Қарапайым жұмысшының қауіпсіздігі қашан ескеріледі?

Соңғы жылдары жұмыс орында­рында жарақат алу, қайғылы жағдайға душар болу фактілерінің жиілеп кетуі кімді болса да алаңдат­пай қоймас. Өйткені мұндай жағдай­мен кез келген адам бетпе-бет келуі мүмкін. Өкінішке қарай, жұмыс орындарында орын алып жатқан қайғылы жағдай үшін жауапқа тартылып жатқан жұмыс берушіні кезіктіру қиын. Қандай жағдай бол­сын қарапайым жұмысшы кінә­лі болып шығады. Қашан да басшы­лардың жауабы біреу –  жұмысшы техникалық қауіпсіздікті сақтамаған.
Қазақстанда жыл сайын жұмыс орнында әртүрлі төтенше оқиға салдарынан жарақат алатындар мен қазаға тап болатындар саны  2 мыңнан асып жы­ғылады екен. Ресми деректерге сүйенсек, ағым­дағы жылдың бірінші тоқсанында ғана жұмыс ор­нында 470 адам төтенше оқиғаға душар болып, оның ішінде 51 оқиға адам өлімімен аяқталған. Дәл осылай кете берер болса, жыл соңында 200 отба­сы қара жамылуы мүмкін. Айдың күні аманда отба­сын асыраймын деп өлім құшып жатқандар үшін кім жауапты болуы тиіс?
Алайда төтенше оқиғаларға байланысты бірде-бір басшының қатаң жазаға тартылғаны жайлы дерек жоқ. Тіпті кейбір тапқыр басшылар төтенше оқиғаға тап болған жұмысшыны оқиға орын алған күннен бұрынғы уақытпен жұмыстан босату жайлы бұйрық шығарып, «бұл жұмысшы бізде істемейді, жұмыстан босап кеткен» деп жауапкершіліктен қашу мақсатында осындай қитұрқы әрекетке де барып жатады. Алда-жалда бақылаушы органдар ара­ласа қалса, жұмыс беруші қаза бол­ған жұмыс­шының отбасына мардымсыз көмек беру­ден әріге аспайды. Мұндай жағдайларда жұ­мысшының құ­қы­ғын қорғап, құрақ ұшып жүрген жа­уап­ты орган да жоқ. Бір кездері жұмысшының құқы­ғын қорғай­тын кәсіподақ бүгінгі күні жұмыс бе­ру­шіге тәуелді болып, соның ығынан шыға алмайды.
Еңбек инспекциясы да қауқарсыз. Тек кей жағдайда іске прокуратура қызметкер­лері араласып, іс сотқа жетіп, жұмысшыға өтемақы өндіріліп беріледі. Ал басшылар болса, тек әкімшілік жазамен құтылып кете барады. Осындай жауапсыздықтың салдары ма, әйтеуір жұмыс орындарындағы тө­тен­ше оқиғалар тыйылар емес.
Қасымбек ОМАРШАЕВ, заңгер:
– Жалпы, біздің қоғамда көп жағ­дайда заң талаптары орындала бермейді. Мұндай келеңсіздік барлық сала­да бар. Біздің халық та заңды жолды емес, алдымен заңды айналып өту жол­дарын ойластырады. Не шаруа бол­сын, таныс арқылы шешуге үйрен­ген. Өз танысы болмаса, сол жерде танысы бар өзге адамды іздейді. Сөйтіп, таныс арқылы жұмысқа барған соң, талап та қоя алмайды. «Жұмысшы­лар­дың өмі­рін сақтандыру туралы» заң тала­бы бар, алайда орындалмайды. Өйт­кені оны талап ететіндер жоқтың қасы. Сонан соң біздің халықта «жоға­рыдағылар шешу керек» деген сана қалыптасқан. Осындай санадан арылуымыз керек. Мемлекет заң шығарды. Ал оны талап ету – әрбір азаматтың құқы­ғы, міндеті. Егер әр азамат өз құқы­ғын талап етпей, «жоғары жақ шешсін» деп қарап отырар болса, онда ештеңе өзгермейді. Заңсыздықтармен халық болып күресуі­міз қажет. Егер жұмысқа келген әрбір азамат өмірін сақтандыруды талап етсе, жұмыс беруші қайда барады?! Еріксіз көнеді. Сондықтан әр азамат өз құқы­ғын білуі, талап етуі тиіс.
Бүгінгі таңда заң бойынша жұмысшылар әлеуметтік жағынан үшжақты қорғалған. Бірінші, мүгедектік және асыраушысынан айырылуына байланысты тағайындалатын мемлекеттік базалық жәрдемақы; екінші, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры­нан төленетін өтемақы; үшінші, жұмыс беруші мекеме тарапынан жұмысшының өмі­рін сақтандыру бойынша төленетін өтем­ақы.
Мемлекет тарапынан төленетін жәр­дем­ақы мен өтемақының төленеріне күмән жоқ. Алайда жұмыс беруші тарапынан жұмысшының өмірін сақтандыру бойынша төленетін өтемақыға қол жеткізу қиын. Өйткені қазақстандық жұмыс берушілер жұмысшыларының өмірін сақтандыруға құлықты емес. Жұмысшының еңбек күшін пайдалануды жақсы меңгерген де, оның өмірін сақтандыруды ұмыт қалдырған. Ол үшін шығын шығарғысы келмейді. Ресми дерекке сүйенсек, республика бойынша жұмысшыларын төтенше жағдайлардан сақтандыратын жұмыс берушілер 50 па­йызға да жетпейтін көрінеді. Нәтижесінде жұмысшының өмірі сақтандырыл­маған­дықтан, төтенше жағдай орын алғанда, жұмысшы мен жұмыс берушінің арасында мәселе туындап, іс сотқа жетіп жатады.
Сондықтан да төтенше оқиғаға тап болған жұмысшыларға өтемақы төлеу төңірегінде мәселе туындамас үшін жұмыс беруші өз жұмысшыларының өмірін сақ­тан­дырып отыруы тиіс. Заңның да талабы – осы. Бірақ бүгінгі таңда заңға құлақ асып отырған жұмыс берушілер аз. Мұндай заң талабының бар екенін жұмысшылар да біле бермейді. Білген күнде де ондай талап қоя алмайды. Өйткені қазіргі уақытта екі қолға бір күрек таба алмай жүрген жұмыс­сыздар жетіп-артылады. Соны білген жұ­мыс берушілер талап қоятындарға «ұна­маса кете бер» деп қолды бір-ақ сілтейді.
Көп жағдайда жауап беру былай тұр­сын, керісінше жұмыс беруші жарақат алып, мүгедек болып қалған жұмысшыны кінәлап, оған ақы төлеуден жалтарады. Мү­гедек болып қалғандардың көпшілігі сотқа жүгінуге шамасы жетпей, жабулы қа­зан жабулы күйінде қала береді. Сонда қа­рапайым жұмысшының қауіпсіздігі, құ­қықтары қалай қорғалуы тиіс? Біздің құ­зырлы органдар төтенше оқиға орын алған соң ғана іске араласады. Ал жұмысқа қа­былдар кезде олардың өмірінің сақтан­дыруын қазірше бақылап отырған ешкім жоқ.