө­шір­мелер арасын­да Саларджанг мұ­ра­жайының қолжазбалар қорынан алынған Абдурахим ханның Тәуке ханға жазған жауап хаты табылған. Ша­мамен 1717-1718 жылдары Тәуке ханға жаз­ған жа­уап хатында ол: «Сіздің Шыңғыс­хан­ның ұр­пағы екеніңізді жақсы білемін. Сол үшін құр­меттеймін. Мен өзіңіз сұраған өті­ні­ші­ңізді, сондай-ақ сыйлық ретінде бір­не­ше сем­сер қылыш жіберіп отырмын», – деп жазған екен. Ал Иранда Қазақ хан­ды­ғының Орталық Азиядағы тарихи оқи­ғаларға етене араласқаны туралы деректер ар­шы­лыпты. Иран кітапханаларынан алын­ған бес қолжазбада Қазақ хандығы мен қы­зыл­­бастар елі арасындағы өзара қарым-қа­тынас нақты көрсетілген. Онда Қасым хан­­­ның өзбек билеушілеріне өз әскерін бе­ріп, қызылбастармен соғыстар жүр­гіз­гені ту­ралы жазылған. «Сенсация деуге бо­лады: Қы­тайдың Бірінші мұрағатынан ғана біздің ға­лымдар маңызды құжаттар әкелді. Олар хан­дарымыздың сыртқы саясаты, әлеу­мет­тік экономикасы, дипло­ма­тиясы туралы сыр­­ларға тұнып тұр. Оның ішінде Абылай хан­­ның Цин императорына дәрі-дәрмек сұ­рап жазған хаты да бар. Яғни екі ел бас­шы­лары тек эко­номикалық, саяси си­патта ғана емес, өз­ара сенімділік не­гі­зінде де хат жазыс­қан», – дейді Меруерт Әбусейітова.
Сонымен қатар жиын барысында Man­gi el халықаралық ғылыми-көпшілік та­рихи жұрналының сүйінші нөмірі таныс­ты­рылды. Жұрнал Қазақстаннан бөлек, таяу және алыс шетелдердегі түркі тілдес ел­дерге тара­ла­ды. Сосын ведомство «Қа­зақ­стан тари­хы» веб-порталының да тұ­сауын кесті. e-histori.kz порталында әр­бір тарихи ке­зең үшін же­ке беттер мен тұтастай айдарлар ашылған.
Ал жиынды қорытындылаған Марат Тә­жин мемлекет тарапынан ғылыми-та­рихи қауымдастықтың толыққанды ке­шен­ді қыз­меті үшін барлық жағдайлар жа­са­латынын мәлім етті. «Ауқымды жұмыс ат­­қарылды. Ендігі кезек зиялы қауымның, тарих­шы­лардың арқасындағы жүкте. Олар «не істеу керек?» дегенді қоюлары тиіс, мұ­рағат­шы­лар секілді нақты іске кіріссе игі. Енді ға­лым­дар­­дың міндеті – қазақ тари­хы­н әлемдік та­рихи үдерістің ажырамас бө­лігі ретінде кө­ріп, ұғынуға мүмкіндік бе­ретін терең және объективті ғылыми зерттеулер мен байыпты тал­даулар жүргізу. Қазақтың ұлттық тарихы – бұл әлемдік тарихтың бір бөлігі, соны ба­рынша ертерек көрсете ал­сақ, жаһандық та­­рихқа да жақындай түсе­міз», – деді жиын­­ды түйіндеген Мем­лекеттік хат­шы. Со­ны­­мен қатар Марат Мұхан­бет­қазыұлы ұлт та­рихы жұмысында нақты бағ­дар беруші «Ха­лық – тарих тол­қында» ғылыми зерт­теулер бағ­­дарламасын даярлау қарқынын жыл­­дам­датуды тапсырды. Алдағы жоспар­лар­ға келсек, қазанның 5-інде Көкшетауда Абы­­лай ханның 300 жылдығы аталып өті­леді. Ал 25 қазанда Төле бидің мерейтойы Та­раз қа­ласында өтіп, онда атақты биге ең­селі ескерткіш ашылады. Сосын келер айда ау­қымды міндеттерге арналған Қазақстан та­рих­шылар конгресін академиялық дең­гейде ұйым­дастыру көзделіп отыр.